InfoHub Logo

Tynys belgiler – (lat. Runctus – «núkte») jazý tiliniń, jazý mádenıetiniń, ásirese baspa isiniń damýymen tikeleı baılanysty. Baspa isiniń órkendep, keń taralýy, oqýshy qaýymnyń kóbeıýi jazý mádenıetiniń kóterilýin, jazýdyń jalpyǵa birdeı ortaq zańdarǵa, erejelerge negizdelip, bir júıege kelýin talap etedi. Jazylǵan pikirdi oqýǵa ońaı, túsinýge jeńil bolýy úshin, túrli yqshamdy usaq bólshekterge bólý, ár bólshektiń bir-birimen maǵynalyq qatynastaryn kórsetý qajettigi týady. Sol qajettilikten kelip, tynys belgileri paıda bolǵan.

Jazba tilde mańyzdy maǵynaǵa ıe tynys belgileriniń qazirgi jazýymyzǵa sińisip ketkeni sonshalyq, tipti olar alǵashqy álipbılermen birge paıda bolǵandaı kórinedi. Eń alǵashqy tynys belgileri b.z.d. V ǵasyrda paıdalanylǵan degen derekter bar. Fılosof Platon óziniń eńbekteriniń sońyn qazirgi qos núktemen sáıkes keletin belgimen aıaqtap otyrsa, b.z.d. İV ǵasyrda Vızantıanyń gramatıgi jáne leksıkografy Arıstofan alǵashqylardyń biri bop paragraf (§) belgisin qoldanǵan eken. Ol paragrafty kólemdi mátindegi maǵynalyq aýysý kezinde paıdalanǵan. Úsh núkte júıesin de alǵash ret Arıstofan qoldanǵan. Úsh núkteniń astyńǵysy – komma – eń qysqa bólikten keıin qoıylǵan; joǵarǵy núkte – perıodos – úlken mátindi kishkene bólikterge bóletin núkte; al ortańǵy núkte – kolos – úlken kólemdegi mátindi ekige bólip kórsetetin belgi. Keıingi zertteýshi ǵalymdardyń kópshiligi Arıstofandy basqa da kóptegen tynys belgilerin qalyptastyrýshy retinde tanıdy. Dese de bul belgilerdiń kópshiligi keńinen taralmaǵan jáne búginge deıin jetpegen. Eń alǵash ret tynys belgilerin ǵylymı aınalymǵa túsirý máselesin kótergen aǵylshyn ǵalymy Alkýın (734-804). Ol Arıstofan usynǵan belgilerdi yqshamdaı otyryp, ózi de birneshe jańa tynys belgilerin usynady. Alkýın eń alǵash ret núkte «.», núkteli útir «;», qos núkte «:» sekildi belgilerdi usynady. Biraq ol usynǵan belgiler sol kúıinde ǵylymı aınalymǵa túspeı qalady. XV ǵasyrda tynys belgileriniń sıntaksıs júıesindegi mańyzyn ǵalym, aǵylshyn dramatýrgy Ben Djonson «Aǵylshyn gramatıkasy» eńbeginde jazǵan.

XVİİ ǵasyrda qazirgi qoldanylyp júrgen ortaq belgilerdiń kópshiligi ǵylymı aınalymǵa enip úlgeredi. Shekspırdiń alǵashqy eńbekterinde núkte, útir, núkteli útir, qos núkte, suraý belgisi, lep belgisi sekildi belgilerdiń barlyǵy derlik qoldanylǵan. Bir sózben aıtqanda, eýropa ǵylymynda tynys belgilerdiń qalyptasyp damýy uzaq ta qyzyqty joldan ótken.

Orys til biliminde tynys belgileri máselesin alǵashqylardyń biri bolyp kótergen ǵalym M.Grek (HVI ǵ.). Ǵalym óz eńbeginde núkte, núkteli útir, útir týraly aıta kelip, «Núkte aıaqtalǵan oıǵa qoıylady, al útir aıtýshynyń tynystap alýy úshin qoldanylady» dep kórsete kelip, «núkteli útir suraqty bildirýi kerek» degen pikir aıtady. Odan keıin ǵalymnyń bul oılaryn L.Zızanıa, I.Sreznevskıı sekildi ǵalymdar jalǵastyryp, damytady. Al M.Smotrısskıı tynys belgilerdiń on túrin kórsetedi. Onyń usynǵan tynys belgilerinde birqatar olqylyqtar bolǵanymen, orys til biliminde uzaq ýaqyt boıy paıdalanylǵanyn baıqaýǵa bolady.

Túrki álemindegi tynys belgileriniń tarıhyna sholý jasasaq, alǵashqy tynys belgiler sonaý Orhon-Enıseı jazýlarynda kórinis beredi. Eskertkishtiń keıbir jerlerinde qos núkte, romb tárizdi belgiler qoldanylǵan. Ol týraly profesor S.Malov óz jazbalarynda «Túrkilerdiń Enıseı jazýynda qos núkte – núkte jáne tynys belgisi esebinde jumsalǵan» dep kórsetedi.

Arab árpimen jazylǵan erte kezderdegi qıssa-dastandarda óleń joldary arasyna ártúrli belgiler qoıylǵan. Bul jaǵdaılar tynys belgileriniń bastapqy qyzmeti sóıleýdi tek ártúrli mándi bólshekterge bólý ǵana bolǵandyǵyn, bólýshi belgilerdiń túr-turpat jaǵynan búgingi belgilerden ózgeshe bolǵandyǵyn baıqatady. Qazirgi biz qoldanyp júrgen tynys belgilerdiń birnesheýi akademık V.Radlovtyń 1870 jyly shyqqan «Obrazsy narodnoı lıteratýry túrkskıh narechıı» degen eńbeginde, odan sál keıinirek P.Melıoranskıı men V.Katarınskııdiń qazaq tili gramatıkalarynda kezdesedi. XIX ǵasyrda jáne XX ǵasyrdyń basynda túrki tilderinde, sonyń ishinde qazaq tilinde baspadan shyqqan kitaptarda tynys belgileri durys, júıeli túrde qoldanylmasa da, tańbalardyń elementi men olardy paıdalanýdyń alǵashqy tájirıbesi kórine bastaǵan.

«Qazaq jazbalarynyń orfografıasy men jazba mádenıeti týraly áleýmettik ún HİH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń alǵashqy 10-15 jyly barysynda ashyǵyraq shyqty, maqalalar jarıalandy, qazirgi tynys belgileriniń túr-turpaty men oryndary kórsetildi» (R.Syzdyqova, «Baıtursynov jazýy» jáne emle erejeleriniń tarıhy). Qazaq tilinde shyqqan alǵashqy baspasózimizdiń biri «Dala ýálaıaty» gazetiniń (1888-1902) tuńǵysh shyǵa bastaǵan jyldaryndaǵy nómirlerinde de tynys belgileriniń eshqaısysy qoıylmaıdy. Keıde uzaq kúrdeli oı nemese bir kúrdeli pikir bitkenin bildirý úshin, ekinshi oı jańa joldan bastalyp jazyldy. Biraq ol abzastar sóılemderdi bir-birinen ajyratýǵa sebin az tıgizdi. Tynys belgileri qoldanylmaǵandyqtan, bas árip bolmaǵandyqtan keıbir jazylǵan joldardy uǵý, túsiný qıyndyq keltirdi.

Keıin «Dala ýálaıaty» gazeti ózi tanytyp túsindirgen tynys belgilerin paıdalandy. Biraq ne gazet redaksıasy, ne jeke avtorlar bul tynys belgileriniń qazaqsha tolyq (túgel) ataýlaryn bere almady. Tynys belgileri degendi tynystar dep atady jáne tynys belgilerin qoıý emes, tynystardy júrgizý dedi» (R.Syzdyqova, «Baıtursynov jazýy» jáne emle erejeleriniń tarıhy).

Núkte – tynys, útir – jarty tynys, núkteli útir – tynystyń tórt bólgeniniń biri, suraý belgisi – suralǵan jaýaptyń aıaǵyna qoıylatyn belgi, sonymen qatar tyrnaqsha, qos núkte, kóp núkte, syzyqshalardyń tek túsindirmeli ataýlary kórsetilgen. «Tynys belgileriniń osy kúngi termınderin alǵash usynǵan A.Baıtursynov bolatyn» deıdi ǵalym Rabıǵa Syzdyqova.

Qazaq zıalylarynyń birqatary orys álipbıine qarsylyq tanytyp, orys emlesi men álippesin ózgertý kerek degen máseleni kóteredi. Sonymen qatar orys tilinen aýdarylǵan mátinderdegi ózgerissiz kóship jatqan tynys belgilerine de narazylyq tanytty. Bul máseleni kótergender «ózgerisshiler» atanady. Bul týraly Teljan Shonanov óziniń «Orys emlesi men álipbesin ózgertý máselesi» atty maqalasynda: «Ózgerisshiler tórt nárseni talap etip otyr: 1) Orystyń osy kúngi emlesin ońaılatýdy, 2) tynys belgilerin ońaılatýdy, 3) bas áripti qurtýdy, 4) latyn álippesin alýdy, biraq bireý ol ózgeristi tilese, bireýler bul ózgeristi tileıdi» deıdi. Ǵalym kórsetilgen máselelerge jeke-jeke toqtalyp pikir bildire otyryp, tynys belgiler máselesine bylaısha oı aıtady: «Orys tilinde tynys belgiler kóp bolatyn. Onyń ózin qaıta taratyp qoıýyna 70-80 erejesi ǵana bolatyn. Orystyń joǵarǵy dárejeli mektepti bitirip shyqqan adamdarynyń ózi qaı jerde qandaı tynys belgisin qoıýdy bilmeı aljasatyn. Oryssha oqyǵan qazaqtar da sol orys tynys belgileriniń erejelerin qazaq jazýynyń arasyna aralastyryp shatasatyn. Iindi jerinde jeńildik keltirse de,biraq orys jazýyndaǵy qara quryq tynys belgisi jazý ortasyndaǵy qaptaǵan tiken sıaqty aıaq bastyrmaıdy. Osy kúni sol jaýyz qalyń tynys belgilerine qarsy narazylyq kúsheıtip, sońǵy kezde sóz kóterildi. Orysta tynys belgileri de sırep, ońaılanar dep oılaımyz. Tynys belgileriniń jobasyn jasaýǵa bilim basqarmasy aıryqsha taǵy bir kámesiıe qurǵan». Qazaq tili pýnktýasıasy júıeli, ǵylymı negizde Qazan sosıalısik revolúsıasynan keıin ǵana orys tili pýnktýasıasy úlgisin basshylyqqa ala otyryp, qalyptasa bastady degen pikirler de kezdesedi. Qazaq til biliminde tynys belgileriniń qalyptasyp, júıeli damýyna orys til biliminiń yqpaly bolmaı qoıǵan joq.

Sodan keıin pýnktýasıa máselesi baspasózde dúrkin-dúrkin kóterilip, jazýda tynys belgilerin durys qoıa bilýdiń mańyzy, tynys belgiler erejeleri, olardy paıdalaný máselesi jıi aıtyla bastady. Bul pikirlerdiń barlyǵy qazaq tili pýnktýasıasyna basa nazar aýdarylyp, ony jazýdyń kómekshi quraly retinde tanýǵa túrtki bolǵany sózsiz.

Qazaq til bilimindegi pýnktýasıa máselesiniń zerttelýin saralaı kele, tynys belgilerine qatysty jazylǵan eńbekterdi úsh salaǵa bólip qarastyrýǵa bolady: tynys belgileri týraly jazylǵan jekelegen maqalalar, tynys belgileriniń mektep oqýshylaryna arnalyp jazylǵan oqýlyqtarda baıandalýy, tynys belgilerine arnalǵan jeke kitapshalar.

HH ǵasyr basyndaǵy zıalyla¬rymyz tynys belgilerine tutas maqalalar arnamaǵanymen, júıeli eńbekter jazylmaǵanymen sol kezde tól til bilimimizde tynys belgileriniń termındik ataýlary qalyptasyp, erejeleri anyqtaldy dep tolyqtaı aıta alamyz. Qazaq til biliminiń kóshbasshysy Ahmet Baıtursynuly bul salada da zor eńbek sińirip, termındik ataýlardy óte dál taýyp, naqty qalyptastyryp berdi.

Bul salaǵa qatysty zertteýler osymen tolastap qalǵan joq, keıingi jyldarda da óz jalǵasyn taýyp, damı berdi. Tynys belgilerine arnap jazylǵan maqalalar: Sh.Sarybaev «Tynys belgileri jaıynan», S.Jıenbaev «Tynys belgileri», H.Basymov «Sóılemniń tynys belgilerin durys jaza bileıik», M.Balaqaev «Saýatty jazýdyń negizgi sharty – tynys belgilerin durys paıdalaný», t.b.

Tynys belgileriniń zerttelý tarıhyn sóz etkende, taǵy bir kóńil bóletin nárse – osy taqyrypqa arnalyp jazylǵan tómendegi jeke kitapshalar: S.Jıenbaevtyń «Sóılemniń tynys belgileri», A.Ysqaqov pen Á.Hasenovtyń «Tynys belgileri», R.Syzdyqova men Q.Netalıevanyń «Tynys belgileri erejeleri», F.Musabekovanyń «Jaı sóılemniń pýnktýasıasynyń negizderi», «Qazirgi qazaq tiliniń pýnktýasıasy», t.b.

Jazý júıesinde tynys belgileriniń beretin maǵynasy asa zor. Ol týraly M.Peterson: «odın znak mojet ımet neskolko ýpotreblenıı ı, naoborot, odno ı to je ıavlenıe mojet oboznachatsá razlıchnámı znakamı» dep óte durys aıtqan. Tynys belgilerin durys qoldaný úshin, múmkindigi árqaısysynyń qyzmetin daralap, olarǵa beriletin erejelerdi biryńǵaılastyrý kerek. Pýnktýasıany durys qoıa bilýdiń bir belgisi – ıntonasıa. Munsyz eshbir maǵyna aıqyndyǵy bolmaıdy. Pýnktýasıa jazý tilimizdiń quraly bolsa, ıntonasıa – aýyzeki tilimizdiń quraly. Bul ekeýi bir-birimen tyǵyz baılanysty. Tynys belgileri durys qoıylǵan sóılemdi oqý da, uǵyný da jeńil.

Sóıtip, qazirgi qazaq tili tynys belgileriniń zerttelý tarıhyna kóz jibergende, olardyń osy ýaqytqa deıin zerttelip kelgenin jáne áli de zertteı túsýdi qajet etetinin baıqaýǵa bolady. Óıtkeni pýnktýasıanyń teorıa jáne praktıkalyq máselelerin ǵylymı turǵydan sheshý asa zor eńbekti qajet etedi.

Araılym Shormaqova

---