InfoHub Logo

OQO, Túrkistan qalasy, A.Baıtursynov atyndaǵy №1 jalpy orta mektebiniń 1B synyp oqýshysy Satybaldy Daıananyń ǵylymı jumysy
Ǵylymı jetekshisi: Áýelbekova Meıramkúl
Ǵylymı jumys taqyryby: Ahmet Baıtursynuly - uly tulǵa

Ahmet Baıtursynuly (5 qyrkúıek 1872 jyl, qazirgi Qostanaı oblysy, Jangeldi aýdany Sarytúbek aýyly – 8 jeltoqsan1937, Almaty qalasy) — qazaqtyń aqyny, ádebıet zertteýshi ǵalym, túrkitanýshy, pýblısıs, pedagog, aýdarmashy, qoǵam qaıratkeri. Qazaq halqynyń 20 ǵasyrdyń basyndaǵy ult-azattyq qozǵalysy jetekshileriniń biri, memleket qaıratkeri, qazaq til bilimi men ádebıettaný ǵylymdarynyń negizin salýshy ǵalym, ulttyq jazýdyń reformatory, aǵartýshy, Alash-Orda ókimetiniń múshesi.

Atasy Shoshaq nemeresi Ahmet ómirge kelgende aýyl aqsaqaldarynan bata alyp, azan shaqyryp atyn qoıǵan. Ákesiniń inisi Erǵazy Ahmetti Torǵaıdaǵy 2 synyptyq orys-qazaq mektebine beredi. Ony 1891 jyly bitirip, Orynbordaǵy 4 jyldyq mektepke oqýǵa túsedi. 1895-1909 jyly Aqtóbe, Qostanaı,Qarqaraly ýezerindegi orys-qazaq mektepterinde oqytýshy,Qarqaraly qalalyq ýchılıshesinde meńgerýshi qyzmetin atqarady. Ol óte kemeńger, bilimdi tulǵanyń biri bolǵan.

Baıtursynulynyń saıası qyzmet jolyna túsýi 1905 jylǵa tus keledi. 1905 jyly Qoıandy jármeńkesinde jazylyp, 14500 adam qol qoıǵan Qarqaraly petısıasy (aryz-tilegi) avtorlarynyń biri Baıtursynuly boldy. Qarqaraly petısıasynda jergilikti basqarý, sot, halyqqa bilim berý isterine qazaq eliniń múddesine sáıkes ózgerister engizý, ar-ojdan bostandyǵy, din ustaný erkindigi, senzýrasyz gazet shyǵarý jáne baspahana ashýǵa ruqsat berý, kúni ótken Dala erejesin qazaq eliniń múddesine saı zańmen aýystyrý máseleleri kóterildi. Onda qazaq dalasyna orys sharýalaryn qonys aýdarýdy úzildi-kesildi toqtatý talap etilgen bolatyn. Sol kezeńnen bastap jandarmdyq baqylaýǵa alynǵan Baıtursynuly 1909 jyly 1 shildede gýbernator Troınıskııdiń buıryǵymen tutqyndalyp, Semeı túrmesine jabyldy.
Reseı İİM-niń Erekshe Keńesi 1910 jyly 19 aqpanda Baıtursynulyn qazaq oblystarynan tys jerge jer aýdarý jóninde sheshim qabyldady. Osy sheshimge sáıkes Baıtursynuly Orynborǵa 1910 jyly 9 naýryzda kelip, 1917 jyldyń sońyna deıin sonda turdy. Baıtursynuly ómiriniń Orynbor kezeńi onyń qoǵamdyq-saıası qyzmetiniń asa qunarly shaǵy boldy. Ol osy qalada 1913–1918 jyly óziniń eń jaqyn senimdi dostary Á.Bókeıhan, M.Dýlatulymen birigip, sondaı-aq qalyń qazaq zıalylarynyń qoldaýyna súıenip, tuńǵysh jalpyulttyq «Qazaq» gazetin shyǵaryp turdy. Gazet qazaq halqyn óner, bilimdi ıgerýge shaqyrdy.

Baıtursynulynyń Orynbordaǵy ómiri men qyzmeti Reseı úkimetiniń qatań jandarmdyq baqylaýynda boldy. Ol «Qazaqqa» jabylǵan negizsiz jala saldarynan abaqtyǵa otyryp shyqty. Baıtursynuly 1917 jyly rev. ózgerister arnasynda ómirge kelip, qazaq tarıhynda tereń iz qaldyrǵan Qazaq sıezeri men Qazaq komıtetteri sıaqty tarıhı qubylystyń qalyń ortasynda júrdi, olarǵa tikeleı aralasyp, «Qazaq gazeti» arqyly saıası teorıalyq baǵyt-baǵdar berip otyrdy.

Baıtursynuly Alash partıasy baǵdarlamasyn daıarlaǵan shaǵyn toptyń quramynda boldy. Baıtursynuly pen Dýlatuly qazaq arasynda burynnan kele jatqan rý – júzaralyq alaýyzdyqqa baılanysty Alash Orda úkimetiniń quramyna sanaly túrde enbeı qaldy, biraq olardyń qazaq ulttyq memlekettik ıdeıasyn jasaýshy toptyń ishinde bolǵandyǵyn zamandastary jaqsy bilip, moıyndady.
Alash Orda quramyn bekitken 2-jalpyqazaq sezi Oqý-aǵartý komısıasyn quryp, onyń tóraǵasy etip Baıtursynulyn bekitti. 1919 jyly naýryzǵa deıin Alashorda úkimetiniń Torǵaı oblysy bóliminiń múshesi boldy. Baıtursynuly 1919 jyly naýryzda Alashorda úkimeti atynan Máskeýge Keńes úkimetimen kelissózge attandy, osy jylǵy shildede RKFSR Halyq Komısarlar Keńesi men Qazaq áskerı-revolúsıalyq komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp taǵaıyndaldy.

Baıtursynulynyń yqpalymen sáýirde Alashorda basshylary men múshelerine Keńes úkimetiniń keshirimi jarıalandy. Baıtursynuly bul tarıhı kezeńde «patshalardyń tórinde otyrǵannan, sosıalıserdiń bosaǵasynda ólgenim artyq» degen pikirde boldy (QR UQK arhıvi, 78754-is, 6-t., 44-p). 1920 jyly V.I.Lenınge úkimetiniń Qazaqstandy basqarý isindegi alǵashqy qadamyn qatal synǵa alǵan hatyn joldady. Qazrevkom múshesi retinde Qazaqstannyń Reseımen shekarasynyń qalyptasý isine belsendi túrde aralasty.

Ahmet Baıtursynuly Búkilreseılik OAK-niń 1919 j. 27 tamyzda Qostanaı ýezin Chelábi oblysyna qosý týraly sheshimine qarsy B-tyń jazǵan saıası narazylyǵy Qostanaı ýezin Qazaqstan quramyna qaıtarýǵa negiz boldy. Ol 1920 j. tamyzda qurylǵan Qazaq AKSR-i úkimetiniń quramyna enip, 1920–1921 jyly Qazaq AKSR-i halyq aǵartý komısary qyzmetinde boldy.

1922 jyly Ólkelik halyq komısarıaty janyndaǵy Akademıalyq ortalyqtyń, 1922–1925 jyly Halyq aǵartý komısarıaty ǵylymı-ádebı komısıasynyń, Qazaq ólkesin zertteý qoǵamynyń tóraǵasy bolyp qyzmet atqardy. Baıtursynuly túrli memlekettik qyzmetke at salysa júrip, sonymen bir mezgilde óziniń jany súıgen oqytýshylyq-ustazdyq jumysynan da qol úzbegen.

1921–1925 jyly Orynbordaǵy, 1926–1928 jyly Tashkenttegi Qazaq halyq aǵartý ınstıtýttarynda qazaq tili men ádebıeti, mádenıet tarıhy pánderinen sabaq berdi. 1928 jyly Almatyda Qazaq memlekettik pedagogıka ınstıtýtynyń ashylýyna baılanysty rektordyń shaqyrýymen osy oqý ornyna profesor qyzmetine aýysty. 1929 jyly 2 maýsymda 43 Alash qozǵalysy qaıratkerlerimen birge ol Almatyda tutqynǵa alynyp, osy jyldyń sońyna qaraı tergeý úshin Máskeýdegi Býtyrka abaqtysyna jóneltildi. KSRO Halyq komısarlar keńesi janyndaǵy OGPÝ «úshtiginiń» 1930 j. 4 sáýirdegi sheshimine sáıkes Baıtursynuly atý jazasyna kesildi. Bul sheshim birneshe ret ózgeristerge ushyrady: 1931 jyly qańtarda 10 jylǵa konslagerge aýystyrylsa, 1932 j. qarashada 3 jylǵaArhangelskige jer aýdarylsyn dep uıǵaryldy.

1926 j. Bakýde bolyp ótken "Birinshi Túrkologıalyq Quryltaıdyń" tóralqa múshesi - Ahmet Baıtursynuly

1933 jyly mamyrda densaýlyǵy nasharlap ketýine baılanysty qalǵan merzimdi Batys Sibirde aıdaýda júrgen otbasymen (áıeli men qyzy) birge ótkizýge ruqsat beriledi. 1934 jyly M.Gorkııdiń jubaıy E.P.Peshkovanyń kómegimen Baıtursynuly otbasymen merziminen buryn bosatylyp, Almatyǵa oralady. Bul jerde turaqty jumysqa qabyldanbaı, túrli mekemelerde qysqa merzimdik qyzmetter atqarady. 1937 jyly 8 tamyzda taǵy da qamaýǵa alynyp, eki aıdan soń, ıaǵnı 8 jeltoqsanda atyldy. Tutas býynnyń tól basy bolǵan Baıtursynulynyń alǵashqy kitaby – «Qyryq mysal» 1909 jyly jaryq kórdi. Ol bul eńbeginde Reseı otarshylarynyń zorlyq-zombylyǵyn, eldiń turalaǵan halin jumbaqtap, tuspaldap jetkizdi. Baıtursynuly mysal janrynyń qyzyqty formasy, uǵymdy ıdeıasy, ýytty tili arqyly áleým. sananyń oıanýyna yqpal etti. Aqynnyń azamattyq arman-maqsaty, oı-tolǵamdary kestelengen óleńderi «Masa» degen atpen jeke kitap bolyp jaryq kórdi (1911). «Masanyń» negizgi ıdeıalyq qazyǵy – jurtshylyqty oqýǵa, óner-bilimge shaqyrý, mádenıetti ýaǵyzdaý, eńbek etýge úndeý. Aqyn halyqty qarańǵylyq, enjarlyq, kásipke marǵaýlyq sıaqty kemshilikterden arylýǵa shaqyrdy. Abaıdyń aǵartýshylyq, synshyldyq dástúrin jańarta otyryp, Baıtursynuly 20 ǵ. basyndaǵy qazaq ádebıetin tóńkerisshil-demokrattyq dárejege kóterdi. Sondaı-aq Baıtursynuly qazaq tiline A.S.Pýshkın, M.Iý.Lermontov, F.Vólter, S.Ia.Nadson óleńderin aýdardy. Bul aýdarmalar Baıtursynovtyń taqyrypty, ıdeıalyq-kórkemdik deńgeıi joǵary týyndylar. El taǵdyrynyń keleshegine alańdaýly aqyn kóp qyrly isimen, danalyq saıasatymen qazaq jastarynyń rýhanı kósemi boldy.

Baıtursynulynyń «Qazaqtyń bas aqyny» degen kólemdi maqalasy – ádebıettaný ǵylymyndaǵy alǵashqy zertteý eńbekterdiń biri. Maqalada uly aqyn Abaıdyń tarıhı mısıasy, rýhanı bolmysy, óleńderiniń ulttyq sóz ónerindegi mańyzy, kórkemdik-estetıkalyq sıpaty baıandaldy. Ol Abaı óleńderiniń daralyǵyn, «sózi az, maǵynasy kóp, tereńdigin», synshyldyǵyn uǵyndyrdy. Baıtursynulynyń Abaıdyń aqyndyq sheberligi, poezıaǵa degen kózqarasy týraly ǵylymı tujyrymdary qazaq ádebıettaný ǵylymynda jalǵasyn tapty. Onyń «Ádebıet tanytqysh» degen zertteýi (1926) qazaq tilindegi tuńǵysh irgeli ǵylymı-teorıalyq eńbek. Baıtursynuly ádebıet tarıhyna, teorıasy men synyna, metodologıasyna tuńǵysh ret tıanaqty anyqtama berip, qazaq ádebıettaný ǵylymynyń júıesin jasady. Halyq tiliniń baı qory kózinen maǵynasy tereń, uǵymdyq aıasy keń sózderdi termın etip alyp, sonyń negizinde qazaq ádebıetiniń barlyq janrlyq formalaryn toptap, jiktep berdi. Mysaly, sóz óneri,shyǵarma, aýyz ádebıeti, tolǵaý, t.b. ǵylymı-teorıalyq eńbekke qazaq ádebıetiniń eń beıneli, mazmuny men maǵynasy tereń shyǵarmalaryn mysal retinde paıdalandy. Sóz óneri jaıynda jazylǵan álemdik ǵylymnyń eń úzdik úlgilerin paıdalana otyryp, ádebıettanýdaǵy uǵym, termın, kategorıalardyń sony ulttyq úlgilerin jasady. Mysaly, meńzeý, teńeý, aýystyrý, keıipteý, ásireleý, almastyrý, shendestirý, údetý, túıdekteý, kekesindeý, t.b. «Ádebıet tanytqyshta» aqyndyq daryn tabıǵaty, shyǵarm. psıhologıasy, shabyt stıhıasyna ǵylymı tujyrym berildi. Óleńge jan-jaqty zertteý jasap, shýmaq, tarmaq, býnaq, býyn, uıqas, t.b. uǵymdarǵa anyqtama berdi.
Baıtursynuly qazaq ádebıetiniń damý kezeńderin ǵylymı negizde toptap bergen. «Ádebıet tanytqysh» – san-salaly ádebıet tabıǵatyn jan-jaqty ashyp, taldap-túsindirgen ǵylymı zerttedi. Baıtursynuly «Ádebıet tanytqyshymen» qazaq ádebıettaný ǵylymynyń negizin saldy. Sondaı-aq ol – ádebıet tarıhynyń murasyn, aýyz ádebıeti úlgilerin jınaǵan zertteýshi ǵalym. Kórkemdigi aıryqsha «Er Saıyn» jyry (1923) men qazaq tarıhynyń tórt júz jylyn qamtıtyn «23 joqtaý» jınaǵyn (1926) kitap etip shyǵardy. Halyq murasyna úlken janashyrlyqpen qaraǵan Ahmet Baıtursynuly «ádebıet tiline negiz etip el aýzyndaǵy til alynbasa, onyń adasyp ketetindigin» aıtty. Baıtursynuly – qazaq kásibı jýrnalısıkasyn qalyptastyrǵan iri qaıratker. Ol qazaq halqyna, zıaly qaýymǵa gazettiń qoǵamdyq qyzmetin uǵyndyryp, baspasózdiń órkenıetti, táýelsiz elge asa qajet nárse ekenin jankeshti is-áreketimen kórsetti. Baıtursynuly uıymdastyryp, bas redaktor bolǵan «Qazaq» gazeti qoǵamdyq oıǵa iri qozǵalys, rýhanı sanaǵa silkinis ákeldi. «Qazaq» gazeti halyqtyń rýhyn sergitken iri qubylysqa aınaldy. Baıtursynuly – áleýmettik máselelerge, qoǵamdyq oı-pikirge yqpal jasaǵan pýblısıs. Onyń maqalalary ǵylymı baıyptaýymen, ótkir oılarymen sol kezeńniń shyndyǵynan habar beredi. Abaıdyń qoǵam ómiriniń demokr. qurylysy týraly oılaryn damytyp, saıası-áleým. jaǵdaı, oqý-aǵartý, halyqtyń turmys-tirshiligi týraly máselelerdi qozǵady. Qazaq zıalylarynyń jan-jaqty bilimdar ári saıası kúreste shyńdalǵan legin qalyptastyrýda Baıtursynulynyń pýblısıs, baspasóz uıymdastyrýshy retindegi eńbegi ushanteńiz. Ol – qazaq ǵylymy tarıhynda ulttyq álipbı jasap, jańa úlgi usynǵan reformator

Ahmet Baıtursynulynyń murajaı-úıi men eskertkish, Almaty, 1998
Baıtursynuly álipbıi qazaq tiliniń tabıǵatyna beıimdelgen arab jazýy negizinde jasaldy. Ol Qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh sezinde (Orynbor, 1924), quryltaıynda (Baký, 1926) arab jazýyndaǵy álipbıdiń qajettiligin, qundylyǵyn jan-jaqty tujyrymmen dáleldegen ǵylymı baıandama jasady. Bul álipbı ulttyq jazýdyń qalyptasýyndaǵy iri mádenı jetistik bolyp tabylady. Ol halyqqa ǵylym-bilimniń qajettiligin túsindirýmen ǵana shektelmeı, bilim berý isin jolǵa qoıýǵa kúsh saldy. Orys, tatar mektepterinen oqyp shyqqan ult mamandarynyń óz tilin qoldanýdaǵy kemshilikterin kórip: «[[Ár jurttyń túrinde, tutynǵan jolynda, minezinde qandaı basqalyq bolsa, tilinde de sondaı basqalyq bolady. Bizdiń jasynan ne oryssha, ne noǵaısha oqyǵan baýyrlarymyz sózdiń júıesin, qısynyn naǵyz qazaqsha keltirip jaza almaıdy ne jazsa da qıyndyqpen jazady, sebebi, jasynan qazaqsha jazyp daǵdylanbaǵandyq» dep jazdy. Baıtursynulynyń «Oqý quraly» (1912) – qazaqsha jazylǵan tuńǵysh álippelerdiń biri. Bul álippe oqytýdyń jańa ádisteri turǵysynan óńdelip, 1925 jylǵa deıin birneshe ret qaıta basyldy. «Oqý quraly» qazirgi ádisteme turǵysynan áli kúnge deıin mańyzdy oqýlyq retinde baǵalanady. Baıtursynuly qazaq tiliniń tazalyǵyn saqtaý úshin qam qyldy. Ózi jazǵan «Ómirbaıanynda» (1929): «...Orynborǵa kelgennen keıin, eń aldymen, qazaq tiliniń dybystyq júıesi men gramatıkalyq qurylysyn zertteýge kiristim; odan keıin qazaq álipbıi men emlesin retke salyp, jeńildetý jolynda jumys istedim, úshinshiden, qazaqtyń jazba tilin bóten tilderden kelgen qajetsiz sózderden aryltýǵa, sıntaksıstik qurylysyn ózge tilderdiń jat áserinen tazartýǵa árekettendim; tórtinshiden, qazaq prozasyn jasandy kitabı sıpattan aryltyp, halyqtyq sóıleý tájirıbesine yńǵaılastyrý úshin ǵylymı termınderdi qalyptastyrýmen aınalystym» degen. B. qazaq mektepteriniń muqtajdyǵyn óteý maqsatynda qazaq tilin pán retinde úıretetin tuńǵysh oqýlyqtar jazdy. Onyń úsh bólimnen turatyn «Til – qural» atty oqýlyǵynyń fonetıkaǵa arnalǵan bólimi 1915 jyly, morfologıaǵa arnalǵan bólimi 1914 j., sıntaksıs bólimi 1916 jyldan bastap jaryq kórdi. «Til – qural» – qazaq tiliniń tuńǵysh oqýlyǵy. Oqýlyq qazirgi qazaq tili oqýlyqtarynyń negizi bolyp qalandy. «Til – qural» qazaq til biliminiń taraý-taraý salalarynyń qurylymyn júıelep, ǵylymı negizin salǵan zertteý. Onyń tildik uǵymdarǵa bergen anyqtamalarynyń ǵylymı tereńdigi, dáldigi qazirgi ǵylym úshin óte mańyzdy. Ol tuńǵysh tól gramat. termınderdi qalyptastyrdy. Mysaly, zat esim, syn esim, etistik,esimdik, odaǵaı, ústeý, bastaýysh, baıandaýysh, pysyqtaýysh, shylaý, sóz taptary, sóılem, qurmalas sóılem, qaratpa sóz, t.b. júzdegen ulttyq termınderdi túzdi. Sondaı-aq Baıtursynuly praktıkalyq qural retinde «Til jumsar», muǵalimderge arnalǵan «Baıanshy» degen ádistemelik kitaptar jazdy. Ol – qazaq tilin oqytý ádistemesiniń irgetasyn qalaǵan ǵalym-aǵartýshy. Baıtursynuly oqýlyǵyndaǵy tildik kategorıalardy uǵyndyrý maqsatynda engizgen «synaý», «daǵdylandyrý» degen arnaıy bólimder qazirgi zamanǵy ádisteme ǵylymy úshin de óz mańyzyn joıǵan joq. Baıtursynulynyń aqyn, aýdarmashy, ǵalym-tilshi, ádebıettanýshy retindegi ulan-ǵaıyr eńbegi óz dáýirinde zor baǵaǵa ıe boldy. 1923 jyly Baıtursynovtyń 50 jasqa tolǵany Orynbor, Tashkent 1922 jyly qalalarynda saltanatty túrde ataldy.S.Sádýaqasov, S.Seıfýllın, M.Áýezov, M.Dýlatuly, E.Omarov sıaqty zamandastary baspasózde maqalalar jarıalap, Baıtursynulynyń qazaq halqyna sińirgen eńbegin óte joǵary baǵalady. Ómiri men qyzmetine, shyǵarmashylyǵyna ǵylymı pikir-tujyrymdar aıtyldy. Áýezov Ahmet týraly «Aqańnyń elý jyldyq toıy» degen maqalasynda «...Keshegi kúnderge deıin bárimiz jeteginde kelgenbiz. Qalamynan týǵan ósıeti, úlgisi áli esimizden ketken joq. Patsha zamanyndaǵy húkimettik ór zorlyqqa qarsy salǵan urany, oıymyzǵa salǵan pikiri ... áli kúnge deıin úırenip qalǵan besigimizdeı kózimizge jyly ushyraıdy, qulaǵymyzǵa jaıly tıedi» dep jazdy. 1929 j. shyqqan «Ádebıet ensıklopedıasynda]]» (Máskeý) Baıtursynuly tulǵasyna «asa kórnekti qazaq aqyny, jýrnalısi jáne pedagogy. Ol qazaq tili emlesiniń reformatory jáne qazaq ádebıeti teorıasynyń negizin salýshy» degen ǵylymı ádil baǵa berildi. 1933 jyly shyqqan M.Batalov pen M.S.Sılchenkonyń «Qazaq fólklory men qazaq ádebıetiniń ocherkteri» degen kitapshasynda: «onyń negizgi baǵyty qazaq halqynyń qoǵamdyq-mádenı oıanýyna yqpal etý boldy» dep B-nyń qoǵamdyq qyzmetin qorytyndylady. Keıingi komýnıstik ıdeologıa B. esimin aýyzǵa alýǵa kóp jyldar boıy tyıym salyp, ol týraly syńarjaq pikirler aıtyldy. Saıası qysymnyń qaýpine qaramastan belgili túrkitanýshy, akademık A.N.Kononov «Otandyq túrkitanýshylardyń bıobıblıografıalyq sózdigi» degen eńbeginde (1974) Baıtursynulynyń tolyq ómirbaıanyn berip, áleým.-qoǵamdyq qyzmetin, basty eńbekterin naqty aıtty. Onyń qazaq álippesiniń avtory ekendigi, qazaq tiliniń fonetıkasy, sıntaksısi, etımologıasy, ádebıet teorıasy men mádenıet tarıhy oqýlyqtaryn jazǵandyǵy kórsetildi. 1988 jyldan keıin Qazaqstandaǵy kóptegen kóshe, mektepterge Baıtursynuly esimi berildi. Til bilimi ınstıtýty, Qostanaı memlekettik ýnıversıteti Baıtursynulynyń esimimen ataldy. 1998 jyly onyń týǵanyna 125 jyl tolǵan mereıtoıy saltanatpen atap ótilip Almaty qalasyndanda respýblıka ǵylymı konferensıa ótkizildi, Baıtursynulynyń murajaı-úıi men eskertkishi ashyldy

Baıtursynuly shyǵarmashylyq jumysyn óleń jazýdan bastaǵan. Onda ol eńbekshi halyqtyń aýyr halin, arman-tilegin, muń-muqtajyn kórsetip, jurtshylyqty oqýǵa, bilim-ǵylymǵa, rýhanı bıiktikke, adamgershilikke, mádenıetti kóterýge, eńbek etýge shaqyrady. Patshalyq Reseıdiń qanaýshylyq-otarshyldyq saıasatyn, shendi-shekpendiniń aldynda quldyq urǵan sheneýnikterdiń opasyzdyǵyn synady.

Aqynnyń alǵashqy óleńderi «Qyryq mysal» atty aýdarma jınaǵynda 1909 j. Sankt-Peterbýrgte jaryq kórdi. Bul kitaby arqyly qalyń uıqyda jatqan qarańǵy elge jar salyp, olardyń oı-sanasyn oıatýǵa bar jiger-qaıratyn, bilimin jumsaıdy. Aqyn árbir aýdarmasynyń sońyna óziniń negizgi oıyn, aıtaıyn degen túıindi máselesin halqymyzdyń sol kezdegi turmys-tirshiligine, minezine, psıhologıasyna sáıkes qosyp otyrǵan.

Baıtursynulynyń ekinshi kitaby — «Masa» (1911). Bul kitapqa engen óleńderinde aqyn qarańǵylyq, nadandyq, sharýaǵa enjarlyq, kásipke marǵaýlyq sıaqty kemshilikterdi synady. Kóptegen óleńderi sol kezdegi aǵartýshylyq baǵytpen úndes boldy. Ol Shoqan, Abaı, Ybyraı qalyptastyrǵan dástúrlerdi, gýmanısik, demokratıalyq baǵyttaǵy óristi oılardy ózinshe jalǵastyrýshy retinde kórindi. Qorshaǵan ortaǵa oılana, syn kózimen qaraıdy, qoǵam qalpyna kóńili tolmaıdy. «Qazaq salty», «Qazaq, qalpy», «Dosyma hat», «Jıǵan-tergen», «Tilek batam», «Jaýǵa túsken jan sózi», «Baq» t.b. óleńderiniń mazmuny osyny tanytady. Kitaptyń ishki sazy men oı órnek, sóz oramy qazaq poezıasyna tán ózindik jańalyq, erekshe ózgeris ákeldi.

Ahańnyń 1914 j. Orynborda jaryq kórgen Qazaqsha álippesiniń muqaba beti
Ahmet Baıtursynuly qazaq álippesi men qazaq tili oqýlyqtaryn jazýdy 1910 jyldardan bastap qolǵa alady. Onymen qosa qazaq grafıkasyn jasaýǵa kirisedi. Qazaq grafıkasynyń negizine qazaqtyń mádenı dúnıesinde kóp ǵasyrlyq dástúri bar, ózge túrki halyqtardy da paıdalanyp otyrǵandyqtan, týystyq, jaqyndyq sıpaty bar arab tańbalaryn alady. Ony qazaq fonetıkasyna ıkemdeıdi, ol úshin qazaq dybystary joq tańbalardy alfavıtten shyǵarady, arabsha tańbasy joq dybystaryna tańba qosady, qazaq tiliniń jýandy - jińishkeli úndestik zańyna saı jazýǵa yńǵaıly dáıekshi belgi jasaıdy. Sóıtip, 24 tańbadan turatyn ózi «qazaq jazýy» dep, ózgeler «Baıtursynov jazýy» dep ataǵan qazaqtyń ulttyq grafıkasyn túzedi. Odan osy jazýdy úıretetin álippe jazady. Sóıtip, oqý- aǵartý ıdeıasyna sol kezindegi ıntelegensıasy jappaı moıyn burdy. Árbir zıaly azamat halqyna qara tanytyp, saýatyn ashýdy, ol áreketti «Álippe» quraldaryn jazýdan bastaýdy maqsat etti. Sol 1911-1912 jyldary jasalyp, Ýfa, Orynbor qalalarynyń baspahanalarynda jaryq kórgen. Ahmet Baıtursynulynyń álippesi «Oqý quraly» degen atpen 1912-1925 jyldary arasynda 7 ret qaıta basylyp, oqytý isinde uzaq ári keń paıdalanyldy. 1926 jyly ǵalym «Álip-bıdiń» jańa túrin jazdy. Ahmet Baıtursynulynyń qazaq tiliniń tabıǵatyn, qurylymyn tanyp-tanytýdaǵy qyzmeti endi mektepte qazaq tilin pán retinde úıretetin oqýlyqtar jazýmen ulasady. Osy tusta onyń ataqty «Til – qural» atty úsh bólimnen turatyn, úsh shaǵyn kitap bolyp jarıalanǵan oqýlyqtar jazyldy. «Til-qural» tek mektep oqýlyqtarynyń basy emes, qazaq tilin ana tilimizde tanýdyń basy boldy, qazirgi qazaq tili atty ǵylym salasynyń, irgetasy bolyp qalandy. Jalpy qazaq til bilimin qalyptastyryp, zerttep, tanyp-bilý tarıhymyzda Ahmet Baıtursynulynyń «Oqý quraly» men «Til quraldarynyń» orny aıryqsha. Qazaq til biliminiń ana tilimizdegi irgetas qalaýdaǵy Ahmettiń taǵy bir zor eńbegi - ǵylymynyń osy salasynyń termınderin jasaýy. Ǵalym qazaq tili gramatıkasyna qatysty kategorıalardyń árqaısysyna qazaqsha ataý usyndy. Osy kúni qoldanylyp júrgen zat esim, syn esim, etistik, esimdik, odaǵaı, ústeý, shylaý, bastaýysh, baıandaýysh, jaı sóılem, qurmalas sóılem, qaratpa sóz degen sıaqty san alýan lıngvısıkalyq ataýlardyń barshasy Ahmet Baıtursynulyniki. Bular ne burynǵy qarapaıym sózdiń maǵynasyn janǵyrtý arqyly, ne jańa tulǵadaǵy sóz jasaý arqyly dúnıege kelgen sony sózder, sátti shyqqan ataýlar ekeniń olardyń kúni búginge deıin qoldanylyp kele jatqandyǵy.

---