InfoHub Logo

Soǵystan keıin el áli eńsesin kótere qoımaǵan 1945-jyldyń jazynda aýdandyq komsomol komıtetiniń ýákili retinde taý kolhozdaryna shyqtym. Jolserigim — Gadjıev deıtin ázirbaıjan jigit. Qazaqsha minsiz taza sóıleıdi. Jasy ózimnen biraz úlken. Men sıaqty emes, jermen de, elmen de tanys, ómir tájıirbesi mol kisi eken. Kóligimiz — at. Baıjansaı kenishi men Qarataýdyń saı-salasynda bytyrap jatqan «Jańatalap», «Bozbutaq», «Kórjaılaý», «Orlovka», «Krasnaıa nıva» kolhozdarynda mal baqqan sharýa, egin ósirgen dıqanmen dıdarlasyp, kóptegen jınalys ótkizip, sol tustaǵy talap-tilekterdi aıtyp, jumysqa ózimizshe ólsheýsiz qarqyn týǵyzyp, onshaqty kúndi artqa tastap, aýylǵa bettedik.

«Kókjaılaýdan» tańerteń erte shyqqanbyz. Yldıly joǵaryly, keıde arqar soqpaǵyndaı qıa jerlermen júrip kelemiz. Júrisimiz ónbeıdi. Biz Shybyqbelge jetkende, Kún de tóbege kóterildi. Syldyraı aqqan taý bulaqtary, kók torǵynǵa oranǵan salqyn samaldy ózen jaǵasy artta qaldy. Jon ústiniń shóbi kúnniń aptap ystyǵyna shydamaı, sap-sary bolyp kúırep ketken. Tek anda-sanda kezdesetin dolana, taý shıesi, qandym sıaqty butalar ǵana reńin bermegen kókjasyl qalpynda. Ózen ultany men Shybyqbeldiń ústi kózge jaqyn kóringenimen, edáýir jer eken. Kileń órge órlegendikten be, álde taýda júrmegen jazyqtyń maly bolǵandyqtan ba, attarymyz shyp-shyp terlep, edáýir barlyǵyp qaldy.

Qamshylamaı,azdap entigin bassyn dep,attyń jaıyna qarap, aıańmen kelemiz. Qarsy aldymyzdan soqqan kerimsal kúıdirip, keptirip barady. Qatalap shóldesek te, bir-birimizge syr bergimiz joq. Gadjıev áńgime aıtpaıdy. Men de únsizbin. Árqaısysymyz óz oıymyzben bolyp, tizgindi bos tastap, ilbı basqan at ústinde qalǵyǵan adamdaı áreń otyrmyz.

Tóbemizden shańqaıa tóngen Kún ápshimizdi bir ýys qylyp, bıdaıdaı qýyryp barady — esil-dertimiz bir jutym sý. Eki aýyldyń arasynda munshalyqty shóldeımiz dep kim oılapty?! Belden eńkeıer-eńkeımesten, bizdi qýantaıyn degendeı, sardalada kók jolaqtanyp ıreleńdeı aǵyp jatqan Sasyq ózeni kórindi. Oǵan jetkenshe áli bir-eki saǵattaı jol júrý kerek ekenin shamalasaq ta, kóz qýanyp, kóńilimiz ósip, bir salqyn lep betimizdi jelpip ótkendeı, eńsemiz kóterildi. Gadjıev naq uıqydan jańa oıanǵan adamdaı kózin ýqalap, ózen jaqqa meıirlene qarap qoıyp, óziniń Qapqazy jáıli ómiri taýsylmaıtyn áńgimesin aıta bastady. Aýyl qarasyn kórgen attar da eńsesin túzep, enteleı basty. Ózenge jaqyndaǵanda, elden oqshaýlaý jon tamanǵy eki úıge qaraı burylǵan soqpaqqa tústik.

— Anaý qos úıdiń janynda keremet bulaq bar. Úıge túsip, sol bulaqtyń sýynan isheıik. Attar da azdap tynyqsyn, dedi Gadjıev. Úıdiń biz jaq shetkisinen bir jas kelinshek syrtqa shyǵyp tur. Ekinshisiniń kóleńkesin-de alasha ústinde urshyq ıirip bir kempir otyr. Kelinshek qazaqtyń eski saltymen sál ıile sálem qyldy.

— Kóp jasa, rahmet qaraǵym, endi bizge bir-bir kese sý bere ǵoı, — dedi Gadjıev atty toqtatar-toqtatpastan, eshteńege dahat qylýǵa murshasy kelmeı. — Aǵaı, sý joq edi, dedi kelinshek. Bir sát ańyrap qaldyq. «Sý surap nemiz bar edi? Bulaqqa ózimiz-aq baryp, jıegine jata ketip, nege qanǵanymyzsha ishpedik?» degen oı keldi. Attyń basyn buryp, endi ketýge yńǵaılanǵany — myzda, kempirdiń qasymyzǵa qalaı jetkenin de ańǵarmadyq. Jasy úlken ǵoı dedi me, menen ótip baryp, Gadjıevtiń atynyń tizginin ustady. Bir túrli óktemdeý:

— Attan túsińder, sý deısińder me, sýsyn deısińder me, úıde jaıǵasyp otyryp ishińder, — dedi.

Jańaǵy kelinshektiń jaýabynan tiksingen Gadjıev sál yńǵaı bermeı:

— Attyń ústinde-aq ishemiz-ǵoı, sheshe, — dep edi: — Oı, balam-aı, maldyń da obaly bar, sender sý ishkende, olardyń da bir sát arqasy bosaǵany jón emes pe, mal bolsa da jolserikteriń ǵoı, — dedi kempir jyly shyraımen.

Attan kóńilsizdeý túsip, úıge kirdik. Qarakóleńkelegen muntazdaı bólmede jan joq. Kórpeni qalyń tósep, qoltyǵymyzǵa bir-birden mamyq jastyq qoıydy.

On adamǵa arnalǵandaı keń dastarqan jaıdy. Sap-sary taba nan, qurt, irimshik, sary maı degendeı, baryn jaıyp saldy.Bizge keregi sý, ne sýsyn. Bir kezde dastarqan shetine dáý kersen ákelindi. Buryshta ústi jabýly, ashyp turǵan bir qabaq arpa kójeni sharaǵa toltyra quıdy.
«Biz ekeý-aqpyz ǵoı, munshanyń qajeti ne?» — deımin ishteı. Osynyń bári jolaýshyǵa qurmet, yqylas, nıettiń, aq kóńil tilektestiktiń belgisi ekenin men sol sátte onsha túsinbegen ekenmin. Bir kezde kúbiden bir tostaq pisken aırandy alyp, arpa kójege aralastyryp-aralastyryp jiberip, qymyz sapyrǵandaı biraz sapyrdy. Sýsynnyń bir-bir tostaǵyn ishkende-aq rahattanyp qaldyq. Arpa kójeniń sýy shildeniń ózinde muzdaı bolatynyn, sýsyndy jaqsy qandyratynyn bilmeppin. Mańdaıymnan ter burq etti. Kóńil kúıin jasyra almaǵan Gadjıev:

— Sheshe, kójeńiz tipti jaqsy ashyǵan eken, ne degen keremet! — dep, maqtap qoıdy. Keıýananyń kózinde qýanysh sáýlesi oınap, taǵy quıa bastap edi, Gadjıev!

— Sheshe, endi bylaı bolsyn. Mynaý sharany maǵan berińiz. Demalyp, ábden sýsynymyz qanǵansha asyqpaı, ózimiz-aq quıyp ishe bereıik. Siz basqa tirligińizben bola berińiz, — dedi.

— Kelin men bala jumysta, shyraqtarym. Biraq, jolaýshyǵa bir tabaq aýqat berýge men de jaraımyn. Biraz otyryp, tústenip ketińder, — dedi qarıa.

— Rahmet, ýaqytymyz joq. Shildede osy sýsynnan artyq ne bar? Esh nársege áýre bolmańyz, — dep, ekeýmiz eki jaqtan jamyrap qoıa berdik.

— Onda erikteriń bilsin. — Sharany meniń aldyma jyljytyp qoıyp, tysqa shyǵyp ketti.

Ol kezde aýyl úılerinde ádette bólmedegi qabyrǵanyń tómengi jaǵynda eki tesik bolatyn. Jazdyń ystyq kúnderinde sol tesikterden salqyn samal urady. Mysyq, kúshik kirmesin dep, dýaldaǵy tesikterge shybyq shanshyp, torlap qoıady. Salqyn úı, muzdaı arpa kójeniń sýy jolda kórgen ańyzaq ystyq pen shóldiń azabyn seıilteıin dedi.Sonda da salqyn samalǵa betimdi tosyp, tesikke jaqyndaý jyljyp otyrdym.

— Myna kóje qalaı ádemi burqyrap ashyǵan? — dep, Gadjıev sýsyndy taǵy da bir maqtap qoıyp, ishe bastady. Tesikke taıaý maǵan syrtta júrgen kempir men bizge alǵash jolyqqan kelinshektiń sózderi estilip jatty.

— Berirek kel, jumysyńdy sodan keıin istersiń, — dedi kempir óktemdeý. Áje qasyndaǵy kelinshek únsiz otyrdy.

— Al, seniń jańaǵy jolaýshylarǵa sý joq degeniń qaı sóz? Túsindirshi! — dedi syzdana sóılegen keıýana.

— Úıde sý ada bolyp, bulaqqa endi barǵaly turǵanymda kelip qaldy ǵoı ol kisiler.

— Al, sonda sý joq dep jaýap bere me eken adam degen? «Seksen kóreıin degen jasym ba edi, bylamyq isheıin degen asym ba edi» — dep meni Qudaı senderdiń sondaı kórgensizdikterińniń kýási bolsyn dep almaı júr eken ǵoı. Osynsha jasqa kelip, jolaýshyǵa sý joq degendi senen esittim. Bulaqtyń basynda, ózenniń qasynda otyryp ta, adam sý joq deıdi eken-aý. Senikinde joq bolsa, sý bizdiń úıde bar emes pe? Barlyq úıdiń shelegi qańyrap tursa: — Attan túsińizder, bulaqtan tez muzdaı sý ákele qoıaıyn — dep nege aıtpadyń?

— Keshirińiz, áje, baıqamappyn. Qaıdan bileıin, Úıde bolmaǵan soń, joq deı salyp edim, — dedi kelinshek uıańdaý únmen. — Jaqsy baıqap sóıleıdi,
Jaman shaıqap sóıleıdi.
Jamannyń bergen asynan,
Jaqsynyń aıtqan sózi artyq, — dep otyrmaıtyn ba edi atalarymyz?! Sen nege baıqamaısyń? Ata kórmegen deıin desem — atań bar, ana kórmegen deıin desem — anań bar. Qudaı qaı jaǵyńnan urdy seni?! «Keshir» deısiń, keshpegende — seni kóshirip jiberer deımisiń? Meniń keshken-keshpegenimde turǵan ne bar? Abyroıyń bar eken, áıteýir. Eger, men syrtta otyrmaǵanymda, meımandar sol betimen attyń basyn buryp ketip qalǵanda, sý bermeıtin aýyl atanatyn edik. Mynaý ańyzaq ystyqta jol júrip, jol azabyn, sý ishpeı shól azabyn tartyp kele jatqandar, bizdiń aýyldyń tóbesi kóringenine qýanbady deımisiń? Jetken she asyqpady deımisiń? Yntyǵyp jetkende, senen esitken sózi sol boldy ma? Múnkin bul óńirge qaıta oralmaıtyn adamdar shyǵar? Aýyldy alǵash kórgen, beldeýimizge at basyn birinshi ret tiregen jolaýshy sý surap ishe almaǵanda, bul ótenniń moladan nemenesi artyq? Bir qumalaqqa qyryq adam taıyp jyǵylady. Seniń kórgensizdigińniń uıaty búkil aýylǵa keletinin nege oılamadyń? Bir aýyldy sý bermeıtin pes atandyrýǵa qandaı aqyń bar? «Jasy bilmese-úlkeni bar emes pe?» — dep, ólerimizdiń shaǵynda bizge kinárat arqalatatyndaı ala almaı júrgen óshiń bar ma edi? — dep, kempir kelinshekti sózben tópep, tyqsyra jep barady. Kelinshekte lám-mım ún joq. Sál kidirip, kempir sózin qaıta sabaqtady:

— Esińde bolsyn. Adamnyń bárin qadir tutyp, syılaǵanyń jón. Sonyń ishinde jolaýshynyń jóni de, orny da bólek. Qorjynyna nan, torsyǵyna sý almaı, aılyq, aptalyq jerge attana beredi bizdiń qazaq. Sebebi, olar barlyq jerde týysqanym bar dep senedi. O basta qazaq atamyz uldaryna enshi bermegen. Sondyqtan, jolaýshyny enshilesim dep bilip, ańsap kórgen týysqanym,baýyrym dep túsiný kerek. Ettiń súbelisin, asynyń táttisin meımanǵa saqtap, jalǵyz maly bolsa-qonaǵasyna soıyp beretin saltty kórmeı júrsiń be?Ashtan ólem dep qoryqpaıdy, meımannan uıalyp qalmasam etti-dep qorqady qazaq. Eldiń saltyn, halyqtyń quntty peıilin kórmeı, qaıda óstiń óziń?...
Kempir basylar emes. «Taıaq etten, sóz súıekten ótedi» — dep, osyndaıdy aıtady eken ǵoı. Kelinshek odan ári tyńdaı berýge shydaı almady ma, bir mezgilde:

— Keshire kórińiz, ájetaı, menen bir bilmestik ótti, — dep,ornynan tura jóneldi. Eki shelekti ıyǵyna salyp, oqtyn-oqtyn kóz jasyn súrtkilep bara jatqan kelinshekke tesikten esirkeı qarap men jattym.

Sodan beri qyryq jyldaı ýaqyt ótti.

Qarataý jonynyń kúngeıinde qasıetti ájeniń qabaqtan quıyp bergen, ashytqan arpa kójesiniń dámi, kelinge aıtqan sózderi áli kúnge esten keter emes.

1991-jyl.

---