InfoHub Logo

(Alty kartınaly, eki ıntermedıaly)

Mastýra.
Párman — sheber, ǵımarat soǵýshy.
3eınep — Mastýranyń anasy.
Qatyran — Pármannyń ákesi.
Rústem — Mastýranyń aǵasy.
Xan — Monǵol hany.
Bógde — hannyń qart keńesshisi.
Kúzetshi — jas aqyn, bala jigit.
Shúkáıt — han batyrynyń biri. Shabarman.
3ylıqa — Mastýranyń jaqyn qyzdarynyń biri.
Birinshi tyńshy.
Ekinshi tyńshy.
Birinshi ózbek.
Ekinshi ózbek.
Halyq, jendetter, qyzdar.

İ-INTERMEDIA

Kún jańa ǵapa batyp qaraýytqan shaq. Eski Azıa qalasynyń bir sheti. Baqsha qasynan ótetin jol. Soǵys saryny estiledi. Áldeqaıdan qosylyp tartylǵan kerneı daýsy ústeleı estilip, qorqynysh habarmen shaqyrǵandaı, sahnadan asyǵa basyp qashqan halyqtar ózbekter, olarǵa aralas qarýly adamdar da sheginip ketip jatady. Top ishinen paranjasyn ashyp tastap toqtaǵan qart ana Zeınepti kóremiz. Ol óz júregimen ózi alysyp toqtaǵan. Artyna burylyp qaraıdy, kári kózderinen jas emes shoq shashylǵandaı. Qarsy aldynan jalańash semserli, asyǵa basyp kirgen balasy Rústem kezdesedi.

3eınep. Rústem, júregim Rústem!

Rústem.
Ana! Nege toqtadyń?

Zeınep
Qaıta oılandym, bel baıladym ketpeske.

Rústem.
Joq bolmaıdy, apa, toqtaýǵa.
Kelip qaldy, jaý jaqyn.

3eınep.
Meıli, balam, kele bersin.

Rústem.
Balam deseń aıa meni, anajan,.
Oılama keıin qaıtýdy.

3eınep.
Sen de aıa, ulym anańdy,
Zorlama alyp ketem dep.

Rústem.
Nege? Ne úshin?

3eınep.
Men týǵaly jetpis jyl.
(Eńkeıip topyraq alady.)
Jaraldym osy topyraqtan.
Jetpis jyl birge osy jermen jasadym.
Osy jerdiń ústinde
Qyzyǵyn kórdim jastyqtyń...
Janyma teń jar súıdim,
Ózegimdi qaq jarǵan
Sen sıaqty ul týdym,
Mastýra-syndy perishtedeı qyz týdym,
Gúlin de ózim ósirdim,
Qusyn da ózim ushyrdym.
Kóktegi kúni, ózendegi sýy da
Qasıetterin aıaǵan joq men úshin.
Kóz jumǵan kúni jan berip,
Óz jerimde jatatyn
Qabyrym da qazýly.
Joq, ketpeımin...
Aq topyraqty kúńirentpeımin...
(Rústemge jaqyndap, daýsyn ózgertip.)
Mastýra qaıda?

Rústem.
Kórgenim joq, aman ba eken?
Ózim taýyp alarmyn.

3eınep.
Jolyń bolsyn, balam. (Ketýge aınalady.)

Rústem.
Endeshe men de qalam qasyńda,
Ne kórsem de, birge kórem ózińmen!

3eınep.
Joq, joq!
Qul týmadym, ul týǵanmyn.
Sol úshin de Rústem qoıdym atyńdy,
Qul bolam deseń birge qal,
Ulym bolsań, qalyń qolmen birge qaıta oral!
Bosat meni, (topyraq ustaǵan alaqanyn jazyp.)
Bosat myna topyraqty,
Taptatpa uzaq jaýyma!
Rústem (anasy ustaǵan topyraqtysúıip.)
Durys, ana, kút bizdi.
Kókirek tolǵan kekpen kút,
Jalyn atqan otpen kút,
Arystannyń aýzymen kút,
Qyrannyń tyrnaǵymen kút!
Al eger, sen úshin, ana, mert bolsam,
Shomylar bolsam qanyma,
Dushpanym shýlap qýansa,
Syıǵa tartsa handaryna basymdy,
Eńirep júrip surap al,
Mańdaıymnan eń sońǵy ret bir súıip,
Týǵan jerge óziń kóm...

Zeınep. Durys, balam. (Súıedi. Osy kezde jaýmen qaǵysyp shegingen ózbek áskerleri sahnaǵa kire beredi.)

Rústem. Hosh bol, ana! (Ana ketedi.)
Jigitter, men bógeıin toqtamańdar!

Rústem asqan sheberlikpen jaýdyń aldyńǵy tobyn jalǵyz bógep, birinen soń birin túsirip tur. Álden keıin qaıta serpip qýyp tastap, ózi de jalt burylyp adamdary ketken jaqqa joq bop ketedi.

BİRİNSHİ AKT

1-kartına

Shahardyń bazar alańy. Tún, aınala janǵan úılerdiń jalyny qyzyl sáýle tógip tur. Bıikke jaıylǵan kilemniń ústinde ásker kúzetiniń ortasynda han tóńirektegi órtke súısine qarap tur. Qolbasshylardyń biri Shúkáıt az toppen keledi. Bas ıedi.

Xan. Aldyńdar ma qyspaqqa?

Shúkáıt (bas ıip). Aldyrmaı barady, uly han.

Han. Aldyrmaı barady? Qalaı? Qamańdar demep pe edim, Shúkáıt!

Shúkáıt. Bir emes, úsh qamadym...

Han. Úsh ret bosattym de!

Shúkáıt (taǵy jaqyndap). Úsh ret buzyp shyqty, taqsyr.

Han (ashýly). Sender qaıda boldyńdar?!

Shúkáıt. Keshirińiz, uly han,
Júırik jalqy bolsa kimmen jaryspaq?
Batyr jalqy bolsa kimmen alyspaq?
Ot quıyndaı jas batyr ózin-ózi
Aıamaı soqty maıdanǵa.
Júrgen jolyn qyzyl qanǵa bóktirdi.
Atym Shúkáıt bolǵaly, talaıdyń janyn alǵaly,
ajal men alysyp kórgenim osy...
(Teńselip barady.)

Han. Shúkáıt, batyr Shúkáıt, ózin amanbysyń?

(Jaqyndap keledi.)

Shúkáıt (áreń qulamaı). Joq, taqsyr... Jaralymyn... (Qulap bara jatqanda han ózi súıep jatqyzady.)

Xan (ózine-ózi). Jaý da bolsa, shyn batyr eken jas batyr.
Arystan eken qulaǵansha berilmes.
Átteń mendik bolar ma edi...
(Shúkáıtqa úńilip.)
Aty kim eken óziniń?

Shúkáıt (basyn áreń kóterip). Rústem bolsa kerek.

Xan (qaıta zárlenip, qolyn sál kóterip). Habarlańdar, jandyra tússin taǵy da!

Shabarman. Jaraıdy, ámirshim. (Ketedi. Osydan keıin jalyn alyp júgirip ótkender kórinedi. Órt jan-jaqtan údeı túsedi. Jylaǵandar shýy da qosyla údeıdi.)

Han.

Ot. Meniń otym... Meniń jalynym!
Myqty batyr jalynymmen alyssyn.
Baıqasyp kórsin kánekı.
(Áskerlerine túnere qarap.)
Eı, «jel!» deńder!
Ásker (Bir daýyspen).
Jel, jel!

Han.
Daýyldat, jel!
Kónbes eldiń tóbesinde uıtqı soq!
Qadaǵan týym jalynnan
jarysa jelmen ulassyn.
Jutsyn bárin, kúl etsin!
(Shabarmandar bir top halyqty aıdap keledi.)
Sender kimsińder?

Qatyran (İlgeri shyǵyp). Ózbekpiz.

Han. Joq, jalǵan aıtasyń!

Qatyran. Endi kimbiz, han?

Xan (aqyryp). Tutqynsyńdar, qulymsyńdar!

3eınep (paranjysyn julyp alǵan, ilgeri shyǵyp, óz adamdaryna qaraıdy). Joq, hannyń ózi jalǵan aıtady. Ulymsyńdar!

Xan. Sen kimsiń? (Tónip keledi.)

3eınep (qarsy qadala qarap). Tanymaımysyń, uly han?..

Xan (sheginip). Joq, tanymaımyn.

3eınep. Men anamyn. Sen de anadan týǵansyń.

Xan.
Ras, men de anadan týǵanmyn.
Biraq meniń anam basqa ana.

3eınep.
Emizbep pe edi aq sútin.
Júregińdi meıirimmen jýmap pa edi?

Han (basyn shaıqaıdy).
Joq!
Jasqanbas úshin jaýymnan,
Júregimdi jalynmenen jýypty.
Aıamas úshin jaýymdy
Júregimdi jylannyń qanymenen jýypty!
Meni sheshem jeńý úshin ǵana týǵan.

3eınep. Qahar etpe, uly han. Muny da qata aıtyp tursyń.

X a n (zárlenip). Nege?!

3eınep. Bárimiz de balany jeńý úshin týǵanbyz?

Xan (kúledi). Ha-ha-ha... Jeńis úshin tek handar týady.

Zeınep. (O da kúledi). Endeshe meniń balam da han!

Han (mysqyldap). Han? Qandaı han, qaı eldiń hany?

Zeınep. Uly handardyń biri, meniń ot basymnyń hany?

Han (keketip). Hanyń qaıda?

Zeınep. Jeńis saparynda.

Xan. Ol kimdi jeńbekshi?

Zeınep. Jeńem deýshilerdi.

Han. Aty kim?

Zeınep. Estimep pe eń uly han?

Han. Joq.

Zeınep (qatty). Rústem!

Han. Á.. á! Solaı ma, Rústem be?
Myqty bolsa qaıta kelsin eline,
Sheshesiniń qanyn alsyn qolymen.

Qylyshpen shabýǵa umtylady. Osy kezde perdesin ashyp jiberip ortaǵa Mastýra túsedi. Han Mastýranyń aı júzinen esinen tanǵandaı, kótergen qoly tómen túse beredi. Aqyrynda qylyshyna súıenip turyp qalady.

Mastýra. (sheshesin qushaqtap). Ana!..

Zeınep. (asylyp). Mastýram!

Mastýra. (hanǵa).
Anam úshin meni shap
Qomaǵaı semser qanqumar
Kúnásin jýsyn júziniń

Han.
Qasıetti bolsa qanyńdy
Óz qasymda saqtaımyn.
Shyn kúnáker bolǵanda
Semser emes, júregimdi jýarmyn.
(Óz adamdaryna)
Aparyńdar bárin de.
(3-4 jasaýyl turǵandardy aıdap ketedi, han olarǵa qarap tur. Bógdege.)
Bógde, bul kim? Adam ba,
Álde aldaýshy eles pe,

Bógde.
Eles bolsyn laıym.

Xan (jaqtyrmaı).
Bul qaı tilegin?
Estimeıin ekinshi.

Bógde.
Meıliń han ıem. (Sál bas ıedi.)
Meıirimsiz bola ma dep túshirkendim,
Sosyn aıtyp em...

Han.
Sen ordasyn buz, ol saǵan qushaǵyn jaısyn.
Solaı ma?

Bógde. Dál aıttyń, ámirshim, ordasyn buzyp ýyn tushshytýǵa bolmaıdy, meniń de oılaǵanym, osy edi... Al...

Han (bólip). Boldy. Bógde, boldy. İshińde saqta qalǵanyn! (2—3 ásker qoly artyna baılanǵan Pármandy aıdap ákeledi.)

Párman (turǵandardy kórip toqtap qalǵan, odan keıin júgire basyp keledi.) Han qaıda, han?!

Han (bólip). Aıta ber, jigit.

Párman. Han!
Qaharyńdy menen al,
Aıama, jandyr, otqa sal!
Jelge sýyr kúlimdi,
Ne qalasań sony iste,
Tek aryzyma kulaq as!

Xan.
Aryzyń ne?

Párman.
Órtti bas!

Han.
Otqa ótinish júrmes bolar, jigitim.
Basylmaıdy tarqaǵansha qumary,
(Qolyn nusqap). Áne! Áne!
Kóremisiń keskinin?
Arasha degen aspanǵa da ashýly,
Órship, shapshyp yzamen
Bet baqtyrmaı qarpyp tur.
(Daýsyn ózgertińkirep.)
Alysyp jyǵar alybyn
Astyna baspaı qushyrmen,
Jyrtyp bolmaı josalap,
Boı bermeıdi pendege...
(Ózi qumarlana qaraıdy.)
Arystandaı yńyranǵan sonyń daýsy...
Esitemisiń kútirletip shaınaýyn,
Tisteri netken ótkir ed?!
(Órtke qadaǵan kózin almastan turyp qalyp.)
Eı, «jel!» deńder!
Turǵandar (bip únmen). Jel! Jel!

Párman. (kózi jumýly). Sel! Sel!

Xan (jalt burylyp Pármanǵa qaraıdy, qasyna tónip kelip). Maǵan qara!
Sel surama, jel sura.

Párman.
Aıama, han!
Tastaı ber endi otyńa,
Maǵan dese bassyn aýzyn,
Osynaý janǵan saraıǵa
Qosaqtap meni kúıdirsin.
Qıraǵan mármár tastary
Qanym bolsyn tógilgen,
Qulaǵan altyn kúmbezi
Qabyrym bolsyn kómilgen.
Osy jalǵyz surarym!

Xan.
Hege kúıindiń, seniń úıiń be edi?

Párman.
Úıim emes, ómirim edi.

Bógde.
Á, sen be ediń soqqan saraıdy? (Demeıdi.)

Párman
(jáı). Men... men...

Bógde
(hanǵa). Ataqty sheber osy eken, ámirshim.
(Pármanǵa qaıta jýysyp.)
Ókinbe, sheber, endeshe! (Qolyn sheshedi.)
Jer ıesi aldyńda turǵan, uly han,
Kem bolmaısyń ol barda,
Kemimeıdi óneriń,
Arttyrǵandaı ataǵyn,
Álemde buryn bolmaǵan,
Sáýletti saraı soǵasyń.

Párman (úrkip, sheginedi.)
Joq... Joq!..
Sheber emes endi men,
Janym ketken keýdemnen.
Janyp boldym, qulaımyn...

Han.
Qulamaısyń... Endi men úshin soǵasyń.
Soǵa almasań men úshin
Nege týdyń sheber bop,
Keregiń qansha dúnıege?

Párman (esin jıyp).
Órteýshige, buzýshyǵa
Qajeti ne saraıdyń?
Óziń jaýap ber, han!

Xan.
At qoram bolsyn qalasam,
Qalasam taǵy órteıin,
Ne qylsam da óz erkim...
Al sen, sheber, (tóne jaqyndap.)
Boıyńdaǵy baryńdy,
Barlyq óner, kúshińdi
Jeńip kelgen men úshin ǵana jumsaısyń!

Párman.
Kelmeıdi endi qolymnan.

Xan (jalyndy nusqap).
Anany qalaı soǵyp eń?

Párman.
Ony ma?
Ol kezde men tiri edim,
Ormannyń qyzyl gúli edim,
Kókiregim kókpen teń,
Qanatty jannyń biri edim.
(Janǵan saraıǵa qadala qarap.)
Ol saraıdyń irgesi
Ata, ananyń tileginen jaralǵan,
Ol saraıdyń tastary
Jas óspirim sábılerdiń
Kúlkisi men shattyǵynan qalanǵan.
(Qorqyp.) Áne, bárin, jutty jalyn!
Meni de jutty sum jalyn!
(Janǵan úı qulaı bastaıdy.)
Jaqyndady ajalym.
(Teńselip baryp qulap ketedi.)
Bógde (basyn súıep, júregin tyńdaıdy). Talyp ketti.

Han. Óltirmeńder, saqtańdar.

Bógde. Aparyńdar. (Pármandy kóterip áketedi).

Han. Bilmeýshime eń buryn sen?

Bógde.
Bilýshi em, taqsyr.
Óz ámirińmen tyń tyńdap.
Osy elderdi aralap
Qaıtqan joldan bilemin.
Otyryqshy ózbekter
Úı soǵatyn sheberin
Handarmen teń kórýshi ed.
(Oılanyp.) Umytpasam, aty Párman.
Qytaıǵa da belgili. (Paýza).

Xan.
Bul ne, bul neǵylǵan kóp halyq!
(Órt jaqqa qaraıdy.)

Bógde. Órt óshirýge keledi.

Xan (aqyryp). Sadaq! (Sadaqshylar kezenedi.)

Shymyldyq

2-kartına

Haýyzdyń basyna tigilgen jabyq aq shatyr. Túkpirde ár túrli jemis aǵashtary. Shatyrǵa keletin jalǵyz aıaq jol ústinde jas kúzetshi jasaq tur. Qasynda eki quraldy jigit bir shabarman keledi.

Kúzetshi. Quldyq, han shabarmany. (Bas ıedi.)

Shabarman (shatyrǵa qarap alyp).
Áli shyqqan joq pa dalaǵa?

Kúzetshi.
Shyqqan joq.
Men turǵaly kúzetip,
Kórgenim joq dıdaryn.
Oqta-tekte daýsyn ǵana esitemin.

Shabarman.
Álde bireýmen sóılese me?

Kúzetshi.
Kimmen sóılessin,
Japadan jalǵyz otyryp.
Keıde yńyldap jylaǵandaı
Aıanyshty án salady.

Shabarman.
Saq bol, bóten kisi kelmesin!

Kúzetshi.
Bóten emesimiz kim bolmaq?
Bilip qoıaıyn da...

Shabarman (shaqyraıyp). Uly hannyń ózi bolady da! Sony da túsinbeımisiń, aqymaq?!

Kúzetshi (eńkeıip). Uqtym, quldyq! (Shabarman ketedi, kúzetshi ózine-ózi.) Aqymaq dedi... (Basyn shaıqaıdy.) Joq, Ótirik aıtady... Onda shabarman bolmas pa em! (Sáloılanyp). Árıne.

(Qolynda bir shýmaq gúl bar, Zeınep kelip shatyrǵa óte beredi.

Kúzetshi. Toqta, kimsiń?

Zeınep (betin ashyp). Anasymyn.

Kúzetshi. Kim de bolsań keıin qaıt. Kórisýge bolmaıdy!

Zeınep. Men anasymyn, deımin.

Kúzetshi. Ruqsat joq, ámir solaı.

Zeınep (báseń). Myna gúldi beremin de ketemin.

Kúzetshi. Bolmaıdy, qarıa.

Zeınep. (shatyrǵa qarap). Mastýra!
(Shatyrdan Mastýra shyǵady).

Mastýra (qolyn sozyp). Ana...

Zeınep. Júregim. (Ekeýi qushaqtasyp qalady.)

Mastýpa (shýmaq gúldi ıiskep). Meniń gúlderim…

Zeınep. Kóp gúlderin qýrap qapty. Túni boıy kóz ilmeı júrip sý quıdym...

Mastýra. Men úshin bahar aldyń ba, ana? (Gúldi taǵy da ıiskeıdi.)

Zeınep. Bahar da aldym... Jyladym da...

Mastýra. Beker jylaısyń, ana, berik bol degenim qaıda? (Moınynan qushaqtaıdy.)

3eınep. Qalaı jylamassyń, Mastýra (jubatqysy kelgendeı bólip ketedi.).
Bulbul áýenin de tyńdadyń ba, ana?

Zeınep. Tyńdadym... Qus ta jylaıdy eken...

Mastýra. Bulbul da jylaı ma eken?

Zeınep.
Ábden balam...
Dál qasymda ándete biri jylady...
(Kózine elestetkendeı.)
Árbir gúldi shyr aınaldy,
Kúıingendeı tańdaı qaqty,
Toqtaı almaı óksigenin estidim...
Gúldiń aty netken kóp edi,
Bárin de atap ánge qosty,
Joǵyn izdep zarlady...
(Qolyn sozyp.)
Sodan keıin qolyma qondy ushyp kep...
Kózinen tamǵan tamshy jas.
Janǵan shoqtaı jyltyrap,
Senbeı jatty kóp ýaqyt.
Qosyla men de jyladym...
Kúzetshi (jaqyndap.)
Ras bolar qart sózi...
Jetim qalǵan botanyń
Eńiregenin kórgende
Qosyla men de jylaǵam.

Mastýra.
Sen ne bilip jyladyń?

Kúzetshi.
Sol jyly meniń de sheshem ólip ed...

Zeınep.
Joqtadyń ba shesheńdi?

Kúzetshi.
Árıne.
Keıde túnde ońashada otyryp,
Óleńge qosyp jylaýshy em.

Mastýra.
Esińde me sondaǵy aıtqan óleńiń?

Kúzetshi.
Árıne.

Mastýra.
Aıtshy jigit.

Kúzetshi
(yńyldap zarly ánmen aıtady).
Enesi ólgen aq bota
Erteli, kesh bozdaıdy.
Eńirep shyqqan daýysy,
Júrek dertin qozǵaıdy.
(Jylaǵan daýyspen.)
Bozda-bozda, muńdasym,
Túsinemin zaryńa,
Birge eńireıik, qos jetim,
Erte ketshi janyńa...
(Osy kezde qaǵylǵan dabyl daýsy jer kúńirente estiledi. Kúzetshi jany úrikkendeı keıin shorshyp túsedi.)
Keltirme dep ed eshkimdi,
Baryńyz endi, qarıa.

Mastýra. Bul ne dabyl?

Kúzetshi. Han dalaǵa shyqqanda óstip dabyl qaǵylady.

(Zeınepke) Renjimeńiz, qarıa, baryńyz.

Zeınep. Taǵy oralyp soǵarmyn.
(Qyzyn súıedi, ketedi.)

Kúzetshi. Ia, sóıtińiz, sheshe.

Han qurmetine qaǵylǵan dabyl úni jer kúńirente jaqyndaı beredi. Mastýra úrikkendeı shegine basyp shatyrǵa enedi. Sahnaǵa han kúzetshileri asyl kilemder ákelip jaıady. Han. Bógde, shabarmandar kiredi, kúzetshi men kúzetshiler bas ıisken boılarymen shyǵyp ketedi.

Shabarman (bas ıip). Keltireıin be, taqsyr?

Bógde (qolyn sál kóterip). Tura tur?

Xan (shabarmanǵa). Sen bara ber. (Jáı.) Ne oıyń bar? Aıtshy Bógde jasyrmaı.

Bógde
(o da jáı). Uly han,
Senerim de, súıerim de ózińsiń,
Ár joryqta tilegińdi tiledim,
Ár jeńistiń toıyn ózim bastadym.
Aıbynyńa daq túsirer,
Keńes bergen jerim joq.
Ras-pa, han óziń aıt.
(Iiledi.)

Han. Ras, ras ne suraısyń hanyńnan?

Bógde (shatyrǵa qarap).
Ózbek qyzdan aýlaq saqta boıyńdy,
Osy barlyq tilerim.

Han (kúlimsirep).
Nege sonsha shoshydyń?

Bógde.
Qos kózinen qaraǵan
«Berilmeımin, aıamaımyn,
Ańdysamyn» dep turǵan
Kóremin kektiń jalynyn.
Aǵasy anaý jolbarystaı alysqan,
Sheshesi mynaý qara emendeı qarysqan,
Tutqyn qyz ońaı jaý emes.
Maǵan salsań, uly han,
Tuqymymen qurt der em.

Xan.
Uly jeńis birge týǵan menimen,
Jeńýim kerek bárin de.
Barlyq kúshti, bar kúshti,
Men úshin táńiri jaratqan.
(Salmaqpen.) Teńsiz batyr
Shúkáıtimdi óltirgen
Tiri ustaımyn Rústemdi. (Qyzyp.)
Tyrnaǵynan qan sorǵalap,
Talaı eldi búrmese,
Men úshin semser shappasa
Táńirim ony nege ushyrǵan qyran qyp?!
(bólip-bólip.) Kúshti bolǵan kim úshin?
Meni jeńýge me? (Shoshyǵandaı.)
Joq!.. Múmkin emes!
(Bógde seskenip keıin sheginedi.)

Bógde.
Ámirińe quldyq!
Óziń bil. (Ketedi.)

Xan (jan-jaǵyna qaraıdy, shatyrǵa qarap). Mastýra, beri shyǵyp ket.

Mastýra (qolynda úlken aq oramal, shetinde keste tigetin ınesi jibek jibimen shanshýly júr, toqyp otyrǵan qalpynda shyǵady. Sál basyn ıip.)
Aıta berińiz, uly han!

Xan. Óziń aıt hanǵa aryzyńdy.

Mastýra (tik qarap).
Han ba maǵan kelgen,
Joq, men be hanǵa barǵan?

Han (jaqyndap).
Jaýabyńa yrzamyn!|
Hanymǵa laıyq sóz aıttyń.
(Qasyna baryp.)
Tyńda endeshe, men aıtaıyn.

Mastýra
Qatal hannan qaıyrymdy sóz shyǵar ma?

Xan.
Qatty ekenim álemge aıan, sulý qyz,
Aǵylǵan qan, tógilgen jas
ókindirip kórgen joq.

Mastýra,
Tutqyn qyzdyń da estiri osy ma?

Xan.
Qansha qatal bolsam da
Handa júrek baryn aıta keldim?

Mastýra.
Han júregi ne tileıdi eken?

Han.
Mastýra... (Oramaldyń shetinen ustap.)
Kórgen jerden esimdi aldyń,
Kókiregime oıran saldyń,
Kóz aldymnan jatsam, tursam ketpediń.
Qarashy maǵan.
(Ieginen kóterip ózine qaratady.)
Kózińdegi kek jalyny mazdaǵan
Keshirimimniń uıasyndaı kóriner.
Sen mendik bolasyń, Mastýra.

Mastýra.
Jat júregin kesip alý -
Maldaný ádildikke sıar ma?
(Han qarap qalady.)
Júregimniń ıesi bar, uly han,
Tánim munda bolǵanmen
Janym birge jarymmen.

Xan.
Joq, Mastýra,
Men úshin ǵana týǵansyń.
Sen sıaqty asyldy
Ózgege qısam qolymnan
Uly ıemniń ámirin
Bolar edim eki etken.

Mastýra.
Júregim súıip tańdaǵan
Meniń ne jarym uly adam
Áýre bolma, qatal han.

Xan.
Tas matadym esimdi alar qahardy,
Keshiremin kúnáńdy,
Sen de jeńdir ashýyńdy aqylǵa.

Mastýra.
Ashýǵa usar sóz aıttym ba?

Xan.
Aıttyń, Mastýra.

Mastýra.
Shynymdy aıttym, han.

Han.
Kúshtilerdiń kúshtisin
Tanyp súıe bilmeseń,
Onyńda qansha shyndyq bar?

Mastýra.
Kúshtilerdiń kúshtisin,
Tanymaımyn dedim be?
(Basyn shaıqaıdy.)
Joq, aıtqanym joq.

Xan.
Tanydyń ba hanyńdy,
Qushaǵyńdy jaıdyń ba?

Mastýra. Hannan kúshti joq pa eken?

Xan. Joq!

Mastýra. Bar, taqsyr.

Xan. Qaıda? Kórsetshi káne, qaıda bar?

Mastýra. Mine, han! (Inesin kórsetedi.)

Xan (Úńiledi). O ne?

Mastýra. Ine.

Xan. Ine deımisiń? (Qylyshyn jartylaı sýyryp.)

Mastýra. Ia, ıne deımin.

Xan (qylyshyn ustaı.) Tálkegiń be?

Mastýra.
Joq, taqsyr. (Ineni qaıta kórsetip.)
Osy ınemenı tikken kestem
Aq jibekke nuryn tógip,
Barlyq hannan bolyp ústem,
Bar álemdi aldy jeńip.
Bas ıdirdi, baǵyndyrdy
Baǵdat, Mysar, Rım elderin.
Birde-biri jasyrmaıdy,
Osy ıneden jeńilgenin.
(Oramaldy jaıyp jiberedi. Biz kestemen tigilgen keremet sulý saraı sýretin kóremiz.)
Qaıta jasap berdi mine
Taǵat úıin jaý qıratqan,
Kúshti deımiz endi kimdi?
Ádildigin óziń aıt, han?!

Xan. Olaı bolsa ıneden de qyzǵandym. (Ineni sýyryp alyp laqtyryp jiberedi.)
Endi ne deısiń?

Mastýra (júgire basyp shatyrǵa kirip shyǵady.)
Mine, taqsyr, taǵy bar,
(Bir ıneni kórsetip.)

Han.
Munyń da kózin joǵaltam. (Laqtyrady.)
Bitti me endi?

Mastýra.
Joq, bitpeıdi!
(Bir ýys keste ınesin aldyna shashyp tastaıdy. Han ań-tań.)
Ár ózbektiń úıinen,
Ár ózbektiń qyzynan,
Tabylady myń-myńnan,
Joıa almaısyń, uly han!

Xan.
Kúsheımese, kemigen joq qumarym.
Qajytýǵa aıtqan sózin,
Qaırap keled janymdy.
Men qazirde (Semserin sýyryp alyp.)
Myna semser júzinen de ótkirmin!
Temirge soq, tasqa shap,
Muzǵa tasta, otqa sal,
Muqata almaısyń, sulýym!
(Semserin qaıta salyp, burylyp daýystaıdy.)
Eı, barmysyńdar!

Shabarman
(jorǵalaı basyp kep ıiledi).
Barmyz, taqsyr.

Xan.
Shaqyr munda halyqty!
(Shabarman qaıta ketedi.)
Aıttym — bitti!
Ámirim eki bolmaıdy!

Mastýra
(úrke). Ne degeli tursyń, han?

Xan.
Esitesiń, Mastýra, asyqpa!
(Bógde, shabarman bastaǵan áskerler kelip sapqa tizilip turady.)
Dabylshylar qaıda?

Shabarman.
Dabylshylar, kelińder!
(úsh dabylshy qatar kelip turady.)

Han.
Erteń joryq, attanamyz,
Asaýlarmen alysamyz jeńgenshe.
Naıza ushynan qan aǵady súmektep,
Qaıta oralyp kelgen soń,
Toı bolady ataımyn,
Daıarlansyn balýandar,
Jaratylsyn júırikter,
Jar salyńdar shar tarapqa estirtip,
Attanardyń aldynda
(Mastýrany nusqap.)
Han jaryna — hanymǵa,
Perishtedeı sulýǵa,
Bas ıip tájim etińder!
(Bári tájim etedi. Qurmet dabyly soǵylady. Mastýra úrkip keıin sheginedi.)
Mastýra sulý, aman bol,
Jeńispen kút jaryńdy.
(hanǵa erip basqalar da ketedi.)

Mastýra
(Jalǵyz esinen tanǵandaı.)
Ne boldy?.. Neler kórdim?...
(Halyqqa.) Jylaý ma?.. Kim jubatpaq?...
Shydaý ma?.. Hege soqpaq?...
Ólý me?.. Álsizdik be?
(Boıyn jınap). Joq!
Eń ońaıy ólý bolsa,
Asyqpaımyn men oǵan.
Ótkir qanjar, janǵan ot,
Bıik úı men tereń sý
Har qashan da tabylady janymnan.
(Burylyp ámirli daýyspen.)
Kúzetshi!

Kúzetshi
(Bas ıip). Keldim, hanym.

Mastýra.
Sen buryn kúzetshi bolsań,
Endi qyzmetshimsiń. Ony bilemisiń?

Kúzetshi.
Bilgenim úshin bas ıem? (Taǵy ıiledi.)

Mastýra.
Tutqyndardyń ishinen
Tez baryp on qyz ertip kel,
Kútýshim bolady bári de.

Kúzetshi.
Ámirińe quldyq. (Iilip shyǵyp ketedi.)

Mastýra.
(Shashylǵan ınelerdi jınap júrip ándetedi).
Bulbul úni baǵymnan,
Alystaı ma, ne etedi?
Aırylardaı jarymnan
Júregim dir-dir etedi.
(Syrttan bulbul saıraıdy. Mastýra selt etip tyńdap qaıta ándetedi.)
Uzap ketpe janymnan,
Álsireme ánshi qus.
Saıraýyńnan jańylma,
Sensiz ómirim qorqynysh...
(Kúzetshi kiredi.)

Kúzetshi (Tájim etip). Aı menen kúndeı on qyz ertip keldim hanym.

Mastýra. Raqmet, jigit.

Kúzetshi (jaıdary). Kelińder, qyzdar.
Zylıqa bastaǵan on qyz kiredi, paranjylaryn ashady.

Mastýra. Zylıqa! (Qushaǵyn jaıady.)

3ylıqa. Mastýra! (O da qushaǵyn jaıyp júgiredi. Bar qyzdarmen Mastýra qushaqtasyp, súıisip kórisedi. Paranjasyn ashpaǵan bir qyz, turyp qalady.)

Mastýra. Bul kim? Betin nege ashpaıdy?

3ylıqa.
Uıalyp tur erkekten
Betin ashsa tanısyń.

Kúzetshi (kúlimsirep). Menen uıala ma?

3ylıqa. Ia, senen.

Kúzetshi. Endeshe bara turaıyn (Ketedi.)

3ylıqa. (Perdeli qyzdyń paranjasyn julyp alady, taǵy bir qyz jamylǵan jeleńin alady. Biz Pármandy kóremiz.)

Párman. Dılbarym...

Mastýra (kózin jumyp). Janym... (Uzaq súıisedi.) Aýyrdyń ba? Nege osynsha solǵynsyń?

Párman.
(Aýyr). Aýrýmyn...
Altyn kúmbez jyǵylǵanda,
Men de birge jyǵyldym.
Jandy janym jalynǵa...
Álde saǵan boldy ma eken keregim,
Tiri qapty bos keýdem...
Dármensizbin, dertim aýyr,
Esim ketken májnúndeımin...
Kóz aldymnan órtengen úı ketpeıdi,
Turǵandaımyn birge janyp laýyldap.
(Jylamsyrap.)
Ne bitirdim, ne qaldyrdym dúnıege?

Mastýra (shatyrdan kesteli jibek oramaldy alyp shyǵady.)
Párman!
Saǵynǵanda seni oılap,
Saǵan arnap jibek keste tigip em,
Endi ózińe tartamyn.
(Beredi. Párman men qyzdar oramaldy jazyp jiberip qyzyǵa qarasady.)

Párman. (Oramalǵa qarap qatyp qalǵan. Álden keıin shetinen súıedi.)
Qarashy janym kózime,
Sezile me eshteńe?
Mastýra (qaraıdy, qýana kúlimsireıdi.)
Beri kelińder, qyzdar qarańdar!
(Basqa qyzdar da Pármannyń kózine qarasady.) Kóremisińder?

3ylıqa
(qýanyp). Kórip turmyz!

Qyzdar.
Kórip turmyz.
Ǵajap.

Párman.
O ne, Mastýra?

Mastýra.
(Pármannyń kózinen kózin aıyrmastan)
Buldyraǵan kózińnen
Áldeqandaı kúńgirt perde ashylyp,
Arjaǵynan kórinip keledi
Ǵajap dúnıe sáýlesi.

3ylıqa.
Ras, Párman, eki kózińnen eki kún shyǵyp kele jatqan sıaqty.

Párman.
Seniń jibek jipteriń,
Jazǵy kúnniń nuryndaı,
Kózime meniń nur quıdy,
Muzdaǵan qanym jylynyp,
Tirilgendeı denem de.
Sezile me qolymnan? (Qolyn beredi.)

Mastýra
(qolynan ustap). Sezemin, kúnim,

Párman.
Kúmbezimdi kulaǵan.
Kóteripsiń keremetpen qaıtadan,
Úmitimniń úzilgen názik ishegin,
Qaıta jalǵap kelesiń.
Shyǵara tús jaryqqa
Meni jutqan túpsiz shyńyraý tereńnen...

Mastýra.
Qyzdar! (Alqynyp)
Aınalamyz ańdyǵan jaý
Qandy qaqpan, temir qursaý.
Ortasynda tutqynbyz.
Aldym ajal, artym tuman,
Búgin barmyn, erteń kúmán,
Buldyr-buldyr belgisiz...
Kórińder, dostarym.
(Pármandy qushaqtap.)
Aldaryńda súıgenime qosyldym.
Ant etemin shashymenen anamnyń.
Pármanymnyń aq nekeli jarymyn!
Kýámiz deńder, dostarym!

Qyzdar.
(jáı bir daýyspen). Kýámiz!

Párman
(Mastýrany qushaqtap turyp).
Jeti tamuq oty túsip bassa da,
Jutamyn dep ajdaha aýzyn ashsa da,
Mastýrammen birgemin,
Aıyra almaıdy ajal da.
Kýámiz deńder, baýyrlar!

Qyzdar. Kýámiz!

(Barlyq, qyzdar qushaqtasyp turǵan eki jasty jabyla qushaqtaıdy. Kishkene paýza.)

Qyzdap. (Taǵy da bir daýyspen), Kýámiz!

Shymyldyq

EKİNSHİ AKT

3-kartına

Jaz. Aınala aǵash. Baǵanaly syrly aıýan, onyń dýal baǵynalarynda ár túrli mashyq jazýlar: at ústinen sadaq tartyp soǵysqan toptardyń sýretteri bar. Bul shyǵys sýretshileriniń istegenderi. Aıýannan ishke kiretin esik. Bul jeńip alǵan elinen jasaǵan han saraıy. Perde ashylǵanda kilem ústinde Bógdeni, onyń aldynda turǵan músápirler kıimindegi eki tyńshyny kóremiz.

Bógde. Ia, taǵy ne boldy?

1-tyńshy. Saqtyq nashar, aqylshym. Búgin túnde úsh top ketti qaladan.

Bógde. Qalaı bettedi?

1-tyńshy. Taýǵa tartty oralyp.

Bógde. Rústemge qosylǵan eken ǵoı. Túgel erkek pe eken?

1-tyńshy (kúlimsirep). Eń áýeli betteri jabyq edi, qaladan shyqqan soń túgel erkek bop ketti.

Bógde. Jaqsy bopty kórgeniń, endigi sharýa betin japqandarmen bolsyn. (Ekinshi tyńshyǵa qapap.)
Dýanań kim bop shyqty?

2-tyńshy.
Basta beker bosatyppyz,
Aırylyp qaldym izinen.

Bógde.
Qalaı?

2-tyńshy.
O da meni sezgen eken,
Asyryp ketti aılasyn,
Bazarǵa kirgen jerinde
Arapsha ma, parsysha ma
Ǵazal aıtty án salyp,
Tyńdaǵan jurt túsine qap,
Meni qorshap aldy da
Sadaqa bere bastady,
Basyp ketti jan-jaǵymnan topyrlap,
Shyǵarmaı qoıdy qamaýdan...

1-tyńshy. Sol kezde zytqan eken ǵoı.

2-tyńshy. Ia, sol kezde zytty.

Bógde. Ustaımysyń qaıtadan?

2-tyńshy (sál ıilip). Ustaımyn, balǵasymen, kórigimen ustaımyn.

Bógde (jaqyndap.) Temirshi me eken, ony qalaı bildiń?

2-tyńshy.
Tanyǵanmyn qolynan,
Ár saýsaǵy soıyldaı,
Alaqany kóp tóselgen kóndeı edi.

Bógde (basyn ızep). Túsinikti. Taýǵa qural jiberýshi sol boldy.

2-tyńshy. Dál sonyń ózi.

1-tyńshy. Báleniń bir basy eken ǵoı.

Bógde.
Sóz joq (oılanyp).
Ustaý kerek qutqarmaı,
Tary bop shashylsa, taýyq bop terińder,
Qasqaldaq bop qashsa qarshyǵa bop ilińder,
Otqa aınalsa sý bop basyńdar.
Qutqarmańdar áıteýir! (Bógelińkirep.)
Basyn joımaı bul eldiń,
Basa almaımyz keýdesin.

1-tyńshy. Taýǵa ketpese neǵylsyn?

2-tyńshy. Joq, ol ketpeıdi!

Bógde.
Ras ketpeıdi. (Kishkene paýzadan keıin.)
Ekeýiń de kózimsiń,
Senerim de ekeýiń.
Endi kirpik qaǵýǵa bolmaıdy.
(İshke kirip kelgen ózbek áıelderiniń eki kıimin, paranjalarymen alyp shyǵady.)
Má, kıim ózgertińder.
Ózbekterdiń óz qýlyǵyn,
Ózderine jumsańdar.
(Ekeýi tez kıim aýystyryp, betterine paranjy jabady.)
Joldaryń bolsyn, baryńdar!

Eki tyńshy basqyshtan baıqap túsken, eki jaqqa jyldam basyp joq bop ketedi.

Kóp qytaıdy kóndiktirý
Budan jeńil bop edi.
Bul ne degen asaý el,
Qarysar eken qashanǵy? (Oılanyp.)
Azýlaı, buqtyra túsý kerek.
Jelkesi ábden shaınalmaı,
Eńsesi ábden ezilmeı,
Eńkeımeıdi, kónbeıdi.
(Asyǵa basyp kúzetshi keledi.)

Kúzetshi (tómennen). Keldim, taqsyr. (Iiledi.)

Bógde (joǵarydan asylyp turyp jáı sóıleıdi.) Hanym qalaı?

Kúzetshi. Ámirińe quldyq, amanshylyq,

Bógde. Kelip-ketýshiler kóp pe?

Kúzetshi. Kútýshi qyzdar kep turady.

Bógde (kúlimsirep). Qyzdar degenderiń erkek bop júrmesin.

Kúzetshi. Joq, aqylshym. Meniń kórip júrgenim óńsheń bota kóz, qara shashtar.

Bógde (mysqylmen). Solardyń birine ǵashyq bop qalǵannan saýmysyń?

Kúzetshi. Joq aqylshym, kórgenimdi aıtamyn...

Bógde. Saq bol, bala, betinen perdesin almaı, tiri jandy attatpa.

Kúzetshi. Hanym kónbese qaıtemin, taqsyr.

Bógde. Sen han ámiri osylaı de, uqtyń ba?

Kúzetshi. Uqtym, aqylshym.

Bógde (sybyrlap.) Mastýranyń tasqa basqan izi saǵan aıan bolsyn. Sezgeniń bolsa maǵan kelip aıtyp tur. Bar, osyny umytpa!

Kúzetshi. ıilip ketedi. İshki esikten han shyǵady. Eki kútýshi altyn oryndyq ákep qoıady da qaıta kirip ketedi. Han otyrady.

Han. Iran elshileri áli kelmep pe?

Bógde. Aldıar, jete almaı jatyr.

Xan. Olar ótkenshe men ótken kópirdi buzbasyn deý kerek edi.

Bógde. Buzylmaıdy, ertemenen habarshy ketti arnaýly. (Alqynǵan, ashýly shabarman kelip bas ıedi.)

Shabarman. Quldyq, ámirshim.

Xan (kóterilip.) Ne boldy?

Shabarman. Kónbeı jatyr tutqyn ózbekter.

Han (aqyryp). Kónbegeni nesi?!

Shabarman. İstemeımiz, jalǵyz kesek quımanmyz, deıdi.

Xan (yzǵarly). İstemeımiz deıdi han úshin?

Kórsettiń be onda ne bolaryn?

Shabarman.
Kórsettim, taqsyr.
Jalańashtap tórteýin
Qyryq qamshydan soqtyrdym.
Jondarynan taspa aldym,
Josa-josa qan aqty.

Xan. Basqalary kórip turdy ma?

Shabarman.
Kórgende qandaı!
Kóz aldarynda dúrelettim.
«Endi istemeımisińder?» desem,
(Ún qatpastan bastaryn shaıqaıdy.)

Xan.
Tez, sheberdi ertip kel.
(Shabarman ketedi. Bógdege.)
Baıqaımysyń, Bógde,
berilmeımin deıdi ǵoı, bul el?

Bógde.
Baıqaımyn, taqsyr.
Tóńirekke kóz salsam.
Ár jerde bir ushqyn jatqan sıaqty.
Az ǵana jel úrlese, laýyldaı jónelgeli tur.

Xan (qadala qaraıdy).
Solaı ma?

Bógde.
Solaı, taqsyr.
Rústem toby taýda talqandalmaı,
Mundaǵylary da jýasyr emes,
Qulaqtaryna qol aparǵylary kelmeıdi.

Xan.
Endeshe ýshyqtyra tús,
Keıbir shoǵy janyp kórsin tutanyp,
Kináli ǵyp ózderin,
qan sorpasyn qosa qaınatý kerek.
Sonda Rústemderi de taýdan túsip,
Ózderi kep urynady.

Bógde. O da jón, taqsyr, biraq artyn da oılana júrýimiz kerek?

Xan. Arty ne?

Bógde. Uly han, ózbek qyzyn alma dep em, kónbediń...

Xan (ashý shaqyryp). Toqtat, taǵy da sol ma aıtaryń?

Bógde. Keshir, ámirshim, basqa edi.

Xan. Ia, aıta ber. (Tyńdaıdy.)

Bógde.
Mastýrany basqa jaqqa áketýge bolmaıdy.
Jersinbeıdi, jat jerdi.
Ólýge yrza, aıtqanyńa kónbeıdi.

Xan.
Ras aıtasyń, kónbeıdi.

Bógde.
Óz jerinde sulý saraı saldyryp,
Aldap sonda ustaıyq,
Sáti túsip ul týsa
Han qoıarsyń urpaǵyńdy ózbekke.
Sonda asaý el ýysyńnan shyqpaıdy.

Han. Sonda jaýyqqan eldi tóbemizge dúbirletemiz be?

Bógde (urlana). Saraı da bitsin, shoqtar da óshsin, eki qoıan birdeı ólsin, ámirshim.

Bógde jaýap qaıtarmaq bolǵanda shabarmanǵa erip Párman kep qalady. Han soǵan burylady.

Xan. Beri shyq, sheber. (Ózi oryndyqqa otyrady. Párman joǵary shyǵyp qasyna barady.)

Párman. Nege shaqyrdyń, han?

Han. Halqyńa bolysýǵa.

Párman. Qalaı bolysqanymdy qalar ediń, han?

Xan.
Es qalmapty elińde,
Erteńin oılar bir jan joq,
Qol aıaǵy qyl buǵaýda otyryp,
Keskeli turǵan semsermen
Egespekshi jaýlasyp,
Esi bar el óster me?

Párman.
Óziń aıt, han, bıligin,
Jaýǵa − «jaýmyn!» demese
Eldiń ary ne bolǵany.

Han (mysqylmen). Jan qymbat pa, ar qymbat , sheberim?

Párman.
Ósetin elge ar qymbat,
Óshetin elge jan qymbat.

Han (zárli). Ar dep júrip jannan aırylsa she?

Párman. Onda da ardyń jeńgeni!

Bógde (ózine-ózi). Biz qadalsyn tilińe!

Han (oılanyp). Ýytty sóz! Biraq, bos sóz. (Ornynan turyp.)
Shahar halqy syılamapty sózimdi,
Tas quıýdan bas tartypty birlesip,
Solarmenen sóılesip,
kóndigetin keńes ber.
Qarsylyqqa qaıyrym joǵyn túsindir!

Párman.
Tas ne úshin quıylmaq?

Bógde.
Uly hannyń hanymy úshin
Altyn kúmbez asqan saraı soǵasyń!
(Ótirik kúlimsirep.)
Endi uqtyń ba, jas sheber?

Párman.
Uǵymdy. Halqym kónbegen jumysqa,
Meniń kónerimdi qaıdan bildińder?

Bógde.
(túsin sýytyp).
Uly hanǵa qyzmet etkiń kelmeı me?

Párman.
Ete almaıtynymdy áldeqashan aıtqanmyn.

Xan.
(aqyryp). Maǵan qara!

Párman.
Mine qaradym. (Qadala qaraıdy.)

Xan.
Meniń jeńgen jerimniń
Kúni men úshin batady,
Tańy da men úshin atady,
Kerek bolsa ıti de men úshin úredi,
(Jaqyndap).
Aıtpap pa edim eskertip,
Bilmeýshi me eń saltymdy?

Párman.
Aspandaǵy jaryq kún,
Ózi biledi óz jónin,
Onyń júzer teńizimen,
Onyń shyǵar kúmbezi de ózgeshe.
Kún mekeni sulý soqqan,
(Aspanǵa qarap.)
Barlyq elge jetkize soqqan sheber de
Biletin bolar óz saltyn.
(Hanǵa qarap daýsyn ózgertip.)
Sanaspaıdy ózgemen,
Al ıtter týraly...
(Salmaqtap sál bógelip.)
It qashan da ıt.
Itte namys bolmaıdy.
Úrýi múmkin han úshin.

Xan.
Qysqasyn aıt!
Oryndaımysyń ámirimdi.

Párman. Joq, taqsyr, men ıt emespin!

Bógde. Budan bylaı ónerińnen bezemisiń?

Párman. Otanym úshin, ózim úshin bezbeımin.

Xan. Shabarman!

Shabarman. Quldyq, taqsyr! (Bas ıedi.)

Han (yzaly). Úsh dúrkin!

Shabarman (burylyp). Dabylshylar! (Júgirip kelgen eki dabylshy qatar tura qalady.)

Úsh dúrkin!

(Úsh dúrkin dabyl soǵylady. Qylyshty on jendet ázir bolady. Tájim etedi.)

Han (shabarmanǵa).
Qamaýdaǵy bar ózbektiń
Osynda baryn aıdap kel!
Qarsylyq úshin on-onnan
Bastaryn qaqtyr aldyma.

Shabarman.
Ámirińe quldyq. (Ketedi.)

Xan
(jendetterge). Ázirleńder semserdi!

Jendetter
(bastaryn ıip). Quldyq! (Qylyshtaryn jalańashtap ıyqtaryna salady).

Xan.
Bógde, qamaýdaǵysy qansha edi?

Bógde.
Úsh myńdaı, taqsyr! (Párman úrkedi.)

Xan.
Az! Bir lek ásker attandyr,
Kári demeı, jas demeı
Aıdap kelsin shahar halqyn sypyryp.
Qan darıasyn jyljyp aqqan, býlanǵan
Kózimen kórsin jas sheber?

Párman.
Ol ne úshin, taqsyr?

Xan.
Seniń meni tanýyń úshin.
(Bógdege.) Jónel, Bógde!

Bógde.
Bolady, taqsyr. (Kete bastaıdy).

Párman.
(qolyn kóterip). Toqta!

Bógde.
(burylyp). Ne aıtpaqsyń, sheber?

Párman.
Oılanýǵa mursha ber!

Bógde.
Oılan! (Han men Bógdeniń kózi Pármanda, sheber oıda tur. Paýza.)

Han.
Oılanyp boldyń ba?

Párman.
(álden keıin burylyp). Boldym,

Bógde.
Jaýabyńdy aıt endeshe.

Párman.
(paýzadan keıin). Kóndim.

Bógde.
Kóndiresiń de ǵoı.

Párman.
Bilmeımin.

Qoldary artyna baılanǵan on kisini shabarman aıdap kiredi. On jendet qastaryna baryp qalady. Jalań qaqqan qylyshtar ámir bolsa qorǵansyz on basty ushyryp túsirýge ázir tur. Han men Bógdeniń kózi Pármanda.

Bógde.
Kóterińder semserdi!
(Semserler kóteriledi.)
Kóndiremisiń? Jaýap ber, sheber!

Párman (qınalyp). Ia.

Bógde (jendetterge). Sender bara turyńdar!
(Olar joq bop ketedi.)

Párman. Ámirli han, sen de ket. Halqymmen sóılesemin ońasha.

Kózin jumyp baǵanaǵa súıenip turyp qalady. Han men Bógde az ǵana ýaqyt qarap turyp, ishke enip ketedi. Shabarman ketken jaqtan qalǵandar eriksiz kire bastaıdy. Birsypyrasy taıaq jegen, deneleri kógergen. Solardyń biri aq saqaldy, kóılegi órim-órim, arqasy qan-qan Qatyran. Kelgenderdiń aldy áreń sıady. Bári burylyp essiz-tússiz sileıip turǵan Pármanǵa qarasady

Qatyran (daýsy dirildep). Párman!

Párman (kózin ashyp). Áke! (Sekirip túsip moınynan qushaqtaıdy, saqalynan súıedi.)
Sorly áke!

Qatyran.
Jylama, balam jasyma!
Duspanyńnyń aldynda,
Jas kórsetpe kózińnen,
Oılamasyn jeńdim dep.

Párman.
Nege munsha qan bolǵansyń?

Qatyran.
Týǵan, týysqan ishinde
Kirlemeı ólsem atymdy,
Ne kórsem de yrzamyn.
(Paýzadan keıin.)
Sen qalaı keldiń munda?

Párman.
Han shaqyrtty (basqalar da tyńdasady.)

Qatyran.
Saǵan ne qyl deıdi?

Párman.
İsteńder, kónińder deıdi.

Qatyran.
(sýyq). Sen ne dediń, ulym?

Párman.
(bógelip). Keshir, áke, kúná etsem,
Kónemiz dedim.

Qatyran
(sheginip). Kónemiz dediń?
(Halyqqa burylyp.) Esittińder me, halaıyq?

1-ózbek.
(yzǵarmen). Estip turmyz.

2-ózbek.
(o da qaharly). Namard eken!

Qatyran.
Qanshaǵa sattyń ákeńdi,
Kún kúıdirgen, qyraý basqan
Saqalym men shashymdy da sattyń ba?
Quny ne boldy, namard, a?

Párman.
Áke, esitshi áýel...

Qatyran.
(qaharly.) Sóıleme! Ashpa aýzyńdy!
(Halyqqa burylyp.)
Eı, halqym!
Qazy sensiń, ádil bılik ózińde,
Úlgi bolsyn keıingige aıtarlyq,
Kúnákerge jaza kes!
Osyndaı namard týǵyzǵan
Meni de qosa jazala!
(halyq úndemeıdi.)
Nege úndemeısiń? Aıaımysyń?
(Qatty) Joq, álde senbeımisiń sózime?
Alla atymen, arýaqtarmen,
Jaryq kúnniń shuǵylasymen,
Denemniń aqqan qanymen,
Qasam ettim, senińder!
(Halyq áli únsiz.)

2-ózbek (ilgeri shyǵyp). Úlkenimiz ózińsiń, óziń kes jazasyn!

Qatyran. Durys, ózim keseıin jazasyn!
(Qatar turǵandardan eki kisiniń belbeý oramaldaryn sheship alyp, jalǵastyryp shıratady. Tuzaqtap balasynyń moıynyna salady.)
Balam, raqymsyz deme ákeńdi.
(Iyǵyna qolyn salyp.)
Esińde me aýyrǵanyń jasyńda?
Sen tósekte jatqanda,
Uzaq túnder kirpik qaqpaı
Otyrǵanym qasyńda. (Jylamsyrap.)
Jalǵyzym úshin meni al dep
Kózimnen jasym tógilip,
Dargahynan tilegenim egilip.
Aqtamadyń tuzymdy,
Namardtyq ettiń jan úshin.

Párman.
Qoryqqanym joq áke!

Qatyran
(qatal.) Joq, qoryqtyń!
Qoryqqan úshin sattyń ákeńdi!

Párman.
Áke!

Qatyran.
Tyńdamaımyn! (Daýsyn ózgertip.)
Tym bolmasa ólerde syıla ákeńdi.
Betimnen alma aıtyspa!
Az da bolsa aýyr kúnáń kemisin.
(Kópke qarap ámirli daýyspen.)
Kelińder, tartyńdar!
(Eki kisi qınalyp áreń keledi. Ekeýi oramaldyń eki shetinen ustaıdy.)
Yrzamyn de bıligine ákeńniń!

Párman.
İrzamyn, áke.
(Eki kisi oramaldy tartýǵa aınalǵanda, toptyń tereńinen «toqtańdar!» degen áıeldiń ashshy daýsy estiledi.)

Zeınep (kózi jasty, kópten jaryp shyǵa bepip).
Toqtańdar! (Qatyranǵa.)
Qatyran! Párman meniń de balam emes pe?
Ony nege umytasyń?

Qatyran.
Bilemin, ne demeksiń?

Zeınep.
«Áke!» dedi úsh ret,
Sóıletpediń úsh ret,
Ádildik pe osy da!

Qatyran.
Ádildik. Kúnási artady sóılese,

Zeınep.
(eki kisige). Alyńdar moınynan!

Qatyran.
(ámirli). Almańdar! (Zeınepke.)
Qart Zeınep, aralaspa!
Ep bıligin áıel buzar bolar ma?!
Aljastyń ba aqylyńnan?!

Zeınep.
Joq, aljaspaımyn!

Qatyran.
Aralaspa endeshe.
(Eki kisige.) Tartyńdar!
(Analar tartýǵa aınaldy.)

Zeınep.
(Ámirmen.) Toqtańdar!
(Paýzadan keıin Qatyranǵa burylyp.)
Qatty Qatyran, qulaq as!
Párman ólse kúıikpenen qul bolar
Mastýra bar artynda.
Aldyraıyn ony da
Kelinińdi birge óltir.

Qatyran
(ýly mysqylmen). Mastýrań kim?
Hanǵa bergen qyzyńdy aıtamysyń?!

Zeınep
Ne deısiń, Qatyran!

Qatyran.
Hanǵa qyzyńdy berip sen-aq jaǵa ber,
Men balamdy bere almaımyn deımin.

Párman.
Áke...

Zeınep.
Qatyran! Qate aıtasyń, Qatyran!

1-ózbek.
Qatyran durys aıtady!

2-ózbek.
Ádil aıtty Qatyran!

Daýystap.
Durys!
Durys aıtady!

Zeınep.
(kópshilikke ashýmen qarap.)
Olaı bolsa meni de jazalańdar!
Dar quryńdar, tartyńdar!
(Qatyranǵa burylyp).
Men qyzyma senemin.
Senimimdi osyndaı kúnde synaımyn,
Ósirgenmin sol úshin.
Al, sen senbeseń óziń bil,
Sorpa qyp ish qaınatyp!

Qatyran (keketip). Seniń qoılaryń da qasqyrǵa aldyrmaıtyn shyǵar?

Zeınep
(o da ázilmen.) Men qoı týǵanym joq,
Ul men qyz týǵanmyn, adam týǵanmyn!
Rústemim qandaı bolsa,
Mastýram da sondaı!
Jazyqty bolsa birge tartam jazasyn.
Taǵy neń bar muqatar?!
(Paýza).

Qatyran (qınalady.) Zeınep, renjime, Zeınep.
Muqatarym sen bolsań,
Muqatpasym kim bolmaq...
Oıymdy ezgen qorǵasyndaı kúdikti
Jasyra almadym—jazyǵym...
(Daýsy dirildep.)
Sen nege senseń, men de soǵan seneıin,
Tek renjime, Zeınep.

Zeınep.
Olaı bolsa óz balańa da sen.
Satpaıdy Párman namysyn.
(Kópshilik qozǵalyp qalady.)

Dayystar. Ana durys aıtady.

Kóp daýys. Senemiz, Pármanǵa.

Qatyran (qatal). Alyńdar moınynan!
(Pármannyń moınynan tuzaq alynady.)
Aıt kánekı, ne bilgeniń bar

Párman.
Týǵandarym!
(Býlyǵyp qalady. Sálden keıin.)
Asyqpaý kerek ólýge!
Tógilgen qan, óshken ómir
Asyqpaı aq jetkilikti emes pe?
Ańdaǵan jaýdyń aılasy,
Arandaǵan qylyshy
Ár ózbektiń júregine
Turǵan joq pa qadalyp.

Daýystar.
Ras.
Ras.

Párman
Ajalmen alys endeshe?
Qaıratyńa, namysyńa aılańmenen
Aqylyńdy qosa bil.
Myqtylyq emes bosqa ólý,
Jaýyńdy óltir áýeli!

1-ózbek.
Sol úshin kóndiń be?

Párman.
Ia, sol úshin kóndim.
(Daýsyn ózgertip.)
Men kónbesem qutyrǵan jaý
Myń-myń jannyń qanyn sýdaı tógýshi ed
Osy turǵan qara kózder
Qarsylasar qaırat tappaı
Qyrylar edi armanda.
Bul álemniń qarǵasy men quzǵyny
(Aspanǵa nusqap.)
Kógimizdi bulttaı basyp, aınalyp
Azan-qazan shýlasyp,
Bóliser edi ózbekterdiń óligin.
Ne tabar ek sonda biz?!
(Paýzadan keıin.)

Qatyran.
Balam, kim úshin soǵamyz saraıdy?
Órteı kelgen han úshin be?
Sonda neshe jeńilgen bolamyz?
(Yzaly.) Qyrylǵan jaqsy odan da?

Párman.
Taýdan tasyp topan aqsa.
Álek salsa tilsiz jaý,
Sándi úılerdi, baqshalardy qıratsa,
Dúleı topan ótken soń,
Qaıter edik, aǵaıyn?
Otyrar ma edik úmit úzip ómirden? (Eshkimúndemeıdi.)

Zeınep.
Joq, balam, jasar ek qaıta ómirdi.

Párman.
Taýlardan tas ushyryp.
Emenderdi julatyn,
Kózsiz quıyn kez kelip,
Oırandap ketse neter ek?
Oılamas pa edik odan arǵy ómirdi.
Onda neshe jeńilgen bolar eń, áke?
(Ákesine qadala qaraıdy.)

Qatyran.
Aıta ber, balam.

Párman.
(Daýsyn ózgertip.)
Jeńdim degen qatal han da,
Mylqaý kúshpen, soqyr kúshtiń bireýi,
Oǵan bola beze almaımyz ómirden!
Aınala kóldeı haýipsiz,
Gúl báısheshek baqshasyz,
Munarly, záýlim bıik úılersiz
Ózbek eli — el emes!
Biz han úshin emes, halyq úshin soǵamyz.
(Jerden topyraq alyp.)
Týǵan jerdiń topyraǵyn,
Endi qaıta buzylmastaı
Ashshy termen ıleımiz,
Alystaǵy urpaq úshin belgili
Altyn kúmbez, alyp saraı soǵamyz.
(Qıalyna elikteı.)
Jańbyr jýmas, kún jalamas,
Órt kúıdirmes ǵajap syrmen boıaımyz.
Ushqan qus ta bir aınalyp qaramaı.
Sáýletine qyzyqpaı,
Tóbesinen ótpeıdi.
Kóshken kerýen oralyp kep jolynan,
Saýap úshin bir túnemeı,
Qaǵbasyndaı taýap etpeı ketpeıdi.
(Turyp qalady. Basqalar da uıyǵandaı typ-tynysh qatyp qalǵan. Párman kózin ashyp, boıyn jınap alǵan soń ákesiniń aldyna bir tizerlep otyryp, qolyn qýsyrady.)
Arzanǵa satyppyn ba, áke?
Aıtary osy balańnyń.
Jazań bolsa kese ber!

Qatyran (balasynyń kózinen súıedi. Daýsy dirildep).
Tur, balam. (Turǵyzady.)
Aıta ber, taǵy tyńdaıyn,
(Kózinen jas kórinedi.)

Párman
Kóteremiz qulaǵan eldiń kúmbezin,
Qaınar bulaq qaırattyń mol ekenin,
Kórsetemiz kóz qadaǵan álemge.

Daýystap.
Bárekeldi, Jón aıttyń!

Párman. (Zeınepke jaqyndap.) Ana, bul sheshim Rústemge tez jetetin bolsyn.

Zeınep.
Jetkizemin, balam.
(Jaqyndap.) Kótergen altyn kúmbezin,
Únshisi bolsyn sol kúnniń.
Alys penen jaqyndy,
Bar týysqan halyqty
Bostandyqqa shaqyrsyn!

Párman.
Durys aıttyń, dál aıttyń, ana.
Jarqyrap kúmbez bitken kún
Kúni bolsyn urannyń!
Búgilgen bel, ıilgen barlyq eńseler,
Jazylsyn túgel sol kúni.
Bıiktegi bostandyqqa qol sozsyn,
Uly joryq shabýylmen umtylsyn!

1-ózbek (qyzyp.)
Shahıd bolǵan týysqandar rýhy da
Qanat qaqsyn sol kúni.
Týǵan jerdiń kógine qulash sermesin!

Qatyran.
(zor daýyspen). Áýmın!
(Qol kóteredi. Oǵan qosyla basqalar da kóteredi.)
Ia, ılahı!
Halyq nıetin qaıyrly qyl! Jetkize kór sol kúnge.
(Betin sıpaıdy. Basqalar da betterin sıpasady.)

Párman (kópke). Ashýlaryńa da, raqymdaryńa da yrzamyn. Kóriskenshe qosh bolyńdar!

Daýystar. Qosh! Qosh!

(Top kelgen jaqtaryna qaıta shyǵady. Qashan ketip bolǵansha arttarynan qaraǵan Párman áldeqandaı ádemi oıda turǵandaı).

Párman.
(mahabbatty únmen).
Jaqsy elsiń...
Qystaı qaharlysyń,
Jazdaı meıirbansyń...
Kózińniń gaýhar jasyndaı
Júregiń de tap-taza.
Súıe de bilseń, súıdire de bilesiń.
Sene týǵanyma sansyz shúkir.
(Shabarman kirgen. Párman qarap turyp qalady.)

Shabarman.
Sheber! (Párman burylyp qaraıdy.)
Kóndirdiń be elińdi?
Párman (yzǵarmen). Saǵan ne kerek? Shaqyr hanyńdy? (Shabarman ajyraıa qarap kirip ketedi, uzamaı han men Bógdeni ertip shyǵady.)

Xan (joǵarydan). Sóıle, sheber, ne boldy?

Párman.
Kóndi.

Bógde.
Jaqsy bolǵan.

Xan.
Óziń de sheber, tez kiris.
Han saraıyn soǵatynyn,
Esińde bolsyn árqashan.

Párman.
Kirisemin!
Han saraıyn soǵarda,
Asyqpasqa bola ma?

Han.
Ne dediń, sheber? Uqpadym.

Párman.
(az ıilip). Keshir taqsyr!...
Sheberlerdiń keı kezde handarǵa da uǵymsyz sózderi bola beredi.
(Únsiz bir-birine qarasyp tur.)

Shymyldyq

2-INTERMEDIA

Aıly tún. Sahnanyń oń jaq shetinde úlken aǵash. Bul Mastýranyń kórinbeı turǵan esiginiń aldy. Aǵash túbinde kúzetshi teńselip júr.

Kúzetshi (oılanyp turyp qalady). Jurt Bógdeni qý desedi. Ótirik. Ol sumnyń sumy. Onyń qyryq kózi, qyryq qulaǵy bar. Bárin kórip, bárin estı júredi. Bógde jerdiń ústinde ǵana emes, astymen de habarlas. Maǵan aıtady: «Kórmegen, sezbegen bolyp júre ber, biraq bárin kórip júr, kirpigiń ilinbesin» deıdi. Netken jan deseńshi. Saqal, shashy sútten aq, júregi kómirden qara. Paı-paıdyń sumyn-aı! Qandaı shesheden týdy eken ózi. Bilemin: han aıtqan soń qoıyrtpaǵyn shyǵaryp, (úrke.) Párman men Mastýrany ólimge ustap beredi.

Ehe, sumdyq bolady eken, sumdyq!

Sulý Mastýra aqyrǵy ret, óleriniń aldynda, móldiregen kózimen maǵan qarap qosh dese... (Toqtap qalyp.) Ne dep jaýap berermin? Úndemes pe em qoryqqannan? (Túısinip.) Joq, qoryqpaımyn! Azar bolsa basymdy alar, meniń janym artyq pa?! Kózimniń jasyn aǵyzyp, egil-tegil eńirep turyp, óleńmenen qoshtasam. Kúzetshide qaıyrymdy júrek barlyǵyn kórsetemin armanmen óter qos jasqa.

(Aýyr qıal ústinde bizge tanys óleńin aıtady.)

Enesi ólgen aq bota
Erteli-kesh bozdaıdy.
Eńirep shyqqan daýysy
Júrek dertin qozǵaıdy.

Ekinshi jaqtan gúl terip kelgen Mastýra men Zylıqa kúzetshini kórip kidirip qalady, óleńin tyńdaıdy.

Bozda-bozda, muńdasym,
Túsinemin zaryńa.
Birge eńireıik, qos jetim,
Erte ketshi janyńa. (Yńyldaı beredi.)

3ylıqa. Mastýra, sózi ne degen zarly edi?

Mastýra. Men bir ret estigem, sheshesi ólgende shyǵarypty.

3ylıqa. Aqyn eken ǵoı.

Mastýra. Aqyn... (kúlip.) Qattyraq aıt ánińdi. (Júredi.)

Kúzetshi (selk etip). Ne dediń, Mastýra?

3ylıqa (kúlimsirep). Qattyraq aıt deıdi ánińdi.

Kúzetshi (burylyp). Men án saldym ba?

3ylıqa (kúledi.) Uıyqtap turǵannan saýmysyń, kúzetshi?

Kúzetshi (o da kúlip). Múmkin, túsimde sulý qyzdar kórý ádetim edi qashannan? (Kúlisedi.)

3ylıqa. Ras bolar. Mysyqtyń túsine kileń sút kiredi deıdi ǵoı. (Kúledi.)

Mastýra (qasyna baryp). Pármandy kórdiń be?

Kúzetshi. Kórdim.

Mastýra. Qashan, qaıdan kórdiń?

Kúzetshi. Jańa osynda kelip edi, úıge kirgizip jiberdim.

Mastýra. Raqmet, jigit. (Bir gúldi berip ótip ketedi.)

Kúzetshi (ótip bara jatqan Zylıqany ustap qalady). Seniń atyn Zylıqa emes pe osy?

3ylıqa (kidirip). Ia, Zylıqa. (Sebebin suraǵandaı qaraıdy.)

Kúzetshi. Sender bizdi jek kóresińder, ras pa?

3ylıqa (qatal). Árıne, ras. Oǵan da kúmániń bar ma?!

Kúzetshi (qoryqqandaı sheginedi.) Keshir, Zylıqa, kúmánim joq, bizdi barlyq halyq jek kóredi. Men ony jaqsy bilemin. (Basyn ıip.) Sóge berińder, qarǵaı túsińder.

Zylıqa ketedi. Onyń artynan kúzetshi de ketedi. Perde ashyla bastaıdy.

ÚSHİNSHİ AKT

4-kartına

Han úıiniń ishki kórinisi. Ýaqyt tún. Úı jasaýlary ár túrli halyqtyń kilem, jibekterimen alabajaqtalyp kórinedi. Jaǵýly turǵan qandal shamdar da sondaı. Tórde hannyń otyratyn orny jibek kilemdermen jabýly, eki jaǵynda eki jalańash qylysh shanshýly tur. Odan ári tórde mystan jasalǵan táńiriniń adam keıiptes sýreti: aldynda eki jylannyń bastaryn qaıqaıtyp, tilderin shyǵaryp turǵan keskini bar. Perde ashylǵanda syrtta hannyń uzaq joryqtan qaıtqan qurmetine dabyl soǵylyp basylady.

Han men Bógde kiredi

Xan (kirgen betinde táńiriniń aldyna barady, súıedi. Odan soń sál keıin sheginip, qolyn qýsyryp turyp qalady. Bógde de sony isteıdi.)
Uly ıem tilegimdi qabyl et,
Ár ýaqytta medetińe súıenem,
Sen bergen semser silterim,
Seniń sóziń oryndaıtyn ókimim.
Bul joly da adam qanyn kóp tóktim,
Saǵan sendim, sen úshin tóktim taǵy da.
Seni týǵan uly kúnniń
Bataryna jetkenshe,
Jerdiń júzin jeńisimmen
Ózimdiki etkenshe
Kidirmeımin bógelip,
Men jeńgen jerde sen barsyń,
Sen bar jerde men kúshti,
Eki aıaqty, bir bastynyń bárin de
Tabyntamyn ózińe!
Maǵan berer aıbynyń men qýatyńdy kemitpe.
(Tizesinen otyryp basyn ıedi.)

Bógde. Meniń de tilerim uly hannyń tilegi, Ámirshimniń tirligi...
(O da hanmen birge múlgip qalady, han turǵan soń turady.)

Xan (salmaqpen júrip óz ornyna baryp otyrady..) Otyr, Bógde. (Bógde otyrady.) Qulaǵym sende.

Bógde.
Sen ketkeli, uly han,
Eki jerden elshi keldi.

Xan.
Qaı jerlerden?

Bógde.
Qytaı menen Úndiden.

Han.
Peıilderi qalaı eken?

Bógde
(jandanyp). Burynǵysha, ámirshim.
Min taqpasyn degendeı
Bul joly da jandaryn ábden salypty.
Qytaı elshisi júzińdi kórip qaıtam dep
Úsh aı jatty sarǵaıyp,
Ári ketti degen habaryńdy estigen soń qaıtty.

Xan.
(kóńildenip). Jaqsy qaıtardyń ba?

Bógde.
Basqasyn bylaı qoıǵanda, árqaısysyna
Qyryq ózbekten qul qostym.

Xan.
(ajarlanyp). Ózderi ne ákelipti?

Bógde.
(kóterilip).
Qytaıdan júz narǵa artqan jibek,
Er-toqymy altyn zerli
Kún tımes, shań juqpas degen
Eki tulpar keldi. Tek, qanattary joq.
Áıtpese, birinen-biri ótetin júırikter.

Xan.
Úndiden she?

Bógde.
Olar da sorly soqpapty.
Qyryq pilmen altyn, asyl tastar jiberipti.

Xan.
Kórsettiń be Mastýrany,
Sulý hanym aldynda
Bas ıdi me elshiler?

Bógde (renjip).
Kórsettim, taqsyr.

Han.
Ne túısindiń, Bógde? Ne boldy?

Bógde.
Estimeı-aq qoısań edi, uly han...

Han (ashýly). Aıt, jasyrma!

Bógde.
Kórsettim, Men hanym dep tanystyrsam,
Ol «hanym emes, tutqynmyn» dep tanysty.
Elshilerdiń túsinbegeni abuıyr boldy.
Odan ári kóp sóıletpeı, áńgimeniń betin buryp jiberdim.

Xan.
Sum sulý, áli kónbeı júr me?

Bógde.
Kónbeıdi taqsyr.

Xan.
Nege? Ne úshin kónbeıdi?!
(Ajyraıa qaraıdy.)

Bógde.
Bótendik bar kóńilinde,
kútkeni bar Mastýranyń?

Xan (yzaly. Biraq ustammen). Bógde! (Bógelińkirep.)
Sen salǵannan qarsy bolǵansyń,
Shaǵystyrsań sol úshin
Basyń ushady keýdeńnen.
Esińdi jı erterek.
Sen de meniń qımaıtyn adamymsyń.

Bógde (basyn ıip). Basym — basqan izińniń sadaǵasy.
Sen kerek etseń, ámirshim,
Ózim de kesip beremin.
Biraq, sezgenimnen tanbaımyn.

Xan.
Ne sezdiń?!

Bógde.
Joldan keldiń, ámirshim,
Búginshe jatyp demińdi al!

Han
(jaǵasynan ózine tartyp).
Dem al deımisiń?!
Ótirik de sezgeniń!

Bógde.
Qolyna kelip qosylǵanda
Dál ózińdeı jas edim.
Qansha ótti sodan beri?
Qansha ótirigimdi ustadyń?
(Han ıterip jiberedi. Bógde jóndelip otyryp.)
Ótirik emes, uly han.

Xan.
Aıt endeshe!
Sezgenińdi jasyrmastan túgel aıt!

Bógde.
Aıtamyn, ámirshim.
Tek meniń keńesimsiz jazalamasqa ýáde ber!

Xan.
(kidirip). Berdim.

Bógde.
Mastýranyń súıeri Párman.

Xan
(shoshyp ketedi). Párman? Sheberdi aıtamysyń?

Bógde.
Ia, sheberdi aıtamyn, taqsyr.
Sol bolyp shyqty súıgeni.
(Han tunshyqqandaı otyryp qalady.)
Seziktenip júrýshi em, anyǵyna jetý úshin eki kózimniń biri solarda boldy. Bir kúni keshke...

Xan. Doǵar! Sendim saǵan!
(Paýzadan keıin.)
Ne jaza buıyramyn? Keńesińdi aıt kánekı?

Bógde. Meniń keńesim— saraı bitkenshe syr berme, taqsyr.

Han. İshińnen ezil deımisiń? Joq! Júregime kúıdirgi ekken sulýdyń júregin men de ezemin.

Bógde. Onda saraı bitpeı qalady, ámirshim.

Xan.
Qarań qalsyn bitpese!
Neme dári qý kesek!
Joq álde, jylqy qamaımyn ba oǵan?

Bógde.
Onda mán bar, ámirshim!
Jeńdire kórme aqylyńdy ashýǵa,
(Oılanyp.)
Keıin boljap túsindim:
Saraı salǵan ataǵyń
Qıratqysh han degendi
Jumsartatyn, juqartatyn sıaqty.
Endigi jeńer elińniń
Jýas bolýyna da jaqsy.
(Jaqyndaı túsip.)
Onda, ámirshim alań bolmaı artyna,
Óndiresiń jeńisti.
Jaqyndaıdy alysyń.
Bitpeı qalsa kúmbezi
Álemge kúlki bolamyz. (Bógelip.)
Men tyńshylar habarynan osyny qoryttym.

Xan. Mastýrasyz bitpeıtin sebebi ne?

Bógde. Onda sheber istemeıdi.

Xan. Qalaı istemeıdi?

Bógde. Synap kórdim, kózim jetti ámirshim. Úsh kún boldy, zyndanǵa saldym Mastýrany. Sony estigeli sheber jatqan jerinen basyn kótergen joq.

Han. Áli kónbeı júr me?

Bógde. Kónbek tursyn, til qatpaıdy.

Xan (taǵy yzalanyp). Til qatpasa, tili men basyn qosa kes. Odan ózge úı soǵýshy quryp pa!

Bógde (ıilip). Keshir, ámirshim, taǵy da ashýyń meńdep barady. (Kólgirsip.)
Párman dańqy kóp elderde áıgili. Bizge sonyń istegeni qymbat.

Han (oılanyp). Shaqyrt maǵan endeshe.

Bógde. Búgin be?

Xan (ashýly). Búgin, qazir!

Bógde. Keltireıin, taqsyr, tek artyn oıla, asyqpa. Osy joly qaharyńnyń tizginin maǵan ustat. (Jalynǵan daýyspen.) bola ma?

Han. O, qý Bógde! Bolady, bolady!
(Bógde shyǵýǵa aınalǵanda qarsysynan shabarman kiredi, tájim etedi).
Shabarman. Ámirshim, sheber kelip tur, handy kórmeı ketpeımin deıdi.

Xan. Kirsin, tez kirsin!

Bógde (tez hannyń qasyna kelip qaıta otyrady.) Aldıar!

Xan. Taǵy neń bar?!

Bógde. Artqy esebiń esińde bolsyn, ámirshim.

Xan. Jetti, jetti... (Párman kiredi. Han daýsyn ózgertip).
Kel! (Párman han aldynda qandaldar janyp turǵan tasqa súıenip turady.)
Shaqyrǵaly otyr em,
Jaqsy keldiń sheberim.
Kúmbezdi qashan bitiresiń?

Párman. Iesi bosanǵanda, taqsyr.

Xan. Iesi kim senińshe?

Párman. Mastýra.

Han (ustammen). Qate aıtasyń, sheber, menmin ıesi.

Párman. Han sózi eki bola ma? Hanym úshin demep pe eń?

Bógde. Han men hanym bir emes pe?

Párman. Joq bir emes.

Han. Bógde, shaqyr hanymdy. Bótenmin dese ózi aıtsyn. (Bógde ketedi.) Al sen budan bylaı Mastýranyń atyn atama!

Párman. Ataımyn, han. Mastýra men úshin jaralǵan. Sony aıtqaly izdep keldim ádeıi.

Han. Joq, men úshin jaralǵan!

Párman.

Han! (Jaqyndap.)
Basqa istegen qıanatyń jetpeı me?
Qonaǵyńa qyryq ózbekten qul berdiń.
Eńireýmen ketti erlerim...
Ańyrap qaldy jesir menen jetimder.
Sándi qala ornynda
Jel sýarǵan kúl jatyr.
Jylaǵan jurttyń kóz jasy,
Kólge aınaldy aldyńda.
Endi meniń jarymdy alam deımisiń?
Janymdy al, han, aıama!
Jarymdy biraq bermeımin.

Han.
(eńkeıip). Eliń úshin, jerin, úshin
Ne tileseń bereıin,
Bezemisiń Mastýradan?

Párman.
Bezgeni qalaı?

Xan (jáı).
Mastýramen kózbe kóz turyp,
«Endi seni umytam» deısiń,
Bola ma?

Párman. Bolady, han tek sen maǵan súıgenin umytý ónerin úıret.

Han.
Ondaı óner bar ma eken?

Párman.
Endeshe qalaı umytam?

Xan.
Elińdi súıgeniń úshin umytasyń.

Párman.
Jar súıe almaǵan júrek
Eldi de súıe almaıdy. (Tákappar).
Men elimdi jarymdaı súıemin,
Al jarymdy elimdeı súıemin...
Sýsyz balyq qandaı jansyz bolsa,
Mastýrasyz men de jansyzbyn.

Paýza. Mastýrany ertip Bógde kiredi. Pármandy qushaqtaı túskendeı, biraq ózin-ózi eriksiz ustaǵandaı. Han aldyna keledi.

Xan. Sheber maǵan sensiz jerde sýsyz balyqpyn deıdi. Sen ne der eń, Mastýra?

Mastýra.
Men de sondaı, uly han.
Pármansyz jerde kúnsiz solar gúldeımin.
(Tizesinen otyryp.)
Raqymdy bol, aıa, han,
Aıyrma meni jarymnan,
Azap berseń birge ber,
Óltir birge, birge kem.
Odan ózge tilegim joq suraıtyn.
(Paýza)

Han (basyn kóterip).
Tur, Mastýra! (Mastýra turady.)
Berdim tilegińdi...
Birge jasa jaryńmen
Qansha qatal bolsam da,
Seni kórip jibip em.
Áldeqandaı kózge túspes,
Úzilmes bıik jibekpen
Qolyma tusaý salyp eń...
Aǵań Rústem aman edi sol úshin,
Endi men de bosandym,
Qaıta oralyp, tilegim bar dep surama,
Tyrnaǵymnan tamǵan han
Kózińe ystyq kórinip,
Titiretse deneńdi
Ózińe jap obalyn...

Mastýra
(tákappar). Álsiz bolsa baýyrym,
Attanar ma edi qol ertip,
Kúshti handy tosar ma edi maıdanda?
Bitispesin ólispeı ózim de jaqsy bilemin.

Xan.
Mastýra!
Sózge salsa jaı otynan ótkirsiń,
Jaýabyń jyldam atylǵan sadaq oǵynan,
Dál qadaısyń, kózdeseń.
Men tilegińdi bermeı otyrmyn ba?
Joq álde qataldyq salystyrǵyń kele me?!

Mastýra.
Han...

Han (bólip ketip).
Jetedi, Mastýra!
Taǵy eskertem!
Jeldi kúngi otpen egespe,
Jaraly arystanmen egespe!
(Paýzadan keıin.)
Sheber, sen uttyń, men utyldym…
(Daýsy qaltyrap).
Utyldym, Mastýra seniki! (Tesile qarap.)
Endi ne deısiń?

Párman (sál ıilip). Ne deýimdi qalar eń?

Han (jylaıtyndaı). Saraıdy bitir, kúmbezin ornat erterek! Bitiremisiń?

Párman. Bitiremin.

Han. Baryńdar. (Esikke qaraı qolyn kóterip, búk túsip otyryp qalady.)
Mastýra men Pármen shyǵyp ketedi.

Bógde.
(qorqynyshty, ózine-ózi.)
Ia, jasaǵan! Han qaharynan saqta.
Shydamyna shydam qos,
Maǵan arnap meıirim ber!

(Han ishine álek túskendeı, ý ishkendeı. Qansha bekem ustasa da, endi jarylyp ketetin sıaqty. Aýyr basyn áreń kóterip, Mastýralar shyǵyp ketken esikke qarap qalady. Odan keıin yzaly, jalyndy kózderin qarsy aldynda qansyz-sólsiz turǵan Bógdege aýdarady.)

Xan. Sen neden qoryqtyń... Menen be!

Bógde (jáı.) Taqsyr... túsiń ózgerip ketti.

Xan. Otyr. Otyr, kári dosym. (Bógde otyrady.)
Osynsha jasqa kelgenshe
Syr aıtqan emen pendege.
Úzeńgiles, serigim,
Sen de estigen emessiń.

Bógde. Ras, han ıem.

Han. Bilemisiń, Bógde, meniń táńirim qaı táńir?

Bógde. Túsinbedim, uly han.

Xan. Ia, túsinbeısiń... Meniń táńirim tasqyn men daýyldyń, aıaz ben órttiń, muz benen quıynnyń táńirisi.
Men jas kezimnen osy qahar táńirisin qaladym.
On úsh jasta laǵyp kettim dalaǵa,
Shatqal taýdy aralap,
Jartastardy qushaqtap júrip jyladym
Ózińe usat, ıa táńir,
Kókiregime qahar quı dep tiledim...
Qabyl boldy tilegim...

Bógde.
Qahar táńirisi qaıda bolady, ámirshim?

Xan.
Men qaıda bolsam, o da sonda bolady.
Mine qazir de menimen birge.
(Kókiregin uryp.) İshimde tur, ishimde!
Qahar otyn jaǵyp tur.
(Túsi buzyla túsken, jyndanǵandaı túregeledi. Bógde de úrke ornynan turady.)
Kek almasań, jylatpasań
Jandyram deıdi ózińdi,
Jat bolam deıdi janyńa
Aıtshy, Bógde,
(Taǵy da jaǵasynan qos-qoldap ustap.)
Kimnen alam óshimdi?
Jubatam nemen táńirimdi?!
(Keıin sheginip.)
Jónel qazir aldymnan!
Súıgenimen birge otyrǵan sum sulý
Jylaıtyn bolsyn túnimen,
Qos kózinen jas ornyna qan aqsyn,
Jary da birge kúńirensin,
Onsyz sabyr tappaımyn.

Bógde.
Ne buıyrasyz, ámirshim?

Xan.
Óziń, izde, óziń tap.
Shyǵa almasań oıymnan.
Qoshtasyp kel ómirińmen.
Qaharymnyń barlyq ýyn, jalynyn
Óz moınyńa ala kel.
Bar!
Senen alam óshimdi!

Bógde.
Ámirińe quldyq... (Iilip shyǵyp ketedi.)

Han (jalǵyz. Jan-jaǵyna shoshyna qaraıdy. Qolyn sozyp esikke barady. Odan úrkip keıin sheginedi. Óz ornyna qaıta kele jatyp, táńiriniń sýretine kózi túsedi, kilt kidirip qalǵan, eki qolyn soǵan qarap sozyp, bir toqtap, bir júrip keledi).

Keshir, táńir, kinálama qulyńdy,
Jeńe almadym sum sulýdyń júregin,
Qaısar sheber synbady,
Táńirleri olardyń da myqty eken.
Shimirikpedi qahardan...
Daryta almadym ýymdy,
Boranymnan yqpady...
Birin-biri súıem dep tur,
Biri úshin biri ólem dep tur, esittiń be?
Aıta almadym men ony.
Súıý úshin júrek kerek meıirimdi,
Ondaı júrek mende joq,
Seniń qulyń bolarda,
Qaharyńdy alarda,
Júregimdi, meıirimimen ezgenmin,
Laqtyrǵanmyn tereń quzdyń túbine.
Ras sulýǵa men de qumarmyn:
Qushaǵymda tunshyqtyrý,
Jyrtý, julý, jep qoıý da
Qudiretimnen keledi,
Súıe almaımyn jalǵyz-aq.
(Paýza )
O, keshir, jasaǵan, keshir!
Ókinbeımin qos táńiriniń ishinen
Seni qalap alǵanǵa,
Ólgenimshe sendikpin!
Kókiregime qaharyńdy quıa tús,
Tilegin ber sulýdyń,
Súıgenimen bir mezgilde,
Bıik kúmbez túbinde,
Ýǵa qanǵan semserimmen otaımyn!
Keshir, ıem, keshir! (Turyp qalady.)

Bógde kiredi, onyń artynan qara shúberekpen japqan úlken altyn legendi kóterip jendettiń biri kelgen, ekeýi ańdap basyp hannyń ordasyna baryp toqtaıdy.

Bógde (jaqyndap). Han ıem, (han esitpeıdi, qattyraq.) Han ıem!

Xan (aýyr burylyp). Bógdemisiń, keldiń be?

Bógde. Keldim, ákeldim.

Xan. Ne ákeldiń?

Bógde. Bas ákeldim.

Xan. Bas! (atyp turady.) Kimniń basy, kánekı?

Bógde (jendetke). Beri ákel! (Jendet han aldyna ákelip, bir tizerlep shylapshyndy kóterip turady.)

Xan (Shúberekti sypyrady, biz Zeıneptiń basyn kóremiz). Á, sheshesiniń basy ma?

Bógde.
Kempirdiń basy, han ıem.

Han.
Jaraısyń, Bógdem, dál shyǵypsyń oıymnan.
Qarsylasar ul týǵan,
Qasarysar qyz týǵan
Tilin tartpas, túgin jyqpas
Dushpanymnyń biri edi,
Jaqsy jaıǵastyrypsyń...

Bógde.
(qýanyp ıilip).
Sen yrza bolsań, táńiri yrza.

Han.
Hannyń syıy qadirli syı,
Asyldan jap betine.
(Bógde aq jibek ákep jabady.)
Óziń apar Mastýraǵa:
Kórsetkeni úshin súıgenin,
Qannyń bergen kórimdigi osy de!

Bógde (eńkeıip). Ámirińe quldyq, han ıem!

Shymyldyq

5-kartına

Sol kúngi tún. Mastýranyń bólmesi. Eki jerden qoıylǵan qandal shamdar úıdiń ishin jarqyratyp tur. Perde ashylǵanda keste tikken Mastýrany, onyń qasynda jantaıyp otyrǵan Pármandy kóremiz.

Párman.
Ne tigip otyrsyń, Mastýra?

Mastýra.
Apamnyń áńgimesin.

Párman.
Apamnyń áńgimesin?

Mastýra.
Iá.

Párman.
Men estimegen qandaı áńgime?

Mastýra
(kúlip). Túsireıin kestege,
Sodan keıin apammen birge kóresiń.

Párman.
Joq, qazir aıt. (Tolqyp.)
Búgingi tún — baqyt túni...
Altyn qanat qıalyń
Meni de birge ala ushsyn,
Qaldyrma jalǵyz qasyńnan.
Júregińniń túbinen
Tolqyp týar sulý án,
Meniń de ánim emes pe? (Shashynan súıedi.)

Mastýra.
Al men, seniń qanatyńmen ushýdy súıemin.

Párman.
Túsin, Mastýra...
Bıikke talmaı qaǵatyn,
Sensiń meniń qanatym.
Sen demeseń, kóterseń
Kózimdi basqan sur perde
Serpiledi tumandaı,
Sonda ǵana kóremin —
Munaraly úılerdiń
Kún astynda jarqyraǵan kúmbezin,
(Az ǵana paýzadan keıin, Mastýrany qushaqtap, ózine tartady.)
Aıtshy, Mastýra.

Mastýra. Aıtaıyn... (Bir qolyn Pármannyń moınyna salyp, áldenege qadalyp qarap qalǵan.)
Tún. Aıly tún.
Sel etpeıdi japyraq,
Barlyq álem múlgigen.
Qıalymen jarasqan,
Jalǵyz ǵana apam otyr baqshada...
Oqta-tekte kúrsinse aýyr
Merýert tastaı móp-móldir,
Kózinen jasy tamady.
Seni oılaıdy menimen.
Osy kezde ushyp kelip bir bulbul
Súıgen gúlin izdeıdi,
Zar tógedi ánimen.
Basý úshin kúıigin,
Qaıta-qaıta qanatymen
Ózin-ózi jelpıdi.
Odan keıin ushyp baryp.
Qolyna qonady apamnyń.
Janǵan shoqtaı jyltyrap
Jas tamady onyń da eki kózinen.
(Pármanǵa qarap.)
Kópten beri júregimnen,
Osy áńgime shyqpaýshy edi.
"Erik tıip, qosylǵan kúni senimen
Ádeıi bastap otyrmyn.

Párman (onyń kózi bir noqatqa qadalyp qalǵan. Burylmastan elige sóıleıdi.)
Ǵajap eken, Mastýram...
Áne, áne men de kóre bastadym.
Aıtqanyńnyń aınymaı tur bári de.
(Bógelip kúlimsirep.)
Kórdiń be, kúnim, qarashy,
Bir shoq aq gúl ortasynan
Bólinip shyqty qyzyl gúl,
Basqasynan bıik túr,
Ushyp bardy qasyna
Yntyqqan ǵashyq bulbuly...
Apamdy qara!
Kóziniń jasy keppesten
Súıisken gúl men bulbulǵa
Qýanyshpen kúlimsirep qaraıdy,
Nur oınaıdy júzinde,
Kóremisiń, Mastýra?

Mastýra.
Kórip turmyn, janym!..
Men apamnyń ústine
Gúlmen tústes qyzyl jibek kıgizem.
Basyna tartqan jaýlyǵyn,
Kókshil beren aı nurynan tigemin...

Párman. Durys... durys... (Kúlimsirep.) Óstip otyrǵanymyzda anam kirip kelse...

Mastýra. Qaıter edi, qýanǵannan júregi jarylyp keter me edi?

Párman.
Nege, áýeli meni, sodan soń seni
Qatty-qatty súıer edi,

Mastýra.
(nurlanyp). Joq, áýeli meni súıer edi.

Párman.
Joq, meni.

Mastýra.
Meıli, seni-aq súısin áýeli
Tek tezirek kelse eken.

(Paýza. Ekeýi de qıaldaryna bólenip úndespeı otyryp qalady. Kem-kemnen Mastýra basqa oıǵa túskendeı, ireńi de ózgere bastaıdy.) Zylıqa nege keshikti eken?

Párman.
Taba almaı júrgen ǵoı.

Mastýra.
Túnde qaıda ketpekshi...
(Pármannyń qolyn júregine basady, surlanady.)
Sý ete qaldy júregim...
Onysy nesi, Párman?

Párman.
Qatty soǵyp tur.

Mastýra.
Áldebireý álek sala bastaǵan sıaqty.

Párman.
Qýanǵandiki bolar.

Mastýra.
Joq, uqsamaıdy.
(Paýza. Zylıqa kiredi. Mastýra atyp turady.)
Taptyń ba, janym, apamdy?

3ylıqa. Taba almadym. Han shaqyrtyp ketipti.

Mastýra (daýsy qaltyrap). Han? Nege shaqyrtypty?

3ylıqa. Belgisiz. Kúttim-kúttim, kelmegen soń júregime qorqynysh túse bastady. Sonsoń senderge aıtaıyn dep keldim.

(Párman qastaryna barady.)

Mastýra (úreıli). Párman, sen ne oılaısyń?

Párman. Sabyr eteıik, kúteıik. (Qushaqtap aparyp ornyna otyrǵyzady. Bári de otyrady. Paýza.)

Mastýra (sabyr tappaı.) Qansha ýaqyt ótti, kóp kúttik pe, Zylıqa?

3ylıqa. Otyrǵanymyz osy emes pe?

Mastýra. Maǵan jyl ótken sıaqty.

Párman. Sabyr et, Mastýra, kúteıik. (Paýza.)

Mastýra.
Párman, denem dirildep barady,
Budan ári kúte alatyn emespin.
(Ornynan turyp.)
Hanǵa baram, apamdy ózim izdeımin.

Párman (tez turyp). Endeshe sen kút, men baraıyn. (bas kıimin kıedi).

Mastýra. Joq, men baramyn, Párman. Han kózine qaıta kóriný saǵan qater.

Párman. Saǵan qater emes pe?

Mastýra. Meıli.

3ylıqa (terezege úreılene qarap). Mastýra! (Párman men Mastýra Zylıqaǵa burylady.) Terezege qarańdarshy!

Párman (terezege qarap). Eki adam ótti.

Mastýra. Taǵy ekeý etti.

Zylıqa (qorqyp). Bular kim eken, Mastýra?

Párman. Múmkin ózimizdiń kisiler shyǵar...

Mastýra.
Júrgenderin sezdirmeı keledi urlanyp,
Adam emes, ázireıli etken sekildi...
3ylıqa. Ras...

Párman (sabyrsyzdanyp). Men shyǵyp kórip keleıin. (Kete bastaıdy.)

Mastýra (ustap.) Barma, Párman, shyqpa. Kúteıik. (Paýza.)

3ılıqa. Esitemisińder, kirip keledi.

Párman. Estip turmyn.

Mastýra (shydamaı.) Kim de bolsa tez kirse eken. Ne de bolsa kórsek eken tezirek.

Párman. Sabyr... sabyr et. (Sálden keıin qasynda semserli kisileri bar Bógde kiredi. Mynalar úrke qarasady.)

Bógde. Kesh kelgenge sókpeńder.

Párman. Sókpeımiz, aıta ber, nege keldińder!

Bógde.
Mastýra, súıgenińe qosylǵanyńa
Uly han shashý jiberdi.
Sony tapsyrǵaly keldik.

Mastýra (İlgeri basyp). Uqtym-uqtym. (Kózi shatynap.) Qaıda? Káne?
Esikke qaraıdy. Osy kezde shylapshyn kótergen jendet kiredi, qolyndaǵysyn Mastýraǵa usynady. Shylapshyndy Párman alady.

Mastýra (ózge daýyspen, Zylıqanyń qolyn qaǵyp.)
Ashpa, Zylıqa!
Bilmeımisiń ne baryn?
Altyn legen ishinde,
Aq jibektiń astynda
Júregi jatyr bir eldiń. (Betin tósep.)
Toqtaǵan joq soǵýy,
Kemigen joq ysýy (Pármanǵa.)
Tyńdashy Párman.

Párman (izetpen mańdaıyn tıgizip syrtynan súıedi.) Ras, arystannyń júregindeı soǵady.

(Ortadaǵy dóńgelek stol ústine aparyp qoıady. Mastýra ere baryp, aq jibektiń syrtynan kep kesteli oramaldarmen jaba bastaıdy.)

Mastýra.
Mahabbatym, qýanyshym,
Jastyq júırik armanym,
Tigilgen túgel jibekke...
Bári de, ana, sen úshin.
Qaınap aǵar, merýert jasym,
Qandy qaıǵym, otty kegim
Tigilgen túgel kestege
Bári de, ana, sen úshin!

(Jaba beredi. Úıilgen kesteli oramaldar tamasha sulý belgige aınalady. Bógdeler alǵashqy turǵan jerlerinde sileıip qapty. Kózderi Mastýrada. Mastýra endi Bógdelerge burylady.)
Sender ne kútip tursyńdar?

Bógde. Han syıyn qalaı qadirlegenińdi kórip turmyz.
(Mastýra boıyn jınap alǵan, ór minezinen órt tutanǵandaı. Dál Bógdeniń qasyna baryp toqtaıdy.)
Mastýra. Hanyń meniń qalaı jylaǵanymdy kór degen shyǵar? Ras pa?!
(Bógdege qadala qaraıdy.)

Kóre almaısyń kútkenmen! (Taǵy dajaqyndap.) Qara, Bógde, kózimde meniń jas bar ma?! (Bógdege qadala qaraıdy.)

Bógde (eriksiz qarap). Joq... joq... Mastýra.
Kórmegendi kórdim dep barsań,
Dońyz bop ól, aljyǵan!
(Birine-biri qarasyp qalady.)

Shymyldyq

TÓRTİNSHİ AKT

6-kartına

Kúndiz. Jańa bitken altyn kúmbezdi saraıdyń ár túrli syrmen naqyshtalǵan qabyrǵasynyń bir qyry kórinedi. Kúzet áskerlerinen basqa soǵýshy kóp ózbekter alańda lyq tolǵan. Olar qansha sharshap shaldyqsa da, qyzyǵa qarap tur. Báriniń kózi joǵaryda. Aldyńǵy qatarda turǵandardyń ishinde Qatyran, Mastýra, Zylıqalar tur. Párman joǵaryda.

Zylıqa (joǵary qarap, bir qolymen Mastýrany ustaıdy).
Qarashy, Mastýra,
Netken bıik munara.
Párman qalaı basy aınalmaı tur eken?

Mastýra
(kózi joǵaryda.)
Basy aınalsa qyran kókti súıer me?
Ol joǵarylaǵan saıyn,
Qudiret jınaı túsedi.

3ylıqa.
Endi ne qylǵaly tur?

Mastýra.
Qazir kúmbezdiń jabýyn alady.

3ylıqa.
(qýanyp). Alsa eken tezirek.
(Paýza.)
Áne, áne! Ashty Párman kúmbezdi!
Bult astynan shyqqan kúndeı
Nur tógilip keledi jarqyrap.

Qatyran.
(qyzyǵa qarap.) Bárekeldi, balam, kóp jasa!

Daýystap.
Bárekeldi, Párman!
Qysqa tún ber,
Uzaq kún ber, áýmın!

Mastýra.
Áýmın!

Daýystap.
Áýmın! Áýmın!

Qatyranmen jarysa basqalar da betterin sıpasady. Osy kezde áskermen shabarman keledi.

Shabarman. Han keledi, tarańdar!

Naızalylar eldi shegindirip sahnadan shyǵaryp áketedi. Mastýra saraıdy aınalyp ketedi.

Shabarman
(taǵy da buıyra sóılep).
Tóseńder kilemdi!

Bir top jigit, ishinde kúzetshi de bar asyǵa basyp kelip, han turatyn orynǵa jibek kilemder tóseıdi. Eki dabylshy qatar tura qap qurmet dabylyn soǵady. Han men Bógde keledi. Áskerler naızalaryn joǵary ustap, bir tizelerinen otyryp qarsy alady.

Áskerler (bir daýyspen). Uly hannyń qadamy qaıyrly bolsyn!

Bógde.
(han atynan). Aıtqandaryń kelsin!
(Áskerler turady, Bógde hanǵa).
Saraıyń bitti, ámirshim,
Saltanatyń baıandy bolsyn!

Xan (túsi sýyq, joǵary qarap turǵan. Odan Bógdege moıyn burady),
Jaqynda, Bógde. (Bógde qasyna barady.)
Iesi kim bul úıdiń,
Bilemisiń, Bógde sen?
Bógde, Árıne, han ıem, ózińsiń.

Xan.
Joǵary qara! (Bógde qaraıdy.)
Altyn kúmbez jarqyrap,
Alysqa moıyn sozady,
Maǵan qarsy jaý shaqyryp turǵandaı.
Kóremisiń tákapparyn, sýyǵyn?
Bıikpin deıdi hannan da.

Bógde.
Jón aıtasyń, ámirshim,
Túsi netken sýyq edi!
Áldenesi jetpeı turǵan sıaqty.

Xan.
Ras aıtasyń, Bógde. (bólip-bólip).
Uıtqyp soǵar jelim jetpeı tur,
Jelekteı oınar jalynym jetpeı tur.

Bógde (qorqyp).
Ne dediń, han ıem?

Xan.
Kózime kileń órt elesteıdi.
Qulaǵymnan yńyranǵan úni ketpeıdi.
(Daýsy dirildep.)
Bıigine jalynnan tý qada dep,
Qaharly táńirim kúbirlep tur keýdemde.
(Taǵy joǵary qaraıdy.)
Mynalar kim?

Bógde.
Sheber men Mastýra emes pe?

Han (túsi buzylyp.)
Mastýra... sheber...
Bular da alysqa qarap tur. (Qatty.)
Ot qoıyńdar, ot!
Oryndalsyn armandary
Birge janyp, bir qulasyn kúmbezben!

Bógde (jalynyp). Sabyr et, ámirshim, sabyr et. Keltireıin jazalaýǵa aldyńa.

(Bógde eki quraldy jigitpen saraıdy aınalyp ketedi. Qaıtyp keledi. Ashýly. Joǵary qarap.)
Aı sheber, tómen tús!

Párman (joǵarydan). Joq, túsýge bolmaıdy.

Bógde. Han shaqyrady.

Párman. Ýaqytym joq.

Xan. Ne deıdi?!

Bógde. Túspeımin deıdi, ámirshim.

Xan (aqyryp). Súırep túsirińder!

Bógde (qınalyp). Esik jabyq, han ıem.

Xan. Buzyńdar, qıratyńdar esigin!

Párman.
(joǵarydan). Áýre bolma, jahıl jan!
Bul han saraıy emes, jan saraıy.
Ashylmaıdy esigi.

Xan. Sadaqshylar! (Kóp sadaqshylar han qataryna kelip tizilip qalady.)

Mastýra.
(joǵarydan). Áne, ánekı!
Taýdan tómen sorǵalap,
Aǵyp keledi juldyzdaı.

Párman (joǵarydan). Semserin qara, najaǵaıdaı oınaǵan.

(Tómendegiler tańdanysa tyńdaıdy.)

Mastýra.
Anaý shań ne, Párman?

Párman.
Qalyń qoldyń tozańy.
Torlaǵan bulttaı túıilip keledi jaqyndap.

Xan.
(yzaly). Ne kórip tur bular?!

Bógde.
(daýystap). Eı, ne kórip tursyńdar?
Kele jatqan kimder?

Párman.
Kek semserin shapqaly,
Bostandyq keledi, kútińder!

Xan.
Mastýra!
Qulamaı turyp bıikten,
Tilegińdi aıt aqyrǵy!
Mastýra (qatty qýanǵandaı). Bostandyq! Bostandyq!

Xan (Bógdege).
Shaqyryp tur ma, bireýdi,
Joq álde tilek suraı ma menen?

Bógde.
(joǵaryǵa qolyn kóleńkelep qarap).
Shaqyryp tur, ámirshim,
Kóremisiń kúlimdep,
Kóz tigýin árige.

Xan (qutyryp). Sadaq! (Sadaqshylar oqjiberedi.)
Qulady ma?

Bógde. Joq, han ıem... (Úrke qarap tur.)

Xan. Qaıta atyńdar! (Sadaqshylar qaıta atady.)

Qulady ma? Bógde (dirildep). Joq... ámirshim...

Xan. Tımedi me?

Bógde (sheginip). Tıdi... tıdi...

Xan. Ne boldy?!

Bógde (hanǵa tyǵylyp). Ámirshim... saqta meni ámirshim... (Sadaqshylar da keıin shegine beredi.)

Xan (ózi de úrke qaraıdy. Odan keıin essiz áskerlerine burylady. Jáı dirildegen daýyspen).
Aıtsańdarshy, ne boldy?
Túsindirer jan bar ma?
(Kúzetshi, eki kózi joǵaryda, júzinde qýanysh, júgire basyp hannyń qasyna keledi.)

Kúzetshi.
Ǵajap boldy, han, ǵajap!
Ekeýiniń denesi kók mármárǵa aınaldy,
Qulamasqa máńgilik,
Qushaqtap tur bir-birin.
Kózderinen qýanysh shoǵy sóngen joq,
Qarap tur áli alysqa.
Jel úrlese torǵyn shashy sulýdyń
Tolqyǵandaı terbelip,
Oralǵandaı er sheberdiń moınyna.
Batar kúnniń araıy
Betin boıap ketkendeı,
Shyǵar kúnniń shuǵylasy
Mańdaıyn súıip ótkendeı...
Qarańdar, áne, kórińder!
Qadalǵan sadaq oqtary
Altyn boldy sarǵaıyp,
(Qolyn kóterip.)
Bul ne degen ǵajaıyp!...

Han (joǵaryǵa kózi shatynap, úreımen qadalǵan, odan kózin kúzetshige aýdarady.) Sen kimsiń jigit?

Kúzetshi.
Tanymaımysyń, han?
Men jastyq jarshysymyn.

(Jan-jaqtan kerneı tartylyp shapqan qoldyń saryny jaqyndaı beredi. Han da, onyń adamdary da úreılene qulaq tigedi. Jadyraı tyńdap turǵan kúzetshi ǵana.)

Xan. Bul ne saryn, ne joryq?

Kúzetshi.
Bul Rústemniń saryny.
Týǵan jerin bosatqaly,
Qandy qanmen jýǵaly,
Jolbarystan at minip,
Najaǵaıdan qamshy ustap,
Seni izdep keledi, uly han!

(Kerneı saryny tipti jaqyndap qalǵan. Han áskerimen ekinshi jańa úreımen ysyryla jóneledi. Ornynda turyp qalǵan kúzetshi, sahnadan qýylyp shyqqan qalyń el. Kózderi joǵaryda, bári de meıirimmen qaraǵan, qashqan ásker ornyna qaptap jaqyndap keledi. Han áskerimen kórinbeı ketedi. Kúzetshi joǵary qarap meıirimdi únmen.)

Mastýra!
Sen kózdediń, men ataıyn
Mahabbat jaýyn qulataıyn.
Jazǵyrma meni, jas arý!

Handar ketken jaqqa sadaqpen kózdep tur. Joǵaryǵa qyzyǵa qaraǵan Qatyran, Zylıqalar men qalyń top, jańa jetken quraldy adamdar sahnaǵa tola beredi. Báriniń kózi kúmbezde.

Shymyldyq

---