InfoHub Logo

Táýelsizdik jyldary ishinde elimizdiń bilim modeli túrli ózgeriske ushyraǵany belgili. Osyǵan oraı atalǵan saladaǵy mańyzdy jetisterdi oqyrman nazaryna usynýdy jón kórdik.

Atap aıtar bolsaq, osy jyldardyń ishinde ulttyq bilim modeli qalyptasty. Ol adamı resýrstar daıyndyǵy sapasyn arttyrýǵa, jeke tulǵanyń, qoǵam men memlekettiń qajettiligin qanaǵattandyrýǵa baǵyttaldy. Sol sebepti bul salada tolyqqan normatıvtik-quqyqtyq baza qalyptastyryldy. «Bilim týraly», «Joǵary bilim týraly», «Ǵylym týraly», «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy bala quqyǵy týraly», «Memlekettik bilim berý jınaqtaý júıesi týraly», «Ǵylymı jáne (nemese) ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin kommersıalandyrý týraly», «Pedagog mártebesi týraly» jáne basqa da Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy qabyldandy.

Bilim berý júıesin damytýǵa baǵyttalǵan 1997-2002 jyldarǵa arnalǵan Orta bilim berý júıesin aqparattandyrý memlekettik baǵdarlamasy, «Bilim» memlekettik baǵdarlamasy, 2005-2010 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Bilim berýdi damytý memlekettik baǵdarlamasy, 2008-2012 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berýdi damytý memlekettik baǵdarlamasy, 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Bilim berýdi damytý memlekettik baǵdarlamasy, 2016-2019 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Bilim jáne ǵylymdy damytý memlekettik baǵdarlamasy iske asyryldy. 2019 jyly 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan Bilim jáne ǵylymdy damytýdyń jańa memlekettik baǵdarlamasy qabyldandy.

Elimizdiń bilim berý júıesindegi shynaıy jaǵdaıdy túrli halyqaralyq reıtıńtegi kórsetishter naqty kórsete alady. Qazaqstan Táýelsizdik alǵan jyldan-aq bedeldi halyqaralyq reıtıńterge turaqty túrde qatysyp keledi. Al bul jaıt eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatynyń ashyqtyǵyn dáleldeı túsedi.

Naqty aıtar bolsaq, elimiz Adamı damý ındeksinde sońǵy10 jyldyń ishinde 16 paıyzǵa joǵarylap, adamı kapıtaly óte joǵary elderdiń tobyna qosyldy. Qazaqstan 2009 jyldan beri IMD reıtıńine de turaqty qatysyp keledi. «Bilim berý» sýbfaktory boıynsha elimiz 2009 jylǵy 43-orynnan óz pozısıasyn birshama jaqsartyp, 2019 jyly 26-orynǵa kóterildi. Búkilálemdik ekonomıkalyq forýmnyń Básekege qabilettilik jahandyq ındeksiniń reıtıńinde Qazaqstan 2019 jyldyń ishinde pozısıasyn 4 tarmaqqa jaqsartyp, 59-shy orynnan 55-shi orynǵa kóterildi.

Elimizdegi ǵylymnyń damýynda da oń ózgerister anyq baıqalady. Qazaqstanda ǵylym salasy 2011 jyly qabyldanǵan «Ǵylym týraly» jáne 2015 jylǵy «Ǵylymı jáne (nemese) ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin kommersıalandyrý týraly» zańdarǵa saı júzege asyrylyp kele jatyr.

1990 jyldary elimizde 289 ǵylymı mekeme boldy. Olarda negizinen ǵylymı-tehnıkalyq qyzmetpen aınalysatyn 50,6 myń adam jumys istedi. Al búginde ǵylymı zertteýlermen jáne ázirlemelermen 384 uıym aınalysady. Oǵan 22 378 adam, onyń ishinde 17 454 maman-zertteýshi jumyldyrylǵan. Búginde ǵylymǵa betburǵan jastardyń sany da artyp keledi. Naqty aıtar bolsaq, 2011 jyly 35 jasqa deıingi jas ǵalymdardyń sany 6,4 myń bolsa, ótken jyly olardyń sany 8,1 myńǵa jetti.

«Ǵylym týraly» QR zańy júzege asyryla bastaǵan sátten beri atalǵan júıede negizgi qurylym jumysy qalyptastyryldy. Olardyń qatarynda Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti janyndaǵy Joǵarǵy ǵylymı-tehnıkalyq komısıa, Memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama, Ulttyq ǵylymı keńes bar. Olardyń quramyna ǵalymdar, sarapshylar, óndiris pen bıznes qurylymdardyń ókilderi kiredi. Ǵylymdy basqarýdyń jańa modeli men ǵylymdy qarjylandyrýdyń jańa tetigi (bazalyq, granttyq, baǵdarlamalyq-maqsatty qarjylandyrý) jumys isteıdi.

2017 jyly granttyq qarjylandyrý arqyly 1 547 ǵylymı joba jáne 2015-2017 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamalyq-maqsatty qarjylandyrý boıynsha 95 ǵylymı, ǵylymı-tehnıkalyq baǵdarlama júzege asyryldy. Júzege asyrylǵan jobalardyń 35 paıyzyn jas ǵalymdar (7 413 adam) ázirledi. Al zertteý toptarynyń quramynda sheteldik 716 ǵalym boldy. Otandyq ǵalymdar 201 patent jáne 21 avtorlyq kýálik aldy. 86 ázirleme qoldanysqa engizildi.

Ǵylymdy reglamentteıtin normatıvtik-quqyqtyq baza kúsheıtildi. Onyń ishinde ǵylymdy qarjylandyrý, memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama júrgizý erejeleri, Ulttyq ǵylymı keńes tártibi men quramy qaıta qaraldy. Normatıvtik-quqyqtyq aktilerde jobalardy granttyq jáne baǵdarlamalyq-maqsatty qarjylandyrý boıynsha qabyldanatyn sheshimderdiń ashyqtyǵy arttyryldy. Jobalardy irikteýdiń naqty krıterııleri aıqyndaldy. Suralyp otyrǵan qarjy kóleminiń negizdigin baǵalaý, memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama balyn jáne Ulttyq ǵylymı keńes balyn jınaqtaý, jobalardy bekitý jáne qarjylandyrý úshin jıyntyq bal boıynsha olardy saralaý engizildi.

2015 jyldyń jeltoqsanynda alǵash ret Memleket basshysy Ál-Farabı atyndaǵy ǵylym men tehnıka salasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa memlekettik syılyǵymen 40 laýreatty marapattady. 2019 jyly syılyq 29, al 2020 jyly 15 laýreatqa tabystyldy. Jalpy, elimizde jyl saıyn 6 ataýly syılyq jáne 75 memlekettik ǵylymı stıpendıa, onyń ishinde talantty jas ǵalymdarǵa arnalǵan 50 stıpendıa beriledi.

QR Bilim jáne ǵylymı mınıstrligi janynan Jas ǵalymdar keńesi qurylǵan. Jas ǵalymdar úshin alǵash ret 2020-2022 jyldary ǵylymı zertteýlerdi granttyq qarjylandyrýǵa arnalǵan konkýrs ótkizilip jatyr. 2019 jyldan bastap elimizdegi barlyq ýnıversıtetterde Tehnologıalardy kommersıalızasıalaý keńesi/Tehnologıalar transferti keńsesine arnalǵan granttar bólý aıasynda Tehnologıalar transferti keńsesiniń shamamen 1 500 ǵalymy men qyzmetkerlerin oqytý bastaldy.

Qazaqstan ǵalymdarynyń halyqaralyq reıtıńtik basylymdarda jarıalanym jarıalaý belsendiliginiń de aıtarlyqtaı arta túskeni baıqalady. Búginde Scopus milimetter bazasyndaǵy qazaqstandyq ǵalymdar jarıalanymdarynyń jalpy sany 2011 jylǵy 577 maqaladan 34 esege artyp, 19 879-ǵa, al Web of Science málimetter bazasynda 59 ese ulǵaıyp 425-ten 25 088 maqalaǵa jetip otyr. Sońǵy 5 jyldyń ishinde qazaqstandyq ǵalymdardyń árbir besinshi jarıalanymy álemniń ǵylymı jýrnaldarynyń top-25 paıyzyna enip keledi. Al 2019 jyly 7 qazaqstandyq ózderiniń pándik salasy boıynsha álemde jumysy eń kóp dáıeksóz keltirilgen 1 paıyz ǵalymdardyń qataryna kirdi.

---