InfoHub Logo

Qazaq tilin oqytý ádistemesi — pedagogıkanyń kúrdeli salasynyń biri — dıdaktıka taraýynda qaralady. Dıdaktıka (oqytý teorıasy) grektiń didaktikos — oqytamyn degen sózinen shyqqan. Dıdaktıkanyń negizgi problemalary oqý úrdisiniń zańdylyqtaryn, prınsıpterin jáne oqytýdyń tıimdi ádistemelerin kórsetedi. Al qazaq tilinen oqýshylarǵa bilim berý kezinde — oqytý ádisteri joǵaryda aıtylǵan zańdylyqtar men prınsıpterge negizdeledi. Oqytý materıalyn túsinikti etip baıandaý úshin dıdaktıkany kóp jyldan beri zerttegen dıdaktık ǵalymdarymyzdyń zertteý ádisterin únemi basshylyqqa alyp otyrý kerek. Qazaq tilin oqytýda okýshylarǵa tıanaqty, sapaly da, sanaly bilim berý — muǵalimniń oqytý ádisteri men tásilderin sheber meńgerýi arqyly júzege asady. Qazaq tilin oqytý tehnologıasy. Ol oqytýshy men oqýshy arasyndaǵy jaqsy uıymdastyrylǵan qyzmetten kórinedi. Muǵalim óz pánin sabaq túsindirýden bastaıdy, ol — túsindirý ádisi.

Oqýshylar kitap oqıdy, ol — kitappen jumys ádisi; oqýshy jattyǵý jazady, ol — jattyǵý ádisi; oqytýshy ár túrli sýret, tablısa arqyly bilim beredi, ol — kórnekilik ádisi, tehnıkalyq quraldardy paıdalansa, ol- demonstrasıalyq ádis, t.b. tolyp jatqan ádister bar. Mysaly: «Dıdaktıka sredneı shkoly» degen eńbekte I.Ia.Lerner, M.N.Skatın oqytý ádisiniń bes túrin kórsetedi. Olar: 1. Obásnıtelno-ıllústratıvnyı ılı ınformasıonno-reseptıvnyı. 2.Reprýktıvnyı. 3. Problemnoe ızlojenıe. 4. Chastıchno-poıskovoı evrıstıcheskıı. 5. Issledovatelskıe — dep oqytýdyń túrli ádisine toktalsa, G.A.Ilına «Pedagogıka» eńbeginde oqytý ádistemesiniń 4 túrin atap kórsetedi. Al akademık Iý.K.Babanskıı de osyndaı oqytý ádisteriniń 7 túrlerine toqtalyp, ony oqytýshynyń shyǵarmashylyq eńbeginiń nátıjesi dep baǵalaıdy. Á.Isabaev óziniń «Qazaq tilin oqytýdyń dıdaktıkalyq negizderi» degen eńbeginde oqytý ádisterin: áńgime, habarlaý, tájirıbe, túsindirý jáne kitapty paıdalaný ádisi dep teorıalyq, tájirıbelik turǵyda onyń tórt túrine toqtalady.

Oqytýdyń teorıasyn zerttegen ǵalymdardyń ǵylymı eńbekterinde oqytý ádisteriniń anyqtamasyn bylaı bergen: I.D.Zverev: «Oqytý ádisteri degenimiz — muǵalim men oqýshylardyń ózara áreketiniń barysynda bilim alý joldary» dese, Iý.K.Babanskıı: «Oqytý ádisteri degenimiz-muǵalim men oqýshylardyń ózara áreketiniń negizinde bilim, tárbıe jáne tanym prosesin jetildirý» deıdi. D.Álimjanov, Y.Mamanov «Qazaq tilin oqytý metodıkasy» dep atalatyn eńbeginde: «…Qazaq tilin oqytý ádistemesi — qazaq tilin oqytýdaǵy muǵalimderdiń ozyq tájirıbeleriniń qorytyndylaryna negizdelgen oqytý ádisteriniń jıyntyǵy týraly ǵylymı pán» degen bolatyn. Dıdaktık ǵalymdardyń zertteý jumystaryn basshylyqqa ala otyryp, qazaq tili oqytý ádistemesiniń jiktelý túrin jasaýǵa múmkindik boldy. Oqytý ádisteri jaıly ǵalymdarymyzdyń kóp jylǵy zertteý tájirıbesi, aıtqan pikirleri muǵalim qaýymynyń jumystaryna (maqsaty, joly, mindetteri) úlgi bola bermek. Sońǵy kezde ǵylymı eńbekterde, jýrnaldar betterinde tıimdi oqytý, programmalap oqytý, deńgeılik oqytý, modýldik oqytý jáne sabaqty blokpen oqytý ádisi degen ádister paıda boldy.

Blokpen oqytý — bul ádis muǵalimniń qalaýy boıynsha toqsan ishinde eki ne úsh kún boıy (pánge bólingen saǵat mólsherine qaraı) bir pánge arnalyp tutastaı ótkiziledi. Mysaly, ol kúnderi tutastaı túsindirip, bilim berýge tyrysady. Mundaı sabaqty mektepte uıymdastyrýdyń qıyndyqtary kóp. Máselen, sabaq kestesin únemi ózgertip otyrý kerek, ony mektepke engizý úshin oqytý ádisteri tolyq meńgerilmegen qazaq tili páni úshin nátıjesi shamaly. Qazaq tilin oqytý ádistemesiniń jiktelý kestesinde ádisterdiń damý joldarynyń bárin jınaqtap kórsetýge tyrystyq, árıne muǵalim sabaqtyń mazmunyna qaraı qalaýy boıynsha ádisterdi tańdaıdy. Osynyń bárin jınaqtaı kele, oqýshylardyń uǵymyn, iskerligin, bilimin, daǵdysyn uıymdastyrýda júzege asyrýǵa járdemdesedi ne kóz jetkizedi. Sabaqtyń jańa tıpi — oqytý ádisteriniń jiktelýine sáıkes oryndalýy qaısysy bolmasyn bilimdi jalpylaý jáne júıeleý, daralap, saralap damyta oqytý sabaǵynyń bereri mol. Mektep tájirıbesin jáne aldyńǵy qatarly ozyq tájirıbeli muǵalimder jumysyn zertteý nátıjesinde sabaqtyń atalǵan tıpterinde kórsetilgen ádisterdi tıimdi paıdalanýda muǵalimder shyǵarmashylyq jumyspen aınalysyp, oqýshylarǵa sapaly bilim beretin jaqsy nátıjege jetip otyrǵanyn baıqadyq.

Ia.A.Komenskııdi 1697 jyly jazǵan «Uly dıdaktıka» eńbeginde oqytýdyń tuńǵysh prınsıpteri men ádisteriniń tórt túrin usynǵan. Bul eńbekten úlgi alǵan orystyń kórnekti pedagogy K.D.Ýshınskııdiń dıdaktıkasy «Balalar álemi» (1861) eńbegi osy yqpalmen damydy. Ia.A.Komenskıı, K.D.Ýshınskııdiń dıdaktıkalyq eńbegin zertteı otyryp, qazaq halqynyń aǵartýshysy Y.Altynsarın qazaq balalaryn oqytýdyń úlgisin «Qazaq hrestomatıasy» (1879) eńbegine osy 4 túrli oqytý ádisin engizdi. Osy ǵulama pedagogtardyń engizgen jańalyqtary ómir talabyna saı damý joldary tarmaqtalyp kórsetildi. Ádisterdiń barlyǵyn sabaq taqyrybna saı múmkindiginshe barlyq túrin muǵalim óz sabaǵyna paıdalanyp keledi. Bul birinshiden, oqýshyǵa beriletin bilimniń ádisteri kórsetiledi, ekinshiden oqýshymen júrgiziletin jumystyń dáldigi nyǵaıady, úshinshiden muǵalimniń atqaratyn jumysy, baǵyty belgilenedi (ádis-tásilder).

Ana tilin oqytý barysynda taqyryptyń mazmunyna saı bilim berýdiń ár túrli ádis-tásilin qoldaný ereksheligi jónindegi ǵalymdardyń pikirlerin jaqsy bilgen jón. Joǵaryda aıtylǵan oqytý ádistemesine baılanysty jazylǵan qundy ǵylymı eńbekterdi zertteı kele, osy ádistemeniń jiktelý túrine qaraı otyryp, ásirese eń bastylaryna kúnbe-kún jıi kezdesetin ádisterge túsinik berip ótsek:

1. Túsindirý ádisi: Bul ádiske aýyzsha baıandaý — túsindirý, áńgime, suraq-jaýap, leksıa túrleri jatady..
2. Kitappen jumys isteý ádisi; Muǵalimniń túsindirgenin kitaptan qaraý — anyqtama, túsinikter, jospar, konspektileý, tezıs, gazet, jýrnal, sózdikpen, t.b. jumystar.
3. Kórnekilik ádis: ekskýrsıa, tablısa, sýret, shema, kartochka paıdalaný, t.b.
4. Tehnıkalyq quralmen jumys isteý ádisiniń biri - demonstrasıalyq ádis: ekran beınesi arqyly dıafılm, kıno, fragmeni t.b. Tehnıkalyq quralmen jumys isteý ádisiniń taǵy bir túri kodoskop, epıdoskop, lıngofon, kompútermen jumys, t.b.
5. Jattyǵý ádisi; aýyzsha, jazbasha jáne sýretpen jumys taqtamen jumys, óz betinshe jumys, qaıtalaý, pysyqtaý kezinde ulttyq oıyn elementterin paıdalaný jumysy.

Baıandaý ádisi. Qazaq tilinen oqýshylarǵa belgili taqyryp boıynsha beriletin bilimdi muǵalimderdiń túsindirýdegi áreketi -aýyzsha baıandaýdan bastalady. Muǵalimniń oqýshylarǵa jańa bilimdi baıandap aıtyp berýin — aýyzsha baıandaý ádisi deımiz. Aýyzsha baıandaý ádisi oqýshylardyń jas shamasyna qaraı, qysqa, ne uzyn baıandalýy múmkin. Muǵalim kúni buryn óziniń baıandaıtyn sózin oılanyp alýy kerek, eger buryn baıandaý jolyna ysylmaǵan bolsa, mazmundamanyń jobasyn jazyp alǵany jón. Aýyzsha baıandap, mazmundap berýdiń úsh túri bar: áńgime ádisi, túsindirý (obásnenıe), leksıa túri. Áńgime ádisi — jańa materıaldy túsindirgende júrgiziletin ádis nemese suraq-jaýap ádisi. Qazaq tilinen jańa materıaldy túsindirý barysynda ǵylymı faktilerge, anyqtamalarǵa súıene otyryp, sol taqyryptyń shyǵý tarıhy nemese ony jazǵan avtorlar maǵlumattan bastap áńgimeleý ádisimen túsindirýge talaptanady. Oqýshylarǵa ol materıaldy túsindirýdi túsinikti, aıqyn, tilmen jetkize otyryp, sol taqyryptyń shyǵý tarıhy nemese jazǵan avtorlardan bastap, áńgimeleý ádisimen túsindirgen paıdaly. Orta jastaǵy oqýshyǵa 10 mınýt, joǵary synyp oqýshylaryna — 15 mınýttaı ýaqyt ishinde suraq-jaýap retinde áńgime aıtylady.

Áńgime ádisi — kóbine suraq-jaýap arqyly dıalogtyq sóıleý formasynda júredi. Mysaly, qazaq tilinen «sóz jasamyn», «sóz tirkesterin» ótkende, oqýshylardy ózdiginen izdendirý úshin suraqtar qoıǵyzyp, oǵan jaýap qaıtarǵyzý, jaýaptarynyń durys-burystyǵyn oqýshylardyń ózderine aıtqyzý, mine, osylar olardyń esterinde jaqsy saqtalady. Áńgimelesý túrleri jańa materıaldy túsindirgende bilim júıesin áńgimeleý, bilimdi qorytyndylaǵanda — áńgimelesý, aýyzsha suraý-jattyǵýlar teksergende — ótken materıaldardy qaıtalaǵanda bala oqyp bilgenin sanaly túrde meńgergen sátterin bilý úshin júrgiziledi. Ádisin jaqsy uıymdastyrý — muǵalimniń sheberligine baılanysty. Aıta ketý kerek, oqýshylardyń ótilgen pándi túsinip, belsendi qatysýy úshin áńgimeniń evrıstıkalyq túri , keńes úkimeti tusynda paıda bolǵan edi. Evrıko — grek sózi — tabamyn, ashamyn degen uǵymdy beredi. Sondyqtan qazirgi ýaqytta ár taqyryptyń erejesi problemalyq jaǵdaılar týǵyza otyryp, oqýshyǵa sol pánniń túıinin taptyrý ádisi keń óris alýda,

Áńgimeniń nátıjeli bolýy — suraqty durys, dál, túsinikti qoıa bilýge baılanysty. Muǵalim suraqty durys qoıa almasa, oqýshylar da asyp-sasyp, jaýap bere almaıdy. Oqýshy qınalǵan kezde jetelep, suraqtar berý muǵalimniń iskerligin kórsetedi.

Túsindindirý ádisi — qazaq tilinen beriletin belgili bir taqyrypty túsindirýde muǵalim kórneki quraldy, kesteni, t.b. quraldardy paıdalana otyryp, sabaqtyń mazmunyn túsindiredi. — «Búgin sizderge túsindiriletin jańa sabaq taqyryby mynadaı» — dep, bastap ketedi. Túsindirý barysynda oqýshylardyń nazaryn aýdara otyryp, ár túrli ádis-tásildi paıdalanyp, qyzyqty túsindirse, onda olar problemalyq máseleni ózderi sheshýge talaptanady. Mysaly: 5- synypqa qazaq tilinen zat esim, syn esim, san esimdi túsindirgende sóılem quratý, suraq-jaýap arqyly erejeni, anyqtamalardy ózderi qurap shyǵady.

Leksıa — joǵary synyptardyń oqýshylaryna qazaq tilinen fakúltatıvtik sabaqtarda, al 9-synypta qazaq tili sabaǵynda oqylady. Baǵdarlamada berilgen taqyryptardy túsindirýde leksıa ádisin paıdalanady. 8-9 synypqa 10-15 mınýt, 10-11 synyptar sabaqtarynda 15-20 mınýttik leksıa oqylady. «Qazaq tili» oqýlyǵynda oqytylady. Osy oqýlyqtyń 9-betinde «Til mádenıeti» degen taqyryp bar. Onda: «Mátindi oqyp shyǵyp, til mádenıeti jaıynda aıtylǵan ataly sózdiń mánine tereń boılaıdy. Til mádenıetine fonetıkadan, leksıkadan jáne gramatıkadan alǵan bilimderiniń qandaı qatysy bar ekendigi jóninde ózara pikir alysasyndar» dep keledi de, tildi qadirleý durys sóıleýden bastalatyny aıtylady.

Júıesin taýyp aıtylǵan sóz júrekke jetip, júıkeni bosatady. Adam mádenıetiniń alǵy sharty durys sóıleı bilý. Sóıleı bilý de óner. Tilin bilmegen, túbin bilmeıdi. Ondaı adam kúldirem dep, kúıdiredi, súısindirem dep súrindiredi. Bildirem dep búldiredi, qýantam dep qýartady, keltirem dep ketiredi, jubatam dep jylatady, jáne osy sekildilerdi mysalǵa keltirip, leksıa oqı beredi… Sóıtip, mektep leksıasy jaı yrǵaqpen, kóbine qazaq tilinen ótken materıaldardy qaıtalaýda, nemese soǵan qosymsha retinde, ne kúrdeli túrde leksıa oqylýy arqyly taqyrypqa túsinik beriledi. Budan keıin suraq-jaýap bere otyryp, oqýshynyń qanshalyqty bilim ıgergenin baıqaıdy. Ári qaraı jattyǵý jumysy júrgiziledi.

---