InfoHub Logo

15 ǵasyrdyń aıaǵy jáne 16 ǵasyrdyń bas kezinde qazaqtardyń negizinen saıası odaq boldy. «Qazaq handyǵy» jáne «qazaq halqy» degender buǵan deıin bastary birikpegen túrki tektes san qıly rýlar men taıpalardy qosýdyń arqasynda qurylǵan sınonım edi. Olar saıası vakkým qalyptasqan Shý ózeni tóńireginde jáne Betpaq dala shólinde toǵysyp, on besinshi ǵasyrdyń aıaq kezinde sırekteý ushyrasatyn jańa áli paıdalanylmaǵan jaıylymdar tapty. Jerdi basyp alǵan kóshpeliler endi soǵan bıligin saqtaýǵa tyrysty. Jánibek pen Kereı qurǵan qazaq odaǵy bolashaqta bılikti saqtaýǵa da, damytýǵa da múmkindik berdi. Mundaı taıpalyq odaq syrttan shabýyldaıtyn jaýǵa laıyqty qarsylyq kórsete alatyn úlken ásker tobyn ustaýǵa, kúsheıtýge de tıis edi.

Kúshtiń ósýimen qatar sany da molaıa tústi. Noǵaı, ózbek jáne mońǵol (altaılyq) taıpalary jaıylym izdeı júrip, Jánibek-Kereıge kelip qosyla bastady. Jaıylymǵa ıe bolǵan bul taıpalar mal basyn taǵy ósirdi de, taǵy jańa jaıylymdar qajet boldy. Erkin mal ósirýge baılanysty jaıylymdy únemi aýystyryp otyrý qazaqtardy jańa aýmaqtarǵa shyǵýǵa májbúr etti, 17 ǵasyrdyń sońǵy shıreginde olar qazirgi Qazaqstannyń búkil ulanǵaıyr aýmaǵyn ıelendi. Rýlar sanynyń jáne olardyń ıelikteriniń ósýine baılanysty qazaqtardyń áleýmettik uıymdasý problemasy týdy, 16 ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda, Qasym han dúnıe salyp, onyń ıeligindegi jerler bólinýine oraı, qazaqtar árqıly úsh orda qurdy.

Málimetterdiń tapshylyǵyna baılanysty qazaqtyń osy úsh ordasynyń qurylý ýaqytyn tap basyp aıtý qıyn. Úsh júz týraly alǵash 1731 jyly Kishi júzdegi orys elshisi Tevkelev jazǵan. Júzderdiń bar ekendigin 1734 jyly Orynbor ekspedısıasynyń basshysy Kırıllov ta eskertedi. Osy eki kýálik, 18 ǵasyrdaǵy eki orys saıahatshysy Rychkov pen Georgılerdiń estelikterimen qosa júzderdiń kólemi jáne alyp jatqan aımaqtarynan maǵlumattar beredi. Qazaq taıpalyq odaqtaryn zertteýdegi eń bedeldi keńestik ǵalymdar Vostrov pon Muqanovtar Uly, Orta jáne Kishi júzder 16 ǵasyrdyń ortasynda, Haqnazar (1538-den 1580 jyldary bılegen) bıligi kezeńinde paıda bolǵan dep esepteıdi. Qazirgi Keńes ǵalymdarynda basym bul kózqaras on toǵyzynshy ǵasyrda V.V, Velámınskıı-Zernovtyń júzder 17 ǵasyrdyń orta kezinde qurylǵan degen pikirine qaıshy keledi. Biraq Vostrov pen Muqanovtar meılinshe tolyq málimetter usynǵandyqtan, solardyń qorytyndysy dálirek qoı dep sanaımyz.

Úsh júz tabıǵaty men qurylymynyń ózinen-aq tolyp jatqan talastarǵa ózek boldy. Batys jáne keńes ǵalymdary qoldanǵan «orda» termıniniń ózi, sirá, durys bolmaýy kerek, sebebi, qazaqtar bul toptardy Uly júz, Orta júz, Kishi júz dep ataıdy, Osy «orda» men «júz» degenniń arasy da jer men kókteı, sebebi, ekinshisi týystastyqty, jalpy shyǵý tegin bildirse, birinshisinde ondaı eshteńeler joq. Qazaq ordalary taıpalar federasıasy nemese odaǵy boldy da, ortaq tekti emes edi. Olar tek túrki, mońǵol taıpalary tárizdi qurylyp, áskerı birlestikterden bastaý alǵan bolatyn. Mundaı odaqtar kóp rette júz dep atalatyn, 16 ǵasyrda Qazaqstan aýmaǵynda az ǵana merzimderde ártúrli júzderdiń bolǵandyǵy jaıynda málimetter bar. Osydan-aq, qazaq ordalarynyń qýatty ortalyq ókimeti joqta qazaq jerin qaýipsizirek etý úshin áskerı maqsatta qurylǵany kórinip tur.

Tipti áskerı-saıası maqsattaǵy qazaq ordalaryn túsindirý úshin de biz nege bul úsh orda qurylǵandyǵyna jaýap bergenimiz joq. Alash pen onyń úsh uly týraly ańyzdy da E. Arestov qaıtalaǵan ataqty Qosan, onyń úsh uly Aqtol -Orta orda, Alshyn — Kishi orda, Úısin — Uly orda degen ańyz tárizdes oıdan shyǵarylǵan esebinde kóńil aýdarmaı-aq qoıýǵa bolady, Sirá, mundaı hıkaıalar ataqty ortaq ata-babadan taraǵan degen tárizdi úsh júzdiń zańdylyǵyn arttyrý úshin oıdan shyǵarylǵan bolar. Mundaǵy eń nanymdy túsinik — qazaq halqynyń úsh jaqty bólinýi qazaq dalasynyń jaǵrapıalyq jaǵdaıyna sáıkestigine baılanysty bolýynan. Qazaqtar 16 ǵasyrda bılik qurǵan búkil aýmaqty árqaısysynyń qystyq, sondaı-aq jazdyq jaıylymdary bolǵan úsh tabıǵı jaǵrapıalyq aımaqqa bólýge bolar edi. Osyndaı aımaqtyń biri — Uly Orda ornalasqan Jetisý aımaǵy: Alataýda jaz jaılaýy bar Shý, Talas, jáne İle ózenderiniń boıy. Buryndary gúl jaınaǵan aýyl sharýashylyq mekenderi, ishki sáýda júıesi órkendegen aımaq. Ekinshi aımaqqa Orta Orda ornalasqan Ortalyq Qazaqstan kiredi. Syrdarıa ózeniniń tómengi aǵysyndaǵy qystaq jaıylymdary bar, ortalyq dala aýdandaryndaǵy Sarysý, Tobyl jáne Esil ózenderi boıyndaǵy jazdyq jaıylymdy, Syrdarıa ózeni sý joldarymen Orta Azıa qalalarymen saýda júrgizgen aımaq. Úshinshi aýmaq Kishi Orda ornalasqan Batys Qazaqstan; Syrdarıa ózeniniń tómengi jaǵy, Orta jáne Yrǵyz ózeni men Torǵaı taýlary arasyndaǵy aımaq, Oral, Tobyldyń bastalar tusy jáne Yrǵyz ben Muǵadjar jotalary kiredi.

Úsh ordaǵa bólingenine qaramastan qazaqtar tili, mádenıeti jáne ekonomıkasy ortaq halyq bolyp qala berdi. Alǵashynda 16 ǵasyrda mundaı bólý turaqsyzdaý, negizinen paıdalanǵan jerine ǵana baılanysty edi, óıtkeni rýlar men taıpalar qaısysy bolmasyn ordaǵa óz betterimen kirgendi, Dala aýmaǵyna bıligi keńigen qazaqtar 17 ǵasyrda ózderine bekitilgen belgili aýmaqtary bar úsh turaqty odaqqa aınaldy. 18 ǵasyrda qazaq handyǵy ydyraı bastaǵanda (Táýke han ólgen soń) ár Orda óz aýmaǵynda shetel derjavalarymen shart jasasý quqyǵy bar derbes bıleýshige ıe boldy. Endi orystar ár qazaq ordasymen jeke-jeke istes bolsa da; qazaqtar ózderin bir halyqpyz dep eseptedi.

16 ǵasyrdaǵy qazaq ordalary qurylymy jóninde birneshe qarama-qaıshy pikirler bar. Osylardyń ishiıdegi eń bedeldisi Vostrov pen Muqanovtiki bolsa kerek. Olar úısin taıpasy basym túsetin Uly Orda basqa da bes túrli taıpalardan quraldy, bul aıtylmysh taıpalardı kópshiligi Jetisý aımaǵynyń ejelgi turǵyndary bolatyn da, ¥ly Orda aldyńǵylardyń biri bolyp qalyptasty deıdi, Bul ońirde taıpalyq konfederasıa ordalar paıda bolǵanǵa deıin ómir súrgenimen, Uly Orda basqalardan góri burynyraq qalyptasqan deýge eshqandaı negiz joq. Dalaǵa mońǵol shapqynshylyǵynan keıin kelgen úısinderden basqa Uly Ordaǵa bizdiń zamanymyzǵa deıingi úshinshi jáne ekinshi ǵasyrda Syrdarıanyń orta tusyn jaılaǵan qańlylar, Jetisýǵa altynshy-jetinshi ǵasyrlarda irgetepken dýlattar, sondaı-aq alban men sýan taıpalary kiredi. Shyndyǵynda, bul taıpalar Jetisý aýmaǵyna 6 ǵasyrdyń bas kezinde birikti, basqa birneshe taıpalar keıinnen kelip qosyldy. Mysaly, Orta Azıada jalaıyrlar men ustalar alǵash 13 ǵasyrda, sirgeli 15 ǵasyrdyń aıak kezinde atalynsa, al shanyshqyly men shapyrashty jóninde 17 ǵasyrǵa deıin eshqandaı derekterde kezikpeıdi.

17 ǵasyrda Orta Orda Aral teńizinen batysynda Ombyǵa deıin, teristiginde Ertis ózeni, shyǵysynda Altaı, sondaı-aq Syrdarıa boıy men ońtústiginde Sarysý ózenine deıingi aýmaqty qamtyp, óz ıeligin keńeıtti. Vostrov pen Muqanov deregine sáıkes bul ordaǵa: Kereı, naıman, arǵyn, qypshaq, qońyrat jáne ýaq bolyp alty taıpa kirgen. Osy ordadaǵy halyqtar ishinde ejelgi kereıtter urpaǵy bolyp sanalatyn, shyqqan tegi belgisiz (túrkiniki me, bolmasa mońǵol taıpalarynan ba) Ortalyq Qazaqstanda mońǵol shapqynshylyǵyna deıin sany basym bolǵan kereıler eń ejelgi halyq bolyp sanalady. Túrki tildes taıpa bola tura naımandardyń shyqqan tegi mońǵoldardan taraıdy. Bizdiń zamanymyzdyń 8-9 ǵasyrlarynda olar osy aýmaqtaǵy az halyq retinde sanalǵanmen, 13 ǵasyrda sany eń kep topqa aınaldy. Rashıd ád-Dınniń jazbalarynda aıtylǵan, Shaǵataı ordasynan shyqqan mońǵoldardan sanalatyn arǵyndar da eń sany kóp taıpa. Taıpalar odaǵyn onynshy ǵasyrda qúrǵan qypshaqtar Deshti Qypshaqtan onynshy ǵasyrda shyǵysqa qaraı jyljyp, qazaq handyǵy qurylǵan soń, sany da kóbeıe berdi. Alǵash ret 13 ǵasyrda atalǵan, basqadaı eshqandaı derekteri joq ýaq ta Orta Ordaǵa kiredi. Qońyrat taıpasy 19 ǵasyrda Orta Ordadan bólinip qalyp, keıinnen qoqan handyǵyndaǵy dıqanshy ózbekterge qosylyp ketti.

Kishi ordanyń shyǵý tegin zertteý de óte qıyn. Eń kóp degende rýlyq qaýymǵa kelińkireıtindeı, Kishi Ordanyń 178 rýy alshynnan shyǵypty delinetindikten, ol alshym rýy odaǵy sanalatyn, al qalǵandary alshyndarǵa sońynan qosylǵan jetiqaralar edi. Degenmen Kishi ordanyń kópshiligi alshyndarmen túp tamyry ortaq degen áli de kúmándi. Kishi Ordanyń sany neǵurlym kóbirek úsh atasy — 10 ǵasyrda Aral teńizi aınalasynda turǵan kezderi Vostrov pen Muqanovtyń esepteýinshe, 6 jáne 7 ǵasyrlarda Mańǵystaý aımaǵynda meken etken dakha halqynyń urpaqtary adaılar jáne alǵash 13 ǵasyrda atalǵan kereıtter.

---