InfoHub Logo

Negizinen sol kezeńderdegi derek kózderiniń bolmaýy sebepti Qazaq handyǵynyń qurylýy qalaı paıda boldy degenge biraýyzdy pikir joq. Eýropalyqtardyń bul jerlerge aıaqtary tımegen, shyǵys jylnamashylary kóshpeli dala jurtshylyǵy ómirinen góri, qalalar tóńiregindegi oqıǵalarǵa boı uryp ketti, al kóshpelilerdiń ózderi bolsa úzik-julyq, kóbine aýyzsha ańyz-áńgimelerden ózge mura etip eshteńe qaldyrmaǵan. Qazaqtardyń paıda bolýy jónindegi bizdiń biletinderimizdiń kópshiligi orys anneksıalary men jaýlap alýlary kezeńinde qazaqtardyń ishinde saıahat jasaǵan 18 ǵasyrdaǵy orys emıssarlarynyń baıqaǵandary men jazbalarynan alynǵan.

Qazaq halqy nemese qazaq ulty 15 ǵasyrdyń orta sheninde Jánibek pen Kereı — Baraq hannyń uldary — mońǵoldyń aq ordasynyń ókili — ózbek hany Ábilqaıyrdan bólinip shyqqan kezde paıda bolǵan degen pikir bar. Ábilqaıyrdyń oırattardan (mońǵoldar) jeńilip qalǵan kezindegi jaǵdaıdy paıdalanǵysy kelgen Jánibek pen Kereı óz jaqtastaryn ertip Jetisýdyń batysyna, buryn ózbekter jaılaǵan Shý men Talas ózenderiniń aralyǵyna attanady. Osy arada ózderine jaqtastar qarasynyń kóbeıýine oraı olar ortalyǵy Shý men Sarysý ózenderi aralyǵyndaǵy Betpaqdala shóli bolǵan derbes handyq qurady. Aýqymy ulǵaıa bergen qazaq handyǵy 16 ǵasyrda Balqash kóliniń jaǵalaýy men Syrdarıa mańyndaǵy jerlerdi, Torǵaı ózeniniń teristigi, batys jáne Aral teńiziniń soltústik-batys jaǵalaýyn qamtıdy. Qazaq handyǵy túrki tildes ózbek-túrik tekti kóshpelilerden, osy aımaqqa qypshaq dalalarynan qonys aýdarǵan noǵaılardan, sondaı-aq naıman, arǵyn jáne ózbek handyǵynyń shaǵataı taıpasynan jáne jergilikti halyqtan turdy. 1511 jyldan 1523 jyldarǵa deıin bılik qurǵan Qasym han tusynda qazaq ulty mıllıon adamnan asyp jyǵyldy.

«Qazaq» sóziniń ózi osy aımaqta alǵash ret 15 ǵasyrdyń sońy 16 ǵasyrdyń ishinde aıtyla bastady. Osy sózdiń shyǵýy jóninde de tolyp jatqan boljamdar bar. Keıbireýler bul túrkiniń «kez» degen gozinen shyqqan, sebebi qazaqtar dala kóshpelileri bolǵan nemese qazaqtyń eki taıpasynyń «qaspy» jáne «saq» ataýlarynyń biriktirilgen túri nemese mońǵoldyń «qasaq» sóziniń qaldyǵy, bul «dońǵalaq ústindegi arba» degendi bildiredi, óıtkeni qazaqtar kıiz úı men ydys-aıaqtaryn osyndaı kóliktermem tasymaldaǵan desedi. On toǵyzynshy ǵasyrda buǵan basqasha túsinik berilip, ol «aq qaz» degen túrki sózinen shyqqan, bul hanshaǵa aınalyp, sodan alǵashqy qazaq týǵan eken degen «Dalanyń aq qusy týraly» ańyzǵa kelip tireledi.

«Aq qaz túraly» ertegi — alǵashqy qazaqtardyń paıda bolýy jóninde syr shertetin tolyp jatqan ańyzdardyń biri. Alash týraly ańyz da halyq júregine jaqyn. Kóptegen ańyzdarda Alash qazaq halqynyń negizin salýshy retinde keskindeledi. Úsh uly qazaqtyń úsh ordasyn tikken eken deıdi. Qazaq handyǵynyń qurylýy Basqa ańyzdarda ol tek uly sońǵy han, murageri Toqtamys -Temir Altyn Ordany kúıretken kezde — 1395 jyly Sarysýdaǵy urysta qaza tapqan. Osy ýaqyttarda qazaqtardyń bolǵan-bolmaǵanyn dáleldeıtin tarıhı kýálikter bolmaǵanmen, biraq Alash týraly ańyz qazaqtardyń basyn biriktirýde mańyzdy ról atqarǵany kúmánoz. Alǵashqy qazaq saıası partıasy jáne 1917 jyly qurylǵan avtonomıalyq qazaq úkimeti Alashorda atandy.

Arheologıa — Qazaqstandaǵy áli jas ǵylym. Alǵashqy qazbalar 1940 jyly bastalǵan bolatyn, sodan beri kóne dala ómirin qalpyna keltirý júzege asyrylyl jatyr, baıaý júrgizilgenmen, turaqty. Bul aımaqtardyń tarıhı ómiri jónindegi málimetter ázirge úzik-úzik qana. Qarataý úńgirlerinen tómengi paleolıt dáýirine jatatyn alǵashqy adamdardyń mekenderi tabyldy. Orta paleolıt dáýirine keletin jartastaǵy jazýlar Shyǵys Qazaqstannan da tabylyp otyr. Pale-olıt dáýirindegi qarý-jaraqtar men dinı zattar Qazaqstannyń kóptegen bólikterinen kezikti, álgindeı mekenderdiń úlken toby Aral teńizi jaǵalaýynda joǵarǵy paleolıt dáýirinde bolǵan sıaqty. Joǵarǵy paleolıt dáýirine jatatyn qarý-jaraqtar, sondaı-aq neolıt dáýirine jatatyn qarý-jaraqtar men turmystyq zattar dalanyń kóptegen buryshtarynan tabylǵan.Qazaq handyǵynyń qurylýy Mal ósirý jáne qarapaıym jer óńdeý neolıt dáýirinde (bizdiń zamanymyzǵa deıingi tórtinshi jáne úshinshi myńjyldyqtar kezinde) bastalǵan tárizdi, biraq keńinen jáne uıymdasqan túrde kóshpeli mal ósirýmen aınalysý qola dáýiriniń Andronov mádenıetine (bizdiń zamanymyzǵa deıingi ekinshi myńjyldyqtyń ortasy, birinshi myńjyldyqtyń bas kezi) jatatyn sıaqty. Tik buryshty jartylaı jerkepeli Andronov qonystary Qaraǵandy oblysynyń Atasý jáne Qarqaraly, Qostanaı oblysynyń Alekseevka qazbalary kezinde tabyldy, Osy kezeńge jatatyn qarapaıym kenishter qaldyqtary Jezqazǵan men Zyránnan da ushyrasqan.

Bizdiń zamanymyzǵa deıingi birinshi myńjyldyqta Ońtústik Qazaqstan saqtar (skıfter) dep atalatyn ıran tektes erkin birlesken mal ósirýshi kóshpeli taıpalar qaraýynda qaldy. Olardyń ómir-tirshiligi týraly málimetter Ortalyq Qazaqstanda, Jetisý jáne Aral teńiziniń birneshe túsynan tabylǵan qorǵandardan alyndy.

Bizdiń zamanymyzǵa deıingi eki júz jáne úsh júz jyldyqtar aralyǵynda saqtar túrki tildes, biraq mońǵoldardan shyqqan kóshpeli mal ósirýshi taıpalar — úısinderdiń bıliginde qaldy. Bul jónindegi málimetter bizdiń zamanymyzǵa deıingi ekinshi-birinshi ǵasyrlarǵa jatatyn qytaı jylnamalarynda bar. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 73 jyly muragerlikpen bılegen úısinder 600 myńǵa jetti.Qazaq handyǵynyń qurylýy Olar eki topqa bólindi: qańlylar (kóshpeli otyryqshy eginshiler bolǵan) Qarataý jáne Syrdarıa azenderiniń orta aǵysy boıyn mekendegen jáne Aral teńiziniń teristik jaǵasynan Kaspıı teńiziniń teristik jaǵalaýyna qonys aýdarǵan - alandar. Aqtóbe túbindegi qazbalar (Syrdarıa oń jaǵalaýy) úısinderdiń taıpanyń tektilerine qystaý úı-qorajaı salyp bergendipn kórsetedi. Olardyń kópshiligi ishki qorasy bar eki qabatty mekenjaılar bolǵan.

Úısinder odaǵy bizdiń zamanymyzdyń besinshi, altynshy ǵasyrlarynda altaıtúrkileriniń sátti shabýyly nátıjesinde ydyraı bastady. Halyqtyń úlken bóligi aımaqta qalǵanmen, olar bastabynda batys túrik qaǵanatynyń (Qazaqstannyń ońtústik jáne jetisýlyq túrki tildes taıpalardan qúralǵan) jáne keıinnen ortalyǵy qazirgi Tashkent mańyndaǵy Shashta ornalasqan túrkesh qaǵanatynyń bıliginde qaldy. Qazaq handyǵynyń qurylýy Bul qaǵanattar kúrdeli, san tekti quramnan: aqsúıekter, shahar kópesteri men ismerlerden, dıqandar, kóshpeli malshylardan turatyn. Sondaı-aq, arab áskerine qarsy turyp, olardyń bizdiń ǵasyrdyń 739 jylyna deıin Syrdarıadan ótýine múmkindik bermegen bilikti jaýyngerleri de bolǵandy.

Arabtar qaǵanattyń ońtústiginiń edáýir bóligin jaýlap alǵan soń, túrkeshter uıǵyrlar tarapynan shabýylǵa ushyrady, al budan keıin qarlyǵtardan (Batys Altaıdy mekendegen túrkiler) qıraı jeńilis tapty. Qarlyǵ qaǵanaty 766 jyly taıpalary oǵyzdarmen qosylyp ketken Batys Qazaqstannan basqa túrkesh qaǵanatynyń barlyq jerinde quryldy. Qurylǵan kezinde qarlyǵ memleketi Qashqarıadan Syrdarıanyń orta aǵysyna deıingi jerde sozylyp jatty. Ol ári qaraı da keńeıe berdi, onynshy ǵasyrda Ystyq kól men Balqash aralyǵyndaǵy aımaqty, sondaı-aq İle, Shý jáne Talas ózenderi ańǵarlaryn da qosyp aldy. Qarlyǵtar bılegen kezde dalada alǵashqy qalalar Taraz, Isfedjat (keıinnen Saıram) jáne Farab (Otyrar bolyp ózgerdi) salyndy,

940 jyly qarlyǵtar qarahanıdterden jeńilip qaldy da, kelesi eki júz jyldyqta dala bıligi solardyń qolyna kóshti. 960 jyly qarahanıd bıleýshisi Tamǵa han ıslam dinin engizdi, bul oǵan Ámýdarıa ózeni jáne Syrdarıanyń tómengi aǵysyndaǵy musylman halyqtaryna da bılik júrgizýge múmkindik berdi. Qarahanıd ústemdigi kezinde dala ekonomıkasy gúldenip, otyryqshy dıqandar sany kóbeıdi. Sebebi, sýlandyrý júıesi ıgerilip, jemis pen kókónister, dándi daqyldar ósirile bastady. Qazaq handyǵynyń qurylýy On besinshi ǵasyrdyń basyndaǵy sel-djýk jaýlap alýshylyǵy (Mavarannar dep te atalady) qarahanıdterdi álsiretip ketti de, 1130 jyly qarahanıdterdi Batystan kelgen qaraqytaılar, mońǵol halyqtary jaýlap aldy, Qaraqytaılar dalada bir ǵasyrdaı bılik júrgizdi. On úshinshi ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda Altaıdan túrki taıpalary naımandar men kereıler dalany jaýlap alyp, qaraqytaı hanyn (gýryn) taǵynan julyp túsirdi. Biraq olar da kóp uzamaı 1218 jyly Jetisýdy jaýlap alǵan Shyńǵysqan áskerinen jeńilis tapty. Talaı jyldar boıy naıman jerinde qalǵan osy áskerler memleketti Horasan (qazirgi Horezm), Mavarannar jáne qazirgi Iran men Aýǵanstannyń kóp bóligin qamtıtyn Horezm shahyna qarsy lager bazasy retinde paıdalandy. Horezm shahy jeńilgen soń, mońǵol áskeri artyna tek ákimshilik qurylymdaryn ǵana qaldyryp, naıman jerin tastap ketip qaldy. Mońǵol jaýlap alýshylyǵy aımaq ekonomıkasyn oısyrata qıratyp ketti, kóptegen tarıhshylardyń paıymdaýynsha, qarahanıdter men qaraqytaılyqtar kezinde jasalǵan ortaq ult qurýdyń alǵysharttary (atap aıtqanda ortaq til, ortaq ekonomıka jáne ortaq ómir salty) qurtylyp jiberildi. Mońǵol shapqynshylyǵynyń saldarynan Syrdarıa boıyndaǵy qalalar, saýda oryndary Saýran, Otyrar, Syǵanaq jáne bularmen qosa osy taıpalardyń basyn biriktirýdi qamtamasye etetin otyryqshy ómirdiń saltyna bastaǵan negizi joıyldy, Mońǵol bıleýshileriniń til men mádenıetke yqpaly Ortalyq Azıa túrki taıpalaryna jasaǵan áserindeı boldy. Qazaq tiline kóptegen mońǵol sózderi kirip ketti, rýlyq qatynastarǵa da mońǵoldyń uly júıesiniń uqsastyǵy da sińbeı qalmady. Shyńǵysqan ımperıasy muragerlerine bólingen kezde qazirgi Qazaqstan aýmaǵy onyń uldary Joshy men Shaǵataıǵa tıdi. Qazaq handyǵynyń qurylýy Ókesinen buryn ólgen Joshynyń muragerligin (Ertistiń batys jaǵalaýyndaǵy jerler) onyń balasy Batý ıelendi, ol aýmaǵyn batysqa qaraı keńeıtip, Altyn orda qurdy, Shaǵataı bolsa Jetisý aımaǵyn Batys Jońǵarıamen (keıinnen Qashǵarıa) jáne Mavarannarmen qosa bılep turdy.

13 ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda Batý hannyń aýmaǵy batysqa qaraı óse berdi. Onyń astanasy Saraıda (Deshti Qypshaqtyń júregi) Astrahannyń soltústik jaǵynda alpys bes mıl jerde boldy. Ieligindegi orasan zor jer onyń bıligindegi, biraq táýelsiz handarǵa Altyn orda aýmaǵyna kirip ketýge múmkindik berdi. 14 ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde Aq orda atanǵan, ózine Syrdarıa ózeni aımaǵyn qosyp alǵan jartylaı avtonomıaly mońǵol handyǵy paıda boldy. Syǵanaq mańyn qystaǵan Aq orda hany Aral teńiziniń soltústik batysynan Esil jáne Sarysý ózenderine deıingi dalaǵa bılik júrgizdi. Aq ordanyń alǵashqy hany Altyn ordaǵa alym tólep túrdy. Budan keıin bolǵan segiz han Aq ordaǵa tolyq avtonomıa alýǵa tekke árekettengenmen, tek 1364 jyly ǵana Altyn ordadan táýelsizdikke qoldary jetti. Biraq bul táýelsizdik uzaqqa barmady, Altyn orda hany Toqtamys (1381-1395 jyldar aralyǵynda bılegen) Altyn jáne Aq ordalardy qaıtadan qosyp aldy. Qazaq handyǵynyń qurylýy Bul kezeńde aýyl sharýashylyǵy damydy, Ońtústik Qazaqstanda jańa saýda oryndary ashylyp, eskileri jóndeldi, Qazaqstanda ortaq jáne qýatty ekonomıkalyq aımaq quryldy, ıaǵnı júz jyldan keıin qazaq halqynyń paıda bolýyna qajetti barlyq alǵysharttar jasalyndy.

---