InfoHub Logo

OQO, Túrkistan qalasy, A.Baıtursynov atyndaǵy №1 jalpy orta mektebiniń 4 Á synyp oqýshysy Orynbaı Aıaýlym Isahanqyzynyń ǵylymı jumysy
Ǵylymı jetekshisi: Sarbaeva Ýmıtkýl Ongarovna
Ǵylymı jumystyń taqyryby: Qustardyń tabıǵatta jáne sharýashylyqtaǵy roli.

Mıllıondaǵan qustardyń tabıǵatqa áseri óte zor óte kóp túrli jáne birdeı emes. Qustar kóptegen tabıǵat qubylystaryna, jáne onyń ishinde adam balasyna oń ján teris áser etedi. Aýyl sharýashylyq daqyldary, orman jáne basqa tabıǵı, jasandy toǵaılardyń zıankesteriniń sanyn kemitýde qustardyń rolin baǵalaýy qıyn. Nasekomdardyń ósimtaldyǵy óte joǵary, adam balasy kókqasqa shegirtke (sarancha), aǵashkeskish, qabyq jegish qońyzdar jáne t.b. sıaqty zıankesterdiń sanynyń tez ósýin qadaǵalaýda óte qıyn. Sondyqtan adam balasy túrli ýly hımıkattar qoldanýǵa májbúr bolady, al bular barlyq báleden qutqaratyn qural bolyp tabylmaıdy, ýly zattardan paıdaly nasekomdar men qustarda qyrylady. Nasekom qorekti qustardy orman massıvterine, orman qorǵaý jerlerine, baý-baqsha ýchaskelerine tartý ósimdikterdiń zıankesterge turaqtylyǵy artatynyn kórsetti. Túrli kókshymshyqtar, sandýǵashtar, shóje torǵaılar, kókekter, toqyldaqtar, boztorǵaılar, qaratorǵaılar, qarlyǵashtar, uzynqanattar, kúıkentaılar, aqtumsyq qarǵalar, shaǵalalar jáne t.b. ártúrli ekologıalyq qýystardy mekendeıtin nasekomdarmen qorektenedi, aýada ushyp júrip olardy joıady. Kúndizgi jáne túngi jyrtqysh qustar, qarǵatektester, shaǵalalar túrli kemirgishterdi-qapteserlerdi, toqaltisterdi, sarshunaqtardy óte kóptep aýlap, dándi daqyldar ónimin saqtap qalady jáne kemirgishter tasymaldaıtyn kóptegen aýrýlardy taratýǵa bóget bolady. Qustardyń joǵary mánerli ushýy nasekomdardyń kóptep jınalǵan jerin tez taýyp alyp, olardy kóp mólsherde jeýine járdemdesedi (150 sýr.).

Kóptegen jerlerde maıda torǵaıtektes qustardyń (kókshymshyqtar, qaratorǵaılar) uıalaýyna jaǵdaı jasalyp, jasandy ormandar, parkter, baqtarda jasandy uıalar qoıylady. TMD elderinde sońǵy jyldarǵa deıin qustar kún atalyp ótetin, bul kezde myńdaǵan oqýshylar baqtar men parkterde qustar ornalasatyn uıalar iletin-di.

Jylyna eki ret qazdardy, úırekterdi, taýyqtektesterdi, iri shalshyqshy qustardy aýlaýǵa ruqsat etiledi, mundaı ruqsatty kóptegen áýesqoı ańshylar paıdalanady. Arab Emıraty jabaıy kásiptik mańyzy bar qustardyń (dýadaq, bezgeldek, jıek dýadaq) jumyrtqalaryn satyp alyp, olardy arnaıy laboratorıalardaǵy ınkýbatorlarda shaıqap, balapandaryn ósirip, eresek kezde olardy tabıǵatqa jiberip, odan soń suńqarlarmen aýlaıdy. Qazaqstan men Qyrǵyzstanda qoıan, túlki jáne qasqyrǵa búrkit salyp, saıatshylyq jasaıtyn dástúr bar. Jaqsy búrkit bir maýsymda birneshe ondaǵan túlki bastaıdy.

Dese de qustar keıbir aımaqtarda keıde birshama zıan da keltirýi múmkin. Jas qaratorǵaılar, úlken topqa jınalyp, júzimdikke, shıeli baqqa shabýyldap, bul jemisterdiń ónimin tutastaı joıyp ta jiberedi. Adamnyń sharýashylyq áreketterinde qustardyń alýan túrli jáne úlken mańyzy bar. Qóptegen túrlerin úıretip, úı kusyna aınaldyrǵan, bul áreketti osy kezge deıin jetildirip keledi. Et, jumyrtqa, mamyq alý, baılanys maqsatyna, ásemdik úshin qustardyń jaqa tukymdaryn shyǵarady. Jabaıy qustardyń — aýyl, orman, balyq sharýashylyǵynda, an, aýlaý kásibinde jáne densaýlyq saqtaýda zor mańyzy bar. Qustardyń ekonomıkalyq mańyzy óte kúrdeli, ony mehanıkalyq sheshe salatyn másele emes. Bir túrge jatatyn qustyń, ózi bir jaǵdaıda paıdaly bolsa, ekinshi bir jaǵdaıda zıandy bolyp sanalady, Sharýashylyqtyń bir túrine paıdaly bolǵan qus, sharýashylyqtyn. ekinshi salasyna zıanyn tıgizýi múmkin. Kópshilik qustar egin, baý-baqsha, toǵaıly jáne dalaly jerdegi ósimdikter tıgizedi. Orman zıankesterimen qorektenetin qustarǵa: sary shymshyq; pıshýhalar, túrli slavkalar, shybyn qaqqyshtar, túrli sary shymshyqtar, qyzyl quıryqtar, malıonovkalar, kókekter, jaǵaltaılar, eshkiemerler, toqyldaqtar, kishkene torǵaılar, jorǵa torǵaılar t. b. jatady. Dala men shabyndyq jerlerdegi zıankestermen qorektenetin qustarǵa: kádimgi qara torǵaı, túrli qaratamaq torǵaı, boz torǵaılar, aqsarylar, kók qarǵalar, aıdarly kókekter, kádimgi jáne dala bóktergisi, qyrǵılar, aq tumsyq qarǵalar, uzaqtar, keıbir jerlerde shaǵalalar t. b. jatady.

Kúlgin qara torǵaı (Rastor roseus) Orta Azıaǵa, Qazaqstanǵa, Kavkazda Tómengi Edilde taraǵan. Keıbir jyldary Ýkraınada da bolady. Eresegi bir táýlikte kóptegen júz nasekomdardy joıady.

R.N.Meklenbýrsevtin, málimeti boıynsha, Orta Azıadaǵy qaratorǵaıdyń árbir úıiri, uıalaǵan kezinde (bir aıda) 100 myńdaı shegirtkelerdi qurtady. Sonymen qatar jas balapandary júzim men shıeni jep zıanyn tıgizedi. A, N. Formozov Qazaqstanda dala bóktergisiniń shegirtkelerdi jeıtinin baqylaǵan. Onyń aıtýynsha, bezgeldek (Microtus tetrax) tańerteńgi ýaqytta 250 shegirtkeni jegenin baıqaǵan, Batys Sıbırde jáne Qazaqstanda myńdaǵan shaǵalalar, úırekter, qyzǵyshtar jáne aq tumsyq qara qarǵalar dalalyq jerlerge shyǵyp, shegirtkelermen qorektenedi.
Samyrsyn qustar (Nucifraga caryocatactes) samyrsyn aǵashtarynyń kóptegen jańǵaqtaryn jep, óndiristik mańyzy bar jańǵaqtyń qoryn kemitedi. Sonymen qatar bul qustar kóptegen samyrsyn jańǵaqtaryn múkterdiń arasyna, topyraqqa aparyp kómip, samyrsyn aǵashynyń tuqymynsh taraýyna sebepshi bolady.

Qustar usaq kemirýshilerdi jep, aýyl sharýashylyǵyna úlken paıda keltiredi, Kóptegen kúndizgi jyrtqysh qustar jáne japalaqtar kópshiliginde usaq kemirýshilermen qorektenip, olardy qyrady. Usaq kemirýshilermen qorektenetin kustarǵa kádimgi jamansarysy; (Vuteo buteo), qorǵan jamansarysy (Vuteo forax), qystaq jamansarysy (Archibuteo lagopus), quladyndar (batpaq jerdiń quladynynan basqalary), qorǵan búrkiti (Aquila helaica), dala búrkiti (A. nipalensis), kádimgi bóktergi, dala bóktergisi, kúıkentaılar, ıtelgiler, batpaqty jerdiń japalaǵy, qulaqty japalaq jáne sur neıasyttar t.b. jatady.

Kemirýshiler az bolǵan jyly, bulardyn, birqatary nasekomdarmen, reptılılermen, qustarmen qorektenedi. Kemirýshiler kóbeıip ketken jyly usaq kemirýshilermen tek qana jyrtqysh qustar emes, quzǵyn, saýysqan, qutandar, degelekter de qorektenedi. Olar kemirýshiler kóbeıip ketken jerge toptanyp ushyp baryp, qyrady.

Qustardyń zıandy janýarlardy qurtyp, adamnyń sharýashylyq áreketine paıda keltiretin faktylardy kóptep keltirýge bolady. Sondyqtan qustardy qorǵaý jáne egistik baý-baqshaly jerlerge tartý úshin qoldan jasandy uıalar salý, aǵashtardy kóbirek egý kerek. Bul jumysty búkil elimizdegi mektep oqýshylary júzege asyryp, halyq sharýashylyǵyna úlken paıda tıgizip otyr.

Keıbir qustardyń paıdasymen qatar zıany da aıtarlyqtaı, Mysaly, aq tumsyq, qara qarǵalar kóktemde sebilgen tuqymdy qazyp jese, jazda qıardy, qarbyz, qaýyndy, kartopty shoqyp búldiredi. Sonymen qatar aýyl sharýashylyǵynyń zıankes nasekomdarynda jep kóp paıda keltiredi. Sol sıaqty sýyq torǵaılarda balapany ushqansha nasekomdarmen olardyń lıchınkalarymen, juldyz qurttarmen qorektendirse, olar ushqasyn, kúzde dándi daqyldarmen qorektendirip zıanyn tıgizedi. Sonymen qatar keıbir túrleri ementumsyqtar men qara torǵaılar shıe jemisin jep úlken zıan keltiredi.

---