InfoHub Logo

Bul kúnderi adamdardyń sóılesetin tilderiniń túbi munarlanǵan saǵymdaı alysqa baryp joǵalady. Qansha qadalyp qarasaq ta, kózimiz oǵan jetpeıdi. Qaı tildiń de bolsa qaıdan shyǵyp, qalaı ǵumyr shekkenin eshkim anyq bilmeıdi. Tildiń ǵumyry uzaq. Onyń joly jyldap emes, júz jyldap emes, myń jyldap sanalady. Sondaı uzyn ǵumyrynyń ishinde túrli nárseler sebep bolyp, ózgerilmegen til joq: ıa azyp ózgerilgen, ıa asyp ózgerilgen, el butaqtap ósken saıyn, til de butaqtanǵan. Bizdiń túrik tili áýelde bir til bolyp, sonan soń el butaqtap, óskende, til de butaqtanǵan. Túbiri bir bolsa da, túri basqalanyp túrik tiliniń arasyna taraý-taraý jik túsken. Sondyqtan bul kúnde neshe butaq túrik tuqymynan el bolsa, sonsha taraý tilinde basqalyq bar. Tilidiń basqalanýyna sebep bolǵan – ár túrli bóten jurttarmen sybaılas bolyp aralasqandyqtan. Túriktiń balalary ósip, aldy-aldyna tarap ár túrli halyqpen sybaılas bolǵan, aralasqan túrli jurttyń túrli tiliniń túrik tiline jat sózder, jat dybystar kirisip, til arasynyń birte-birte jigi ulǵaıǵan, maqsut – sol jikti bitep jalǵaý bolsa, oǵan túzýdi qısyq dep, durysty qate dep qyńyr jolmen kirmeı, týra jolmen kelý kerek. Shónkı durys pen qateni , qısyq pen túzýdi aıyrýǵa jaratqan kókirekte kóz bar. Qate qaıda, durys qaıda - qaralyq. Durys emle menen qate emleni aıyrýǵa meniń oıymsha bulaı qaraý kerek shyǵar deımin: til tabıǵatyna qaraı emleni yńǵaılaý ma? Joq, emle túrine qaraı tildi yńǵaılaý ma? Men oılaımyn, emle – jazý úshin shyǵarǵan nárse, jazý – til úshin shyǵarǵan nárse. Olaı bolsa tildi buzyp emlege yńǵaılaý emes, emleni tilge yńǵaılaý kerek. Tildiń tabıǵatyna qaramaı zorlap, emlege tańyp baılasaq, qytaı qatyndarynyń aıaǵy bolyp shyǵady. Túrik tiliniń bárine homýmı emle bolý kerek desek, túriktiń qaı balasynda azbaǵan tunyq til, túzý emle bolsa, sony alarǵa kerek. Asyl til, túzý emle qazaqta bolarǵa tıisti. Nege desek: ata kásibin tastamaı istep kele jatqan – qazaq. Basqa jurtqa aralaspaı, óz aldyna ońasha, oqshaý júrgen – qazaq. Jat jazýdyń yńǵaıyna qarap, basqalardan tilin buzýǵa arasyna jazý jaıylmaǵan túrik balasy – qazaq.

... Syrttan biren-saran jat sózder kelse, ony janshyp kemirip, óz tiliniń qalpyna túsirip alǵan – qazaq. Jat jurttyń shalyǵy tımese, jazý shalyǵy tımese, kásibi, ǵurpy ózgerilmese, jalǵyz til ózgerildi dep aıtýǵa tipti jol joq. Qazaqtyń tili ózgergen til dep aıtýǵa jol joq bolsa, emlesin de qısyq dep aıtýǵa jol joq: qazaqta tiliniń tabıǵatyna hılaf keletin emle joq. Edilden bastap Ertiske deıin, Oraldan bastap Aýǵanǵa sheıin qazaqta til de bir, emle de bir. Qoıshy, túıeshi, bıeshi emlesi degen qazaqta joq nárse. Toqsandaǵy shalynyń, toǵyzdaǵy balasynyń – báriniń emlesi bireý-aq, ol emlesi durys pa, qısyq pa, qaralyq.

Eń áýelgi bizdiń qısyq kórinetin emlemiz «-ler» ornyna «-der», «-tar», «-lar» (jińishke sózderde «-der», «-ter», «-ler») dep jazǵanymyz. «Úsh túrin jazǵanmen, «lar» dep bir-aq túrin jazsa bolmaı ma?» degen. Bul durys bolar edi, egerde sózdiń báriniń aıaǵy daýysty dybyspen ıa jarty daýysty dybyspen bite berse. Sózdiń aıaǵy daýyssyz dybyspen de bitetin jeri bolady, hám sondaı jerde qazaqta «lar» ornyna «dar» ıa «tar» jazylady. Daýyssyz dybystan soń da «lar» jazsaq, bolmaı ma degen sóz, máselen, «qaraımyn», «sóıleımin» dep jazǵan soń, «baraımyn», «bıraımyn» dep jazsaq bolmaı ma degen syqyldy, ıa bolmasa «maldaı», «malda» dep jazǵan soń «malyndaı», «malynda» dep jazbaı – «malydaı», «malyda» dep jazsaq bolmaı ma? degen syqyldy. Sondaı-aq «balalar», «analar», «atalar» degen sózder «lar» men jazylady dep «mallar», «nanlar», «atlar» dep jazý kerek degen sóz «baraımyn», «bıraımyn», «malydaı», «malyda» dep jazý kerek degenmen birdeı. Sózdiń ushyǵy birde daýysty dybysqa tirkeledi, birinde daýyssyz dybysqa tirkeledi. Daýysty, daýyssyz dybystyń aýanyna qaraı sózdiń ushyǵy da ózgeriledi. Qazaq bul eki ornyn da aıyrady. Til tabıǵatynan qaraǵanda qazaqtyń solaı isteýi durys: «mal» - «maldaı» degende («n») joq; «maly» - «malyndaı» degende «n» nege qosylady? Árıne, «maly» degen sózdiń aıaǵy daýysty dybys bolǵandyqtan qosylyp tur. «Maly» degennen shyqqan ushyqtardy «mal» degennen shyqqan ushyqtarmen birdeı isteý kerek desek, til tabıǵatyna durys kele me? Sondaı-aq «bala», «ana», «ata» hám  «mal», «nan», «at» degen sózderdiń bárine de «lar» birdeı bolý kerek degen emes. Qazaqta jazý-syzý bolmaǵan soń, jalǵyz-aq tabıǵattyń zakonyna ergen; sondyqtan tili azbaǵan. Ózgeler tabıǵatty zorlap, emlege tańyp, tilin azdyrǵan. Máselen, «maldar» dep aıtyp kórińiz, «mallar» dep aıtyp kórińiz. «maldar» degende tilde kidiris joq, tek jeńil óte shyǵady. «Mallar» degende tertege oralǵan shybyrtqydaı tilimizdi qaıtyp alýymyz qıyn. Bul orynsyz jerde turǵan «l»- dyń aıtýǵa kemshiligi, estýge kemshiligi taǵy bar. «Maldar» degende tilimiz tańdaıǵa tirelmeı, tıip káná ótedi, «mallar» degende tilimiz tańdaıǵa tirelip, aýzymyzdyń qýysyn bitep tastaıdy. Qamaýdaǵy dybys pen ashyqtaǵy dybys ekeýi birdeı bolmaıdy. Ashyqtaǵy dybys ashyq, kórkem shyǵady. Qamaýdaǵy dybys ajarsyz shyǵady. Durystyqqa salyp týra kózben qaraǵanda, til týrasynda kúıinerlik is qazaqta emes, basqa túrik balalarynda. Ashyq dybystary [n] kómeski dybystarǵa, kórkem dybystary [n] ajarsyz dybystarǵa almastyryp, tildiń sıqyn buzyp, synyn ketirgen basqa túrikter. Daýysty dybystardyń ashyq ıa kómeski bolmaǵy – aýyzdyń kóp ıa az ashylýynan bolady. Aýyz kóp ashylǵanda shyqqan dybys ashyq bolady, aýyz tarylǵanda shyqqan dybys tuıyqtaý bolady. Aýyz erkin ashylǵanda shyqqan dybys «a» barsha dybystan ashyq; sonan soń aýyzdyń tarylýyna qaraı ekinshi dárejedegi dybystar shyǵady: jáı tarylsa «á» (e), dóńgelektenip tarylsa «ﻭ»(o), onan ári tarylǵanda úshinshi dárejedegi dybystar shyǵady: jáı tarylsa «ﻯ» (ı), dóńgelektenip tarylsa «ﺆ» (ý) dybystyń ashyqtyǵy qaı dárejede bolsa, kórkemdigi de sol dárejede bolady. Sondyqtan 1- dárejedegi ıa 2 -dárejedegi dybystardy úshinshi dárejedegi dybystarǵa almastyrsaq, sózdiń de kórki sol dáreje tómen túsedi. Sózdiń kórki tómendese, tildiń de kórki tómendeıdi; joǵary dárejedegi jybysty tómen dárejedegi dybystarǵa almastyryp tildi azdyrǵan kemshilik tatar tilinde kóp. Máselen: «ﺍ»(a) dybysyn «ﻩ» (e),«ﻱ» (ı)-ge almastyrǵan, «ﻭ»(o) dybysyn «ﺆ»(ý)-ǵa almastyrǵan oryndar kóp. «ﺍ»(a)- ny «ı»- ge almastyrǵan jerleri: «almaı» (almaı) degen sózdi «almiı» (almiı) dep, (e)- ni «ﻱ»(ı)-ge almastyrǵan jerleri: «ket» (ket)-ti «ﺖﻴﻛ»(kıt),aıt(eıt)«ﺖﻴﺍ»(ıt) dep,«ﻭ»(o)-ny (ý)-ǵa almastyrǵan oryndary: ﻞﻮﻗ(qol)-dyﻞﻮﻗ(qýl),ﺕﻭﺍ(ot) ﺕﻭﺍ (ýt) dep.

Bulaısha tildi buzýǵa sebep bolǵan nárse – jazý. Arab álippesindegi haripter túrik tilindegi keı dybystarǵa týra kelmegen. Ol dybystardy jazýǵa basqa dybystardyń haripteri jumsalǵan. Túrik tilinde «ﻭ»(o) dybysy bar, arab álippesinde oǵan harip joq; túrik tilinde «ﻩ»(e) dybys bar, oǵan týra keletin arabta harip joq. Sondyqtan «o» dybysyn «ý»- men jazǵan, «e» dybysyn «ı»- men jazǵan. Bul dybystar aıtylýynsha oqylmaı, jazylýynsha oqylǵan. «A» dybysy «ı» dybysyna almasýyna sebep bolyp, túrik sózderin de arab emlesimen jazamyz degen, máselen: qaramaı- qaramı.

Rastyqqa júginsek, túriktiń tunyq tili, túzý emlesi qazaqta. Durys emes degen – «diń», «-dy»- lardy hám durys degen «-nyń», «-ny»-lardy alyp qaralyq. Men aıtamyn: «-nyń», «-ny» durys emes, «-dyń», «-dy» durys dep. Nege deseń: til tabıǵatyna qaraǵanda «-ny» kelerge kerek daýysty dybystardan soń, qazaqta solaı «-nyń», «-ny» daýysty dybystardan soń keledi. Aıaǵy daýysty dybyspen bitken hám aıaǵy daýyssyz ne jarty daýysty dybyspen bitken sózderdi alyp qarasaq, solaı ekendigi kórinip tur. Máselen:

mal – jarty             maldan- jartydan

maldyń-jartynyń  maldaı-jartydaı

maldy- jartyny      malda- jartyda

Daýysty dybystardan daýyssyz dybystar kóp. Qaǵıda azyna qarap emes, kóbine qarap jasalarǵa kerek. Qazaqsha daýyssyz dybystan soń bárinde «d» kirip tur; daýysty dybystan soń eki-aq jerde «n» kirip tur, úsh orynda «d» kirip tur. Qaǵıdany azdan shyǵarmaı, kóbinen shyǵaratyn bolsaq, daýysty dybystan daýyssyz dybystar kóp; «n» keletin orynnan «d» keletin oryn kóp, qalaısha qazaq tilindegi «-dyń», «-dy» durys emes, «-nyń», «-ny» durys dep aıtamyz. Onan ári: «-nan», durys emes, «-ndan» durys degen – o da daýly sóz, tabıǵatqa salǵanda ekeýi de durys, jolǵa salǵanda ekeýi de durys emes, máselen:

jol boıynsha bolarǵa kerek: tabıǵat qalaýynsha

atasyǵa      atasyna

atyǵa          atyna

qolyǵa        qolyna

Sondaı-aq qazaqtyń «-nan» etip aıtýǵa»: tabıǵat qalaýynsha: qazaqtyń tabıǵat tartýynsha: jol boıynsha:

  atasy    atasyndan        atasynan

  aty       atyndan             atynan

  qoly     qolyndan          qolynan

dep aıtylady. Tabıǵatyna qaramaı, jolǵa túsirý kerek bolsa: «atasyna» demeı, «atasyǵa» dep jazý kerek, «atasynan» demeı, «atasyndan» dep jazý kerek. «Atasyǵa» dep jazǵan tatarlardy kórmegen soń, biz de «atasynan» dep jazyp júrmiz.

Bulardan basqa pysyq kórinetin: «ma», «me» ornyna «ba», «be» jazǵanymyz; «sh» ornyna «s» jazǵanymyz. Bulardy qazaq aıtady: solaı aıtylatyn bolǵan soń, solaı hám deımiz. Osmanylar «bin» deıdi, biz «men» deımiz, osmanylar «ýar» deıdi, biz «bar» deımiz, osmanylar «daǵ» deıdi, biz «taý» deımiz. Osy sózderdiń qaısysy durys? Osmanylarǵa senderdiń «bin», «ýar», «daǵ» degenderdiń durys emes, «men», «bar», «taý» dep jazý kerek deımiz, jón be? Sol syqyldy ba, be durys emes, ma, me durys dep aıtýdyń jóni joq. Solaı: ma, me ıakı sh jazsa da túsiner; ol biraq qazaqsha bolmas. Tatarlar nege «atasyǵa», «atasydan», «atasydaı» dep jazbaı, «atasyna», «atasynan», «atasyndaı» dep jazady? Atasyǵa – atasynan – atasydaı dep jazsa, túsinbes pe? Árıne, túsinedi, biraq solaı jazbaıdy. Olaı jazsa tatarsha bolmaıdy. Qazaqta solaı: -nyń, -ny, -lar, -lyq, -ly orynsyz jerlerde kelse, ol sóz qazaqsha bolmaıdy; jónge tildiń ózi tabıǵaty tartýynsha árqaısysyn óz ornyna qoıǵan. Tildiń óziniń qoıǵan ornynan basqa orynǵa qoısa, onda ol qoıǵanymyz ol tilshe bolmaıdy. Ol tilshe bolmaǵan soń, onyń túbi ol tildi buzý, ózgertý bolady. Qazaq tilin ózgertip, tatar tiline qosý bolsa, onda solaı dep ashyp aıtarǵa kerek. Emlesin qate desek, tastap bizge keler degen oı – qata: ol jaqsy men jamandy, qısyq pen túzýdi aıyrarlyq qazaqta kóz joq degendik bolady.

Eger de Gaspırınskııdiń sózin tiriltemiz desek, ulyǵ is úshin usaq namysty qoıyp, túriktiń tunyq tilin, túzý emlesin alý kerek. Sol ekeýi de qazaqtan tabylady. Azbaǵan asyl tilden emle shyǵaryp, soǵan qarap basqa emlelerdi túzetý kerek.

Aqtyǵynda aıtatynym: bul kúnde jazylyp jatqan kitaptarda, gazetterde, jýrnaldarda qazaq tilinde bolsyn, tatar tilinde bolsyn anyqtalǵan qaǵıdaly emle joq. Qaǵıda bolǵan soń, qısyq, túzý emle dep aıtýǵa da jol joq. Tutynyp júrgen emlemiz sap túzegen soldattardaı bolǵansha, mundaı sózdi qozǵaý túzelýimizge sebep bolady. Sondyqtan bul sózdi qozǵaǵan Hasan Ǵalı áfendige alǵys aıtamyz.

«Qyryq mysal», «Masa» týrasynda aıtatynym. Olar halyq úshin jazylǵan nárse, halyq aıtýynsha jazylǵan. Óz tilimizden shyǵaryp emle túzegenshe, halyqtyń aıtý aýanynan shyqpaımyz. Basqalarda daıar emle bar ǵoı, sony alaıyq dep, qısyq emlemenen tilimizdi qısaıtpaımyz. Tildiń aýanyna qaramaı, hariptiń, emleniń aýanyna buryp tildiń kórkin buzǵan, ádebı tilmen jazamyz dep, jat tilmen jazyp, óz tilinen aırylǵan basqa túrikterdiń izine túsip, tilimizdi azdyrǵanymyzdy maqul kórmeımiz. «Ýaqyt» pen «Shora» -ny oqyǵanda, qolymyzǵa luǵat kitabyn alyp otyryp oqımyz. Oılaımyn, arabsha oqymaǵandardyń bári de solaı oqıtyn shyǵar dep.

«Ýaqyt» pen «Shorada» bastan aıaǵyna sheıin arabsha sóz az ba? Solardy luǵatdan izdep otyryp oqyǵanda, bastan-aıaq oqyp shyǵýǵa qansha ýaqyt kerek. Egerde naǵyz túrki tilimen jazylsa, arabsha oqymaǵan adamdarǵa da luǵatsyz oqýǵa bolar edi; oqyǵanda ýaqyty da kóp ketpes edi.

Bizdiń qazaqtyń isi jańa bastalyp keledi. Ne bolary belgisiz. Qazaq ıa quryp joq bolar, ıa óz tilimen de ózgelerdeı tirshilik eter. 20-nshy ǵasyrǵa sheıin túriktiń tilin azdyrmaı asyl qalpynda alyp elgen, til týrasyndaǵy abyroı men alǵys qazaqqa tıisti. Atanyń azdyrmaı bergen múlkin, qolymyzǵa alyp byt-shytyn shyǵarsaq, ol unamdy is bolmas.

«Qazaq» gazetasynyń bas mýharrary: Ahmet Baıtursynuly.
«Shora» jýrnaly,
1913, № 4, 110-113- b.

---