InfoHub Logo

OQO, Túrkistan qalasy, A.Baıtursynov atyndaǵy №1 jalpy orta mektebiniń 4 A synyp oqýshysy Saýranbaı Rabıǵanyń ǵylymı jumysy
Ǵylymı jetekshisi: Álipbaeva Boldyqyz
Ǵylymı jumys taqyryby: Qazaq handyǵy

Qazaq handyǵy — búgingi Qazaqstan Respýblıkasy men kórshi aımaqtardyń terıtorıasynda 1465-1847 jyldar aralyǵynda qurylǵan memleket. Qazaq handyǵy Edilden Jaıyqqa deıingi terıtorıany, Syrdarıa men Amýdarıaónederiniń aralyǵyn, Horasan jerin qamtyǵan.
Qazaq handyǵynyń memlekettik qurylymy dala demokratıasyna negizdelgen monarhıaǵa negizdelgen. Memleket basshysy -handar saıası bılik júrgizetin. Olar tóre tuqymynan shyqqan sultandar arasyndaǵy tańdaý negizinde saılanatyn.

Qazaq handyǵynyń tuńǵysh hany - Kereı, sońǵy hany - Kenesary Qasymuly.
Qazaq handyǵynyń paıda bolýy Qazaqstan jerinde 14-15 ǵǵ. bolǵan áleýmettik-ekonomıkalyq jáne etnıkalyq-saıası prosesterden týǵan zańdy qubylys. Óndirgish kúshterdiń damýy, kóshpeli aqsúıekterdiń ekonomıkalyq qýatynyń artýy, feodaldyq toptardyń táýelsizdikke umtylýy, osy negizde Ábilhaıyr handyǵy men Moǵolstan arasyndaǵy tartystyń órshýi, áleýmettik qaıshylyqtardyń údeýi 15 ǵ. 2 jartysynda bul memleketterdiń quldyrap ydyraýyna aparyp soqtyrdy.

Ásirese Ábilhaıyr(1428-1468) Joshy-SHaıban- Dáýlet-SHaıh oǵlannyń uly handyǵy óte nashar edi. Terıtorıasy batysynda Jaıyqtan bastap, shyǵysynda Balqash kóline deıin, ońtústiginde Syrdyń tómengi jaǵy men Aral óńirinen, soltústiginde Tobyldyń orta aǵysy men Ertiske deıingi jerdi alyp jatty. Bir ortalyqqa baǵynǵan memleket bolmady. Kóptegen ulystarǵa bólindi. Olardyń basynda Shyńǵys áýletiniń ár tarmaqtaǵy urpaqtary, kóshpeli taıpalardyń bıleýshileri turdy. Ábilhaıyr bılik etken kezde halyq ózara qyrqys pen soǵystan sharshady. 30 jj. ol Tobyl boıynda Shaıbanı urpaǵy Mahmut Qojahandy talqandady. Syr boıyndaǵy dalada Joshy áýletiniń Mahmuthany men Ahmethanyn(Toqa Temir tuqymy) jeńdi.

1446 jyly Ábilhaıyr Temir urpaqtary men Aq Orda handary urpaqtarynan Syr boıy men Qarataý baýraıyndaǵy — Syǵanaq, Sozaq, Aqqorǵan, Ózgent, Arkúk sıaqty qalalardy basyp alady.

1457 j. Úz-Temir taıshy bastapan oırattardan (jaıylym jer izdegen) Túrkistan óńirinde jeńilip qaldy. Masqara aýyr shart jasasyp, oırattar Shý arqyly óz jerlerine ketti. Al Ábilhaıyr óz ulysynda , qatal tártip sharalaryn ornatýǵa kirisedi. Bul halyq buqarasynyń oǵan dege óshpendiligin kúsheıtti. Nátıjesinde halyqtyń jartysy Shyǵys Deshti Qypshaqtan Túrkistan alqaptaryna jáne Qarataý bókterlerinen Jetisýdyń batys óńirine kóship barýlary edi. Ony Jánibek pen Kereıbasqardy.

Deshti Qypshaq pen Jetisýdaǵy kóshpeli buqara feodaldyq qanaýdyń kúsheıýine, soǵystarǵa narazylyq retinde , handar men feodaldardyń qol astynan kóship ketip, qonys aýdardy. Sóıtip, 15 ǵ. 50-70 jj, ıaǵnı 1459j. Ábilhaıyr handyǵynan Jetisýdyń batysyna Esenbuǵa han ıeligine Shý men Talas ózenderiniń jazyqtyǵyna kóship keldi. Olardyń qonys aýdarýynyń bir sebebi, olardy Shyńǵys áýletinen shyqqan Kereı han men Jánibek hannyń jańa qalyptasyp kele jatqan qazaq halqynyń derbes memleketin qurý, onyń táýelsiz saıası jáne ekonomıkalyq damýyn qamtamasyz etý jolyndaǵy qadamy men qyzmeti óz yqpalyn tıgizdi. Jetisý rýlar men taıpalar memleket birlestiginiń ortalypyna aınaldy. Olardyń sany 200 myń adamǵa jetti. Mogolstan hany Esenbuǵa óziniń soltústik shekarasyn qorǵatý úshin, sondaı-aq óziniń baýyry Tımýrıd Abý Saıd qoldap otyrǵan Júnistiń shabýynan batys shekarasyn qorǵatý úshin paıdalanǵysy keldi. Jánibek qazaq handyǵynyń tuńǵysh shańyraǵyn kótergen Baraq hannyń uly, al Kereı onyń aǵasy Bolat hannyń balasy. Baraqtan bastalatyn qazaqtyń derbes memlekettigi jolyndaǵy kúresti onyń týǵan uly men nemeresiniń jalǵastyrýy tabıǵı qubylys. Myrza Muhamed haıdar Dýlatı Qazaq handyǵynyń qurylǵan ýaqytyn hıjranyń 870 jylyna (1465-1466 jj.) jatqyzady.

Qazaqtyń alǵashqy hany bolyp Kereı jarıalandy (1458-1473 jj.). Odan keıin qazaq hany bolyp Jánibek saılandy (1473-1480 jj.). Bulardyń tusynda Jetisý halqy, 1462 jyly Moǵolstan hany Esenbuǵa ólgennen keıin ondaǵy tartystyń kúsheıýine baılanysty, ózara yntymaqtyqty nyǵaıtýǵa úles qosty. Ábilhaıyr handyǵynan kóship kelýshilerJánibek pen Kereıdiń qazaq handyǵyn kúsheıte tústi. Edáýir áskerı kúsh jınapan jáne Jetisýda berik qorǵanysy bar Jánibek pen Kereı, Joshy áýletinen shyqqan sultandardyń Shyǵys Deshti Qypshaqty bıleý jolyndaǵy kúresine qosyldy. Bul kúres 1468 j. Ábilhaıyr ólgennen keıin qaıtadan órshidi. Qazaq handarynyń basty jaýlary Ábilhaıyrdyń muragerleri- onyń uly Shaıh -haıdar men nemereleri Muhamed Shaıbanı men Mahmud sultan boldy.

Syr óńiri men Qarataý — qazaq handarynyń Batys Jetisýdaǵy ıelikterine eń jaqyn boldy. Jánibek pen Kereı handar saýda-ekonomıkalyq baılanystardyń mańyzdy ortalyqtary jáne kúshti bekinis bolatyn Syr boıyndaǵy qalalarǵa óz quqyqtaryn ornatýǵa tyrysty. Sondaı-aq Syrdyń tómengi jáne ortalyq saǵalarynyń jerleri qazaqtyń kóshpeli taıpalary úshin qysqy jaıylym da edi.

70-jyldary Saýran, Sozaq túbinde, úlken shaıqastar boldy. Asyny (Túrkistandy), Syǵanaqty birese qazaq handary, birese Muhamed Shaıbanı basyp alyp otyrdy. Osyndaı shaıqastardyń birinde kórnekti qolbasshy Kereıdiń uly Muryndyq boldy. Ol 1480 jyldan bastap han boldy. Sonyń nátıjesinde 15 ǵ. 70-j-da qazaq handyǵynyń shekarasy keńeıe berdi. Ońtústik qazaqstan qalalary úshin Shaıbanı áýletimen aradaǵy soǵystar Jánibek hannan keıin qazaq handyǵyn bılegen Buryndyq han (1480-1511 jj.) tusynda da tolastamady. Batys Jetisýdaǵy ıelikterine ońtústiktegi ózderine qaraǵan qalalarǵa (Sozaq, Syǵanaq, Saýran) súıene otyryp, alǵashqy qazaq handary Deshti Qypshaqtaǵy ókimet bıligine talaptanýshy barlyq handardy jeńip, óz ıelikterin ulǵaıtty. Deshti Qypshaqta qazaq handary bıliginiń ornyǵýy, Muhammed Shaıbanıdy Deshti Qypshaqtaǵy taıpalardyń keıbir bóligin sońyna ertip Máýerennahrǵa ketýge májbúr etti. Munda ol Temir áýleti arasyndaǵy ózara tartysty paıdalana otyryp, ókimet bıligin basyp aldy.

Sonymen qazaq handyǵynyń qurylýyna uıtqy bolǵan sebepter — saıası jáne etnıkalyq prosester boldy. Onyń basty etapy — Kereı men Jánibektiń qol astyndaǵylarmen birge kóshpeli ózbekterdiń basshysy Ábilhaıyrdan ketip, Moǵolstannyń batysyna qonys aýdarýy. Mundaǵy mańyzdy oqıǵa — Kereı men Jánibekti jaqtaýshylardyń ózbek-qazaqtar, keıin tek qazaqtar dep atalýy. Ábilhaıyrdyń óliminen keıin Kereı men Jánibektiń Ózbek ulysyna kelip, úkimet bıligin basyp alýy. Jańa memlekettik birlestik Qazaqstan atana bastady.

16-17 ǵǵ. qazaq handyǵy nyǵaıyp, onyń shekarasy edáýir ulǵaıa tústi. Óz tusynda «jerdi biriktirý» prosesin jedel júzege asyryp, kózge túsken handardyń biri Jánibektiń uly Qasym. Qasym hannyń (1511-1523 jj.) tusynda qazaq handyǵynyń saıası jáne ekonomıkalyq jaǵdaıy nyǵaıa tústi. Ol bılik qurǵan jyldary qazaq halqynyń qazirgi meken turaǵy qalyptasty.Birsypyra qalalar qosyldy, soltústikte Qasym hannyń qol astyndaǵy qazaqtardyń jaılaýy Ulytaýdan asty. Ońtústik-shyǵysta oǵan Jetisýdyń kóp bóligi (Shý, Talas, Qaratal, İle ólkeleri) qarady. Qasym hannyń tusynda Orta Azıa,Edil boıy, Sibirmen saýda jáne elshilik baılanys jasaldy. Orys memleketimen baılanys boldy. Uly knáz 3 Vasılıı (1505-1533) bılik qurǵan kezdegi Máskeý memleketi edi. Batys Eýropa da qazaq handyǵyn osy kezde tanyp bildi.

«Qasym hannyń qasqa joly» degen ádet-ǵuryp erejeleri negizinde qazaq zańdary jasalyndy.

Degenmen Qasym han tusynda Qazaq handyǵy bir ortalyqqa baǵynǵan memleket bolmady. Ol Qasym ólgennen keıin birden baıqaldy. Ózara qyrqys, taqqa talas bastaldy. Moǵol jáne ózbek handarynyń qazaq bıleýshilerine qarsy odaǵy qalyptasty.

Ózara tartys kezinde Qasym hannyń uly jáne murageri Mamash qaza tapty. Qasym hannyń nemere inisi Tahır (1523-1532) han boldy. Onyń aıyryqsha elshilik áne áskerı qabileti bolmady. Mańǵyt jáne Monǵol handarymen áskerı qaqtyǵystar bastaldy. Bul soǵystar qazaqtar úshin sátti bolmady. Qazaq handyǵy ońtústiktegi jáne soltústik-batystaǵy jeriniń bir bóliginen aırylyp, onyń yqpaly tek Jetisýda saqtalyp qaldy. TaHır hannyń inisi Buıdashtyń (1533-1534) tusynda da feodaldyq qyrqysýlar men soǵystar toqtalǵan joq.

16 ǵ. 2 j. álsiregen handyqty biriktirýde Qasym hannyń balasy Haqnazar (1538-1580 jj.) óz úlesin qosty. Noǵaı Ordasyndaǵy alaýyzdyqty sátti paıdalanǵan ol, Jaıyq ózeniniń sol jaǵyndaǵy jerdi qosyp aldy. Onyń tusynda Jetisý men Tán-SHandy basyp alýdy kózdegen Moǵol hany Abd- Rashıdke qarsy utymdy kúres júrgizildi.Haqnazar ózara tartysta ózbek hany Abdýllany qoldaý arqyly Syr boıyndaǵy qalalardy (Saýran, Túrkistan) ózine baǵyndyrdy. Onyń Abdýllamen baılanysynan qoryqqan Tashkenttiń ulystyq ámirshisi Baba sultan jansyzdary arqyly Haqnazardy ý berip óltirdi.

Qasym hannyń balasy Haqnazar han (1538-1580) tusynda Qazaq handyǵy qaıta birigip, damı tústi. Ol handyq bılikti nyǵaıtýǵa jáne kúsheıtýge qajyrly qaırat jumsady. Ózinen buryn bytyrańqy jaǵdaıǵa túsken Qazaq handyǵyn qaıta biriktirdi. Haqnazar qazaq-qyrǵyz odaǵyn odan ári nyǵaıtty, sol zamannyń tarıhı derekterinde ony «qazaqtar men qyrǵyzdardyń patshasy» dep atady. Ol osy qazaq-qyrǵyz odaǵyna súıene otyryp, Moǵolstan handarynyń Jetisý men Ystyqkól alabyn jaýlap alý áreketine toıtarys berdi. Haqnazar handyq qurǵan kezde Qazaq handyǵynyń syrtqy jaǵdaıynda asa iri tarıhı oqıǵalar bolyp jatty. Memlekettiń soltústiginde Reseı óz ıelikterin qazaq dalasyna edáýir jyljytty. Qazan men Astrahandy basyp alǵannan keıin Edil ózeniniń barlyq ańǵary Reseıdiń qol astyna kirdi. Bashqurt jáne Sibir handyqtary Reseı quramyna engennen keıin, noǵaılar Qazaq handyǵynyń soltústik-shyǵysyna yǵysa bastady. Olar Edilden Ertiske deıingi aralyqta kóship-qonyp júrdi. Bashqurttar men Sibir tatarlary da qazaq jerlerine enýin toqtatpady. Syrdarıanyń tómengi aǵysyna qaraqalpaqtar kele bastady.

Edil men Jaıyq arasyndaǵy óńirdi mekendegen Noǵaı Ordasy ydyraı bastady. Noǵaı odaǵy ydyrap, aýyr daǵdarysqa tap boldy. Oǵan qarasty kóshpeli taıpalardyń bir bólegi Qazaq handyǵyna kelip qosyldy. Haqnazar Noǵaı Ordasynyń kóp ulysyn (bulardyń kóbi qazaqtyń Kishi júzi – alshyn odaǵyna engen taıpalar) ózine qaratyp aldy. Tarıhı derekterde Haqnazardy «qazaqtar men noǵaılardyń hany» dep ataǵan. Sóıtip, HÚİ ǵasyrdyń 60-jyldary Noǵaı Ordasy ydyrap, buryn oǵan qaraǵan qazaq taıpalary jáne olardyń etnıkalyq terıtorıasy Qazaq handyǵyna birikti. Buryn Noǵaı Ordasynyń astanasy bolyp kelgen Saraıshyq qalasy da Qazaq handyǵyna ótti. Bul jaǵdaı Qazaq handyǵynyń soltústik-batys jáne soltústik jaǵyndaǵy jaǵdaıda ózgeris týdyrdy. Orys memleketi men Qazaq handyǵy arasyndaǵy keń óńirdi alyp jatqan Noǵaı Ordasynyń ydyraýy, onyń bir bóliginiń Qazaq handyǵyna qosylyp, endi bir bóleginiń orys patshasyna baǵynýy, shyǵysqa qaraı keńeıip kele jatqan orys memleketiniń shekarasyn Qazaq handyǵyna jaqyndata tústi.

1563 jyly Sibir handyǵynyń bıligine kelgen Kóshim han Qazaq handyǵyna dushpandyq saıasat ustandy. Onyń ústine moǵol bıleýshileri men qazaq handary arasynda da qaqtyǵystar bolyp turdy. Osyndaı kúrdeli jaǵdaılarda Haqnazar han Qazaq handyǵynyń syrtqy saıasatyn ózgertti. Ózinen burynǵy qazaq handary únemi jaýlasyp kelgen Maýerannahrdaǵy shaıbanı áýletimen odaqtastyq baılanys ornatýǵa umtyldy. Sóıtip, shaıbanılyq Buhara hany Abdolla İİ-men odaqtyq kelisim-shart jasasty. Soǵys qımyldary toqtap, beıbitshilik ornady, qazaqtardyń Orta Azıa halqymen saýda-sattyq qarym-qatynasy, ekonomıkalyq baılanysy jıiledi. Munyń ózi Qazaq handyǵynyń ishki jaǵdaıyn jaqsartýǵa, sharýashylyq ómirdiń ońalýyna tıimdi boldy. Qazaq handyǵy nyǵaıa tústi. Biraq Haqnazar handy 1580 jyly Abdolla hannyń qarsylasy Tashkent bıleýshisi Baba sultan astyrtyn óziniń adamyn jiberip óltirtti. Qadyrǵalı Jalaıyrdyń aıtýynsha «Onyń da ataǵy men abyroıy týraly kóp aıtylady. Alaıda Haqnazar han óz aralarynda bolǵan qaqtyǵystarda qaza bolǵan».

Haqnazardyń murageri Jádiktiń balasy jáne Jánibek hannyń nemeresi qartaıǵan Shyǵaı (1580-1582) boldy. Ol óziniń balasy Táýekelmen (1586-1598 han bolǵan) birge Baba sultanǵa qarsy kúresinde Buqar hany Abdollaǵa keldi. Abdolla Shyǵaıǵa hodjent qalasyn syıǵa tartyp onymen qosylyp Baba sultanǵa qarsy Ulytaý joryǵyna shyǵady. Osy joryqta Shyǵaı qaıtys bolady. Qazaq handyǵynyń ıeligi endi Táýekelge kóshedi.

1582 jyly Shyǵaı han qaıtys bolǵannan keıin taqqa Táýekel (1582-1598 jj.) otyrdy. Táýekel han Buhara hany Abdollamen jasasqan shartty buzyp, qazaq jáne ózbek bıleýshileri arasyndaǵy jaýgershilik qaıta qozdady. Abdolla hanmen odaqtan Táýekel hannyń bas tartýynyń sebebi, birinshiden, Abdolla áýeldegi Túrkistannan tórt qala berýi týraly ýádesinen bas tartady, ekinshiden, bizdiń oıymyzsha, basty sebep – Abdolla Táýekel hannyń bedelinen, batyrlyǵy men batyldyǵynan qorqa bastaıdy, ıaǵnı Táýekel hannan óziniń baqtalasy retinde qaýip tóngenin sezdi. Óıtkeni kezinde búkil Máýerennahrdy Táýekeldiń kómegimen Shaıbanı memleketiniń qol astyna biriktirgen bolatyn. Táýekel han da Joshy urpaǵy bolǵandyqtan, búkil Orta Azıany bıleýine tolyq quqyǵy boldy.

Táýekel syrtqy saıasatynda handyqtyń ońtústigindegi qalalarda bılikti nyǵaıtýǵa kúsh salady. Endigi jerde ol Syr boıyndaǵy qalalar úshin Abdollamen kúresti bastaıdy.

1586 jyly Tashkentti alýǵa áreket jasaıdy. Abdollanyń negizgi kúshteri Máýerennahrdyń soltústiginde shoǵyrlandy. Buny bilgen Táýekel han Máýerennahrdyń ońtústik aımaqtaryna shabýyl jasaıdy. Onyń shabýyly Túrkistan, Tashkent, Samarqand qalalaryna qaýip tóndiredi. Biraq Táýekel hannyń Tashkentti alýǵa jasalǵan alǵashqy joryǵy sátsiz aıaqtalady.

Táýekel han qazaq handyǵynyń syrtqy saıasatyn nyǵaıtý barysynda orys memleketimen dıplomatıalyq qarym-qatynastardy jandandyrdy. Qazaq hany syrtqy saıasatta ózin qoldaıtyn odaqtastar izdedi.

1594 jyly Táýekel han Reseıge dostyq kelisim jasasý úshin Qulmuhammed basqarǵan Qazaq handyǵynyń tuńǵysh resmı elshiligin jiberedi. Táýekel hannyń bundaǵy maqsaty Reseı memleketiniń kómegimen Abdollaǵa qarsy kúresti jandandyrý, Sibir hany Kóshimge qarsy odaq qurý jáne 1588 jyly orys áskerleri ustap áketken óziniń nemere inisi, Ondan sultannyń balasy Orazmuhammedti tutqynnan bosatý boldy. Onyń janynda qazaqtyń áıgili tarıhshysy Qadyrǵalı Jalaıyr bar edi.

1595 jyly elshige orys patshasynyń jaýap gramotasy tapsyryldy. Onda orys patshasy Táýekel hanǵa Qazaq handyǵyn «óziniń patshalyq qol astyna alatynyn» jáne «oq atatyn qarý» jiberetinin ýáde etti. Sonymen birge mynadaı talap qoıdy: «bizdiń patshalyq qolastymyzda bolǵandyqtan jáne bizdiń patshalyq ámirimiz boıynsha Buqara patshasymen jáne bizge opasyzdyq jasaǵan Sibir patshasy Kóshimmen soǵysyp, bizdiń uly mártebeli patshamyzǵa jol salatyn bolasyzdar». Orys memleketi Qazaq handyǵymen áskerı odaq qurýdan bas tartqanymen, Táýekel han orys memleketimen dıplomatıalyq qarym-qatynasty úzgen joq. 1595 jyly Máskeýden orys elshisi Velámın Stepanov Qazaq handyǵyna keldi. Nátıjesinde eki memleket arasynda saýda baılanystary jandandy. Bul kezde oırattardyń bir bóligi Táýekel hanǵa táýeldi boldy. Sondyqtan ol óziniń Máskeýge joldaǵan gramotasynda ózin «qazaqtar men qalmaqtardyń patshasy» dep atady.

1597 jyly Buhar handyǵynda ishki tartys, yryń-jyryń bastaldy, onda yqpaldy adamdardyń qoldaýymen Abdollanyń uly Abdylmomyn ákesine qarsy shyqty. Osy qyrqysty paıdalanyp, Táýekel Tashkent qalasynyń túbinde Abdolla hannyń áskerin talqandady. 1598 jyly naýryzda Abdolla han qaıtys bolyp, Abdylmomyn han boldy. Osy oraıdy paıdalanǵan Táýekel han júz myń áskermen Máýerannahrǵa basyp kirip, Ahsı, Ándijan, Tashkent, Samarqan qalalaryn basyp aldy. Biraq Buharany qorshaý kezinde Táýekel han aýyr jaralanyp, Tashkentke qaıtyp kelip qaza boldy. Sóıtip, ol óz memleketiniń soltústik-batys shekarasyndaǵy beıbit jaǵdaıdy jáne Orta Azıadaǵy shaıbanılyqtardyń alaýyzdyǵyn, bul áýlettiń Ashtarhanılyqtar- dyń jańa áýletimen aýystyrylǵanyn paıdalanyp, syrdarıalyq qalalar úshin uzaqqa sozylǵan kúresti tabysty támamdady. Abdolla urpaqtarynyń ózara bılikke talasy nátıjesinde Shaıbanı áýleti ómir súrýin toqtatady.

Táýekel Orta Azıaǵa joryǵynda tek qarýly kúshke emes, Orta Azıa halyqtarynyń belgili bir áleýmettik toptaryna súıendi. Atap aıtqanda, Táýekel handy din ıeleri qoldady. Sonymen birge Eskendir Muńshy Táýekel áskeriniń quramynda «Túrkistan taıpalarynyń jáne qyrdaǵy ózbekterdiń» jaýyngerleri bolǵanyn aıtady. Jalpy, Shaıbanı urpaqtarynyń ózara qaqtyǵystarynan sharshaǵan Orta Azıa halyqtarynyń basym bóligi Táýekel handy qoldady desek qatelespeımiz. Óıtkeni Shaıbanı tarmaǵynan taraǵan Joshy urpaqtarynyń ózi Máýerannahrda Shaıbanı áýletin qazaq handarynyń áýletimen almastyrýǵa nıet bildirgen. Ókinishke oraı, Máýerannahr qazaq handarynyń qolyna tolyǵymen kóshpedi. Sóıtse de, Tashkent jáne onyń aımaǵy 200 jyl boıy Qazaq handyǵynyń quramynda boldy. Túrkistan qalasy Qazaq handyǵynyń ortalyǵyna aınaldy.

Esim han (1598-1628 (1645) j.j. bılik qurǵan) Shyǵaıuly Esim han (1628-1645) – Qazaq handyǵynyń hany, Shyǵaı hannyń balasy, ataqty Táýekel hannyń týǵan inisi. Esim han týraly halyq jadynda saqtalǵan ańyz -áńgimeler, dastan-jyrlar kóp. Ony halqy «Eńsegeı boıly er Esim» dep ardaqtaıdy.

Esim han bılik basyna aǵasy Táýekel ólgennen keıin keldi. Bul kezde Qazaq handyǵynyń shyǵysyndaǵy jaǵdaı Táýekel tusyndaǵydan áldeqaıda kúrdelene túsken edi. Munda oırat taıpalarynyń birigiý prosesi júrip jatty. Sondyqtan ol kórshilerinde bolyp jatqan jaǵdaıdy jiti qadaǵalap, olardyń taıpalary arasyndaǵy alaýyzdyqty óz paıdasyna sheshýge umtylyp baqty.

Oırattardyń bir jaǵynan Embi, Jaıyq, Edil boıyndaǵy noǵaılarmen sharpysýyǵ ekinshi jaǵynan orys qamaldarynyń garnızondarymen qaqtyǵysýy Esim han saıasatynyń yqpaldy bolýyna eleýli jaǵdaı jasady. Aqyrynda úsh jaqty soǵystyń ózderine qyrǵyn taptyratynyn sezgen oırat ámirshileri Esim hannyń ústemdigin moıyndap, tatý kórshilikte turý maqsatynda usynys jasap, elshilerin jiberýge májbúr bolady.

Handyǵynyń shyǵysyndaǵy jaǵdaıdy osylaısha óz paıdasyna sheshken Esim han ońtústigin de oıdan shyǵarmaıdy.

Handyǵynyń shekarasyn keńeıte túsý saıasatyn munda da batyl júrgizip baǵady. Oǵan jaǵdaı da kómektese túsedi. Sebebi, bul kezde qaıtys bolǵan Bákı Muhammed hannyń ornyna onyń inisi Ýálı Muhammed pen Gerat-Horasannyń bıleýshisi Dinmuhammed balasy Imanquly talasyp jatqan edi. Osy qaqtyǵysty óz paıdasyna asyrýda Esim han úlken eptilik tanytady. Ol áýeli Ýálı Muhammedke kómektesemin dep ýáde berip, keıin Imanquly jaǵyna aýnap túsedi. Sonyń nátıjesinde onymen birigip, Ýálı Muhammedti óltirisip, Imanqulymen odaq jasasady da, sol jyly Imanqulyǵa qarsy shyǵyp, Samarqantqa ásker jóneltedi.

Bul kezde Imanqulynyń Esimmen soǵysarlyq shamasy joq edi. Sondyqtan onymen shartqa otyryp, Tashkent pen onyń tóńireginiń túgeldeı qazaqtardyń ıeligi ekenin resmı túrde moıyndaıdy.

Budan keıin Esim han Moǵolstan hany Ábdirahymnyń qyzy Padshahqa úılenip, aǵasy Kúshik sultannyń qyzyn Ábdirahymǵa berip, qarsy quda bolý arqyly ony óziniń jaqtasy etip, sonyń kómegimen ózine opasyzdyq jasaǵan Tursyn handy talqandap, dara bılikke qol jetkizedi.
Esim hannyń bıligi tusynda (1598-1645) halyq jadynda «Esim salǵan eski jol» degen atpen qalǵan ádet-ǵuryp normalaryn qalyptastyrǵan konstıtýsıalyq qujat bolǵany belgili. Muny «Esimniń zańy» dep uqqan jón. Biraq onyń kókten alynbaǵanyn, óz zamanynyń oraıy men talabyna qaraı Esim han men onyń keńesshileri óńdep, tolyqtyrǵan baıaǵy «Qasym salǵan qasqa joldyń» bir nusqasy ekenin de esten shyǵarmaǵan abzal. Tútpet kelgende, «Esim salǵan eski jol» degen sózdiń máni de Esim hannyń tusynda jasalǵan danalyq zańdarǵa baılanysty aıtylǵan. Qonys-turaqqa, mal-múlikke, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasqa qatysty týyndaıtyn daý-shardyń sheshimderi osy kezde saralandy.

Munyń ózi keıin Táýkeniń áıgili «Jeti jarǵysyna» negiz bolyp, qazaq halqynyń mádenı-rýhanı jáne salt-dástúr qalyptarynyń tóltýmalyǵyn shyńdaı túsýge yqpal etti. Jalpy kóshpeliler memleketiniń handary sıaqty, Esim han da taq ústi men at ústinde birdeı tanylǵan birtýar tulǵa. Ony halqynyń «Eńsegeı boıly Er Esim» atanǵan ataqty hannyń qaıtys bolǵan jyly – 1645 jyl degen shyndyqqa keletin sıaqty.

Esim han dúnıe salǵan soń qazaq handyǵynyń taǵyna Jáńgir han (1645-1652) otyrdy. Halyq ony el úshin jasaǵan erligine oraı «Salqam Jáńgir» dep atanǵan. Han ordasyn Túrkistan qalasynda ustaý Jáńgir han tusynda bastaldy.

Esim han qazaq tarıhynda «Eńsegeı boıly er Esim» degen atpen áıgili boldy, oǵan bul ataq 1598-jyly aǵasy Táýekel hanmen birge Maýrennahrǵa jasaǵan joryqta erekshe kózge túskeni úshin berilgen eken. Esim han - Shyǵaı hannyń balasy, ol buryn qazaq handyǵynyń Túrkistan qalasyndaǵy han ordasynda turǵan. Han taǵyna otyrǵan soń Buharamen bitim-shartyn jasasyp, Orta Azıa qalalarymen beıbit, ekonomıkalyq baılanys ornatýǵa umtyldy. Qazaq handyǵyn bir ortalyqqa baǵynǵan memleket etip qurýdy kózdedi. «Esim hannyń eski joly» dep atalǵan zańdy qurastyrdy. Esim hannyń qazaqtardy bir ortalyqqa baǵyndyrý saıasatyna qarsy bolǵan sultandar qazaq handyǵyn bólshekteýge tyrysty.

Tashkent qalasy qazaq handyǵyna qaraǵan soń ony Jánibek hannyń nemeresi, Jalym sultannyń balasy Tursyn Muhammed sultan basqarǵan edi.Ol kóp uzamaı táýelsizhan bolýǵa áreket jasady. Tipti óz atynan aqsha soqtyryp, «bajy jáne haraj» alym-salyqtaryn jınady. Sonymen, qazaq handyǵyn ekige bólip, Túrkistan qalasyn ortalyq etken Esim han, Tashkent qalasyn ortalyq etken tursyn han bılegen edi. Bulardyń arasynda soǵys qaqtyǵystary boldy. Bul eki jaq uıǵyr, qyrǵyz, qaraqalpaq bıleýshilerinen ózderine odaqtas-jaqtastar izdeýge kiristi. Esim han toby Iarkent handyǵyna qarsy bolyp Turpandy bılegen Ábdirahım hanmen odaqtasty. Al TursynMuhammed han jaǵy Iarkent bıleýshisi Shajaıdiń Ahmettiń jaqtasy boldy. Bularmen odaqtasyp otyrǵan Ábdirahım men Ahmetter de bir-birimen jaýlasyp otyrǵan bıleýshiler bolatyn. Esim han ózine myqty súıenish etý úshin Iarkent hany Ábdirahımmen qudandalyq baılanys ornatty.

---