InfoHub Logo

Oqý kerek. Oqý kerek emes dep eshkim aıtpaıdy. Sondyqtan daýly nárseler týrasynda jurt bir ıtfaqǵa kelip jetkenshe, daýsyz nárse oqýdy tártipti jolǵa túsirý jaıyndaǵy oıymyzdy jurt aldyna salalyq.

Qazaqqa kerek oqý eki túrli: biri – musylmansha oqý, biri – rýssha oqý. Osy kúni alty-jeti jyl rýssha oqyǵandarymyz durystap rýssha sóıleı almaıdy hám jaza almaıdy. Rýssha jaqsy bilýge on-on bes jyl kerek. Ondaı ýaqyt oqýǵa jalpaq jurttyń báriniń qoly jete almaıdy. Sondyqtan rýssha oqýdan kóri jalpaq jurtqa keregirek hám qoly jeterlik oqý jaıyn aıtamyn. Musylmansha oqýǵa, musylmansha bolǵanda qazaqsha oqýǵa, onshama kóp jyl kerek emes. Ne úshin deseńiz, rýssha oqyǵanda ýaqyttyń kóbi til úırenýge ketedi. Qazaqsha oqyǵanda til úırenýge ketetuǵyn ýaqyttar basqa nárselerdi úırenýge kerek ýaqytqa aýysady. Condyqtan rýssha 6-7 jyl oqyp biletuǵyn bilimderdi qazaqsha úsh jyl oqyp bilýge bolady. Rýssha oqyp durystap hat jaza bilýge az bolsa 8-9 jyl kerek. Qazaqsha durystap hat jaza bilýge bir-eki-aq jyl kerek. Qazaqsha oqý degende men osy kúngi musylmansha oqyp júrgen jolmenen oqýdy aıtpaımyn, qazaqtyń tilimenen oqýdy aıtamyn. Bul kúngi musylmansha oqyp júrgen joldyń bulǵalaq-jyrǵalaǵy kóp, onymenen júrip hat jaza bilýge jetkenshe rýssha bilýden ýaqyt kem ketpeıdi. Sebebi, qazaq tilimenen oqytpaı, noǵaı, túrik, farsy, arab tilinde jazylǵan kitaptar aralasyp bas qatyp, myı ashyp, balalar áýre-táýre bolady. Sondyqtan oqý kerektigi daýsyz bolsa, oqýǵa kerek quraldardy saılaý kerektigi de daýsyz. Jaqsy quralmenen is istegende kópke tıip jandy qınamaıdy. Oqý quraly da sondaı, jan qınamaıtuǵyn bolsa, jaqsy bolady. Ár istiń basy qıyn. Basynda qınalmaı ketse, onan ári tyń ketedi. Bulaı bolǵan soń áýeli oqý quraly jaqsy bolyp jan qınamasyna ne kerek? Sony sóılelik.

Oqý quralynyń eń ulyǵy – bala oqytatuǵyn kitap; onyń jaqsy bolyp, balalardyń janyn qınamasyna jazýdyń tártibi bolýy shart. Tártipti jazý dep aıtamyz tildegi bar dybystyń bas-basyna arnaǵan belgisi (harfi) bar bolsa. osy kúngi jazýymyzda dybys basyna arnaǵan belgimiz joq; bir belgimenen álde neshe túrli dybystardy jazamyz. Mysaly: «o -ﻭ»jazamyz bes túrli  dybysty, «y-ﻯ»–menen jazamyz úsh túrli dybysty.  Balalarǵa hár túrli aıtylatuǵyn sózdi bir túrli aıtyp jazyp qoıyp, hár túrli aıtyp oqý kerek degenimiz zorlyq emes pe? «Birdeı jazylǵan sózdi qalaı hár túrli oqysam durys bolady» dep bala qınalmaı ma? Sondyqtan áýeli oqý quralyn saılaýdan  buryn jazýymyzdyń tártibin túzetip, jónge salý kerek. Sonan soń, sol jónmenen qural saılaý kerek. Jazý tártibi meniń oılaýymsha bolsa jarar edi dep, jurt aldyna salamyn.

Qazaq tilindegi dybystar hám olardyń jazý belgileri (harifleri). Qazaq tilinde 24 dybys bar. Onyń beseýi daýysty, on jetisi daýyssyz, ekeýi jarty daýysty.

Daýysty dybystar: ﺍ(a),ﻭ (o),ﺅ (ý),ﻯ (y),ﻩ (e).   Daýyssyz   dybystar:ﺏ (b),پ (p),ﺕ (t), ﺝ(j), چ(sh),ﺩ (d),ﺭ (r),ﺯ (z), ﺱ (s),ﻍ (ǵ),ﻕ (q),ﻙ (k),گ (g),ﺙ (ń),ﻝ (l),ﻡ (m),ﻥ (n).  Jarty daýysty dybystar :ﺅ (ý),ﻱ (ı). Bul dybystardyń ishinde q hám ǵ dáıim jýan aıtylady, g,k hám ı dáıim jińishke aıtylady. Ózge 19 dybystardyń hár qaısysy eki túrli aıtylady: birde jýan aıtylady, birde jińishke. Egerde bul 19 dybystyń jýan aıtylǵanyna bir harif, jińishke aıtylǵanyna bir harif kerek desek, mysaly ﺕـ،ﺱ ـ1 syqyldy, onda 19 dybysqa 38 harif kerek bolar edi, buǵan dáıim jýan aıtylatuǵyn q-ﻕ  menen  ǵ-ﻍ- lardy, dáıim jińishke aıtylatuǵyn k-ﻙ, g-گ  hám  ı-ﻱ-lerdi qosqanda, hámmasyna 43 harif kerek bolar edi. Arab álippesinde 43- ke jetetuǵyn harif joq. Ózge jurttyń álippelerin qazaq qabyl almaıdy. Arab álippesi qazaq arasyna dinmenen birge taralǵan, sińgen, dinemenen birge baılasqan álippeni alyp tastap, basqa álippeni aldyrý qıyn jumys. Bulaı bolǵan soń arab hariflerin qazaq dybystaryna jetkizý amalyn tabý kerek. Arab harifleriniń túrin tym buzyp ózgertýge bolmasa, qalaı amalyn tappaq kerek? Munyń amaly meniń oılaýymsha mynaý:

Daýysty dybystarǵa daýyssyz dybystar baǵynbaqshy. Iaǵnı daýysty dybystar jýan aıtylsa – olardyń qataryndaǵy daýyssyz dybystar dybystar da jýan aıtylmaqshy; daýysty dybystar jińishke aıtylsa – daýyssyz dybystar da jińishke aıtylmaqshy. Bulaı bolǵanda daýysty dybystardń harifleriniń jýan ıa jińishke aıtylmaǵyn belgilep aıyrsaq, daýyssyz dybystardyń da jýan ıa jińishke aıtylmaǵyn aıyrǵanymyz.

Daýysty dybystarymyz: a-ﺍ,  o-ﻭ,  u-ﺅ,  y-ﻯ-lardyń jińishke aıtylýy úshin alatuǵyn belgimiz myna «^ﺅ» (znak predýprejdaıýshıı), bul belgi dáıekshi bolyp sózdiń aldyna qoıylady. Sózdiń aldynda turǵan jińishkelik belgisin kórip, ol sózdiń ishindegi daýysty dybystardyń hariflerin jińishke oqımyz; daýysty dybystardyń jińishke oqylsa, olarmenen qatar daýyssyz dybystar da jińishke oqylady, mysaly:

Arman-ármen  tory-tóri  tur- túr  tor- tór

Jińishkelik úshin bir belgi alsaq, 43 túrli dybysty durystap jazý úshin 28 belgi (harif) jetedi. Sonda qazaq sózine jazylatuǵyn harif-belgiler mynaý bolady: :ﺍ ,ﺍ ,ﺏ ,پ ,ﺕ ,ﺝ ,چ ,ﺩ ,ﺭ ,ﺫ ,ﺱ ,ﻍ ,ﻕ ,ﻙ ,گ ,ﻝ ,ﻡ ,ﻥ ,ﻭ ,ﺅ ,ی ,ﻱ ,ﻪ, ە,ﱠ.

Bulardyń  ﻖ ,ﻍ ,ﻪ ,ﻩ – lerden basqalary jińishkelik belgisi  «^ﺅ» tursa – jińishke oqylady. Ol turmaǵan jerde háman jýan oqylady.

Munan basqa arab harifleri – arab, parsy ıa basqa túrki tilderine kerek bolsa da, qazaq sózin jazý úshin keregi joq.

43 túrli dybysty 28 árip- belgimenen qalaı jazyp, qalaı oqý jaıyn aıtaıyn:

5 daýysty dybys úshin kerek mynaý jeti belgi: :ﺍ(a),ﻭ(o),ﺅ(ý),ﻯ(y),?،ﻩ(e).  Olardy jińishke aıtý olarǵa súıeý bolatuǵyn bir belgi «^ﺅ» (taıaq) «ﺍ» sózdiń basynda «^ﺅ» menen tursa ﺍ(a) bolyp oqylady. Mysaly (aı –lýna- «» joq bolsa, ﺍ(a) bolyp oqylmaıdy. Onda súıeý hısabynda basqa árip, qasyna qoıylǵany. Mysaly: or (kanal)- ór «podem gory), ór, or degendeı oryndarda «ﺍ» sózdiń ortasynda «» joq bolsa da «ﺍ» bolyp oqylady. Mysaly «ﺍ»  qazaq , qalmaq, qalqa, qara  «ﺍ»  ashyq, anyq dybys, ony qaldyryp jazýdyń tipti jóni joq.  «ﺍ»- ny qaldyryp jazsaq, basqa túrli oqyp, basqa maǵyna berip qatelesýge yqtımal. Mysaly:  (taǵamdy) «qara-qaraýdy» «tamaq» dep jazsaq, qara-qaraýdy dep jazsaq, adam-adamdy dep jazsaq. Hasyl kálám, meniń oıym sóz jazylý kerek aıtylatuǵyn túrinshe, ıaǵnı sóz ishinde qaı dybys estilse, sol dybystyń áripin jazý estilgen dybystyń áripi jazylmaı basqa árip jazý kerek bolsa, ne úshin ol kerekti ǵylym nahý ıa ǵylym sarf jolymenen yspat etilsin.

«ﺍ» jazylǵan sózdiń aldynda «^ﺅ» tursa «ﺍ» jińishke aıtylady sán, án, ábden degen sózder ishindegideı.

Boqaı, toǵaı, qoǵa degen sózderde ﺏ- nyń, ﺕ-nyń, ﻕ- nyń sońynda estiletuǵyn  dybystyń belgisi. « و» - qazaq tilinde anyq, ashyq dybys, ony qaldyrmaı jazýǵa kerek. « و» jazǵan sózdiń aldynda «^ﺅ» tursa, « و» jińishke oqylady: bóz-boz, tór- tor, ót-ot degen sózderdegi syqyldy.

« ؤ»  (ý), azý, qarý, jabý degen sózderde ز-nyń, ر-dyń, ب-nyń sońynda estiletin dybystyń belgisi.  « ؤ»  sózdiń bas býynynda qysqa hám kómeski estiledi: quraý, qulaq, qurǵaq degen sózder ishindegideı. Sózdiń basqa jerinde uzyn hám anyq aıtylady. « و»-dan « ذ» -dy aıyrý kerek. « ؤ»  - jarty daýysty dybys. Bul daýysty dybystardyń sońynan ǵana aıtylady: taý, taýyq, táýir, bireý, ekeý degen sózder ishinde aıtylǵandaı. « ؤ»  sózdiń bas býynynda anyq hám uzyn estilse, ol « ؤ»  menen « ؤ»  qatar kelgendikten únde « ؤ»  hám « ؤ»  ekeýin de jazýǵa kerek. Sózdiń bas býynnan basqa jerde « ؤ»  uzyn qysqa estilse de, jalǵyz « ؤ»  jazyldy: ashýlaný, tatýlyq, tatýlasý degen sózder syqyldy. qysqasy, sózdiń bas býynynda « ؤ»  uzyn hám anyq estilse, eki árippenen jazarǵa: týra, týrmys, býyn, býaz degendeı. « ؤ»  - dy « ؤ»  - dan aıyrý úshin ústine «^ﺅ»  qoıamyz. Sebebi, « ؤ»  menen « ؤ»  -nyń jazylýy uqsas bolǵanmenen, aıtylýy uqsas emes. Mysaly: qoımal degen  sóz benen sháı quı degen sózderdiń maǵynalary qandaı basqa bolsa, aıtylýy hám sondaı basqa. « ؤ»  -sóz ishinde qysqa estilse de, qaldyrmaı jazatuǵyn dybys. « ؤ»  -jazylǵan sózdiń aldynda «^ﺅ»  tursa « ؤ»  jińishke aıtylady: ór-or, tór-tor, bor-or degendeı.

ى (y) dybysyna týra keletin arab álippesinde árip joq. Sondyqtan munyń núktesiz «ى» belgisin alamyz. Ony sózdiń aıaǵynda ǵana jazyp, basynda, ortasnda tipti jazbaımyz. Jazbasaq ta bolady deıtinimiz: «ى» sózdiń basynda, ortasynda bek qysqa hám kómeski aıtylady, barlyǵy, joqtyǵy az seziledi.

Sondyqtan sózdiń basynda, ortasynda jazbasaq, onan keler kemshilik az. Mysaly: qyn, qyr, qyrǵyn, jylym, jatyr degen sózderde «ى» jazsaq ta, jazbasaq ta birdeı oqımyz. Aıaǵynda «ى» anyq aıtylady. Onda jazbasqa bolmaıdy: aldy, ári, maly, jany, qany degen sózderde «ى» di jazbaı... jany, qany dep oqýǵa bolmaıdy. «ى» ózi sóz basynda jazylmasa da súıenish taıaǵy «ﺍ» jazylady:yshqyn, yshqyr, yzǵar, yrǵaq, yntyq, yqtym degen sózder syqyldy. «ى» jazylǵan sózdiń aldynda «» tursa, «ى» jińishke aıtylady: bary-bári, sany- sáni, bozy- bózi degendeı.

« ى»-den « ى»-di aıyrý kerek. « ى»- « ى»-syqyldy daýysty dybystardyń sońynan aıtylatuǵyn jarty daýysty dybys. Mysaly: aı, baı, kúı, qı daýyssyz dybystardyń sońynda kelse,ol jerde jazylmaıtyn «ى» bar bolǵannan. Mysaly: qıqym, tıyn, qıyn «ى» dy qaldyrmaı jazatyn bolsaq, bul sózderdi bulaı jazar edik: qyıqym, qyıyn, tyıyn.

« ي»dybysyna týra keletin árip arab álippesinde joq. Bul dybysty osy kezde sóz basynda bylaı «?» sózdiń aıaǵynda, ortasynda bylaı «» ıa bylaı «» jazyp júrmiz. Muny osy jónimenen jazyp,  biraq qaısysy qaı orynda jazylady, tártipke túsirip hám basqa dybystan aıtylýy basqa bolǵan osń áripi de basqa aıyrylsa eken dep oılaımyn. Sol úshin bylaı «» jazylatuǵyn dybys «» endi bylaı jazylsa deımin. Munan arab áripin ózgertip, túrin buzatynymyz az, jazýdyń tártipti bolmaǵyna paıda kóp. Ásirese bala oqytqanda úıretýge hám úırenýge jeńildigi bek zor bolar edi.

Negizgi jol: aıtýy basqa sózderdi basqa jazý. Bulaı bolǵanda: «ıt» degen sózbenen «et» degen sózdi birdeı jazsaq, jolsyzdyq bolmaı ma? Bul eki sózdiń maǵynasy qandaı basqa bolsa, aıtylýy hám sondaı basqa.

«ﯧ» sózdiń bas býynynda ǵana jazylady. Ózge oryndarda «ﻪ»jazylady. Qosylmaıtyn árip sońynan «ﻪ» ornyna «ە»jazylady. «» jazylatyn oryndar: teń, jem, qyr, ǵer, er basqalar. «» jazylatyn oryndar: keleke, tóbe, keme, jelek, esek «ە»jazylatyn oryndar: kerýet, kedeı, kerek, tize, kire. «ء»jazylǵan sózderdiń aldyna «» qoıylmaıdy, sebebi bul olsyz da jińishke aıtylatuǵyn dybys.

Daýyssyz dybystar úshin biz mynaý áripterdi alyp turmyz: پ ،ﺕ ،ﺝ ،چ ،ﺩ،ﺭ ،ﺯ ،ﺱ ،ﻉ ،ﻕ ،ﻙ ،گ ،ڭ ،ﻝ ،ﻡ. Munan kórinedi osy kúnde qazaq sózine kóbinese jazylyp júrgen «» penen «»- lardy almaǵanymyz joǵaryda aıttyq. Eki túrli aıtylatuǵyn dybystardyń áripin «» turmasa jýan oqımyz dep. Bulaı bolǵanda «ﺕ»-ny «» turmasa (  ) syqyldy jýan oqımyz. Sondyqtan «ﺕ»bolǵan soń, (( )) – nyń,

«ﺱ»  bolǵan soń (( ))- nyń hám «ﺝ» bolǵan soń  «ﮋ» -nyń keregi joq.

«ﺵ»-ny almaı «ﺝ»-ny alǵannyń mánisi qazaq tilinde jazylǵan kitaptar, jýrnaldardy qarasań, «ﺵ» jazylǵan qazaq sózderi tipti az, joq esebinde, kóbine «ﺵ» ornyna «ﺝ»jazylypty. Basqa túrki tilderin qarasań, bizde «ﺱ» keletuǵyn sózderge olarda kóbinese «ﺵ» keletuǵyn kórinedi. Bizde  «ﺵ» keletuǵyn sózderge olarda «ﺝ» keletuǵyn kórinedi. Mysaly: bash-bas, qash-qas, tash-tas, aqsha-aqsha, qanja-qansha, jora-shora «ﺵ» dybysy qaı tilde bolsa da «ﺱ»-dan kóri «ﺝ»- ǵa jaqyn. Sondyqtan «» dybysynyń belgisine «ﺝ»- ny aldym. Muny alǵannan kemshilik kelmeıdi, qaıta unamdyraq bolady. Mysaly: eńbekji dep jazý eńbekshe dep jazýdan unamdyraq, qanja dep jazý qanja dep jazýdan unamdyraq. «ﻕ» hám «ﻉ» jazylatuǵyn sózdiń aldyna «ء» qoıylmaıdy. Ony qoıǵanmenen olar jińishke aıtylmaıdy. «ﻙ» hám «گ» jazylatuǵyn sózdiń de aldyna «?» qoıylmaıdy, ol qoıylsa da bular jińishke aıtylady.

Toby bóten bolsa da, qazaq tiline kelip sińgen, qazaqtyń óz sózi bolyp ketken arab ıa farsy sózderi bar. Mysaly: arabtan alǵan adal-halal, aram-haram, ál-hal. Farsydan alǵan án-ahn, qoja- hoaja syqyldy sózder. Bular burynǵy qalbynda emes, ózgerilgen. Mine, bu syqyldy sózderdi qazaq tilinen qýyp shyǵarý ma? Ia bolmasa saqtaý ma? Muny kóp bilsin! Men ózim saqtaý jaǵyndamyn. Ózge jurttarda buzyp alǵan sózder saqtalady. Osy jobamenen álippe bastyrmaqshymyz. Sol sbepti oqýshylardan unatpaǵan jerin kórsetip, unarlyǵyn aıtsa eken dep ótinemin.

A. Baıtursynuly
«Aıqap», 1912, №4-5

---