InfoHub Logo

Qazaq jáne basqada Túrki-Ǵunnan taraǵan halyqtarda mynandaı áskerı ataýlar istetilingen, tańdanys týdyratyny neshe ǵasyrlar, myń jyldar ótsede bul ataýlardyń kúni búginge deıin Qazaq jadynda saqtalýy men qoldanysta bolýynda. Tómende sol ataýlar berildi.

Bul málimetter «Túrik Shejiresin» (1838-jylǵy London nusqasy) negiz ete jazyldy, bul «Túrik Shejiresiniń» ıesi Shyńǵysqannyń úlken balasy Joshydan taraǵan bel urpaǵy Ábilǵazy Bahadúr, ol Hıýa Handyǵynyń Hany bolǵan. «Túrik Shejiresiniń» áýelgi nusqasy 1663 jyly Ábilǵazy jaǵynan jazylǵan. Eńbek alǵash ret fransýz tiline 1726 jyly aýdarylsa, keıin aǵylshyn jáne orys tilderine aýdarylǵan.

Erte zamanda Oǵyz Han barlyq áskerlerin jınap jetige bóledi, osy jeti toptyń ataýlary jeke-jeke myna retpen kelgen:

1. Quraýyl: birinshi top - eń aldynda júretin birinshi bólimi. Bul top áskerdiń eń aldyńǵy qorǵanys ári shabýylshy shebi bolǵan. Túrikter bul topty «Quraýyl» dep atasa, Moǵoldar (Muńǵoldar) «Boljońǵar» dep ataǵan deıdi Ábilǵazy Bahadúr «Túrik Shejiresinde». Olar quramalar bolyp, eń aldymen urysqa kirip shaıqas dámin tatady ári qyrǵynǵa kóp ushyraıtynda osylar. Aty aıtyp turǵandaı olar ár-túrli qurama toptardan quralǵan.

2. Eraýyl (nemese Munqolaı) : ekinshi top - Túrikter bul qosyndy «Eraýyl» (ergen top) jáne «Munqulaı» dep atasa, Moǵoldar (Muńǵoldar) «Borońǵar» dep ataǵan deıdi Ábilǵazy Bahadúr. Olar aldaǵy «Quraýyl» tobynyń artynan málim aralyq-qashyqtyq qaldyra erip otyrady, bul bólimniń basty róli barlyq qosyndar arasyndaǵy baılanysty jandandyrý bolǵan. Al araptar bul topty «Múkdúmt-ıl-jısh» dep ataıdy, sebebi bul topqa qosyndaǵy eń batyr jigitter uıystyrylǵan dep jalǵastyrady eńbek ıesi. Bul qosyn «Quraýyldyń» artyn ańdap erip otyratyndyqtan «Eraýyl» nemese «Ergen top» atalǵan.

3. Ońqol: úshinshi top - jalpy qosynnyń oń jaq bólimine ornalasqan. Olar aldynǵy ekinshi top «Eraýyldan» sadaq jebesi jeter araqashyqtyq ıaǵnı jebe ushyrym shalǵaılyq saqtap otyrady. Bul topty Túrikter «Oń-qol» dep atasa, Moǵoldar (Muńǵoldar) «Ońǵar» dep ataıtyn, Arapsha «Iúmená» delingen.

4. Solqol: tórtinshi top - jalpy qosynnyń sol jaq bólimine turaqtasqan ıaǵnı «Ońqoldyń» qarsy jaǵyna ornalasqan. Túrikter bul qosyndy «Olqol» dese, Moǵoldar (Muńǵoldar) «Jońǵar» dep ataıtyn. «Ońqol» men «Solqol» ortalyq bólimnen teń aralyq saqtap jaıǵasqan, osy retpen júredi.

5. Jasaýyl: besinshi top - jalpy qosynnyń qaq ortasyna ornalasyp, «Qol» dep atalǵan. Olar «Ońqol» men «Solqol» eki toptyń arasynda qımyl jasap, qozǵalys alyp barady. «Jasaýyl» qosynnyń qolbasy urysta óziniń ornyn osy aradan aýytqytpaı saqtap, buıryǵyn osy eki arada atqarady. Bul qosyn Túrik tilinde «Jasaýyl» delinse, Arapsha «Qalyb-ál-jáısh» delingen.

6. Shańdaýyl: altynshy top - aldynǵy «Qol» tobynan belgili aralyq saqtap ornalasqan, ıaǵnı olar «Qol» qosynynyń at tuıaǵynan shyqqan shańyna jeteqabyl qashyqtyqta erip júrýi kerek. Bul qosyn Túrik tilinde «Shańdaýyl (Shańdy-aýyl)» delinse, Arapsha «Sákeh» delingen. Keıde Túrikter bul topty «Oqshy» dep atasa, Moǵoldar (Muńǵoldar) «Oqjońǵar» dep ataıtyn.

7. Buqtyrma: jetinshi top - «Shańdaýyl» qosynyna oń-solǵa bólinbeı jınaqy túrde erip otyratyn qosyn. Olar jaýlar «Shańdaýyl» qosynynyń at tuıaǵynan shyqqan shańdy kóre almaıtyndaı aralyq tastaı buǵa erip otyrady. Túrikter bul top qosyndy «Buqtyrma», Moǵoldar (Muńǵoldar) «Basońǵar», Parystar «Kúmengáh» dep ataıtyn edi, al Arap tilinde qalaı atalǵany anyq emes, olar bul topqa at qoımaǵan sıaqty. Parystar osy tektes qosyn-armıa áskerı túzimderin Tatarlardan (Túrik-Moǵoldardan) alǵan. Aty aıtyp turǵandaı «Buqtyrma» jalpy qosynnyń eń artynan buǵyp jasyryna erip júretin qosyn.

Bul ertedegi áskerı ataýlar kóne zamandaǵy Túrik-Muńǵol el-ulys-rýlary joryqtarynda istetilgen. Qyzyǵarlyǵy bul ataýlardyń Túrikshesi qazirgi Qazaqtar arasyna áli qúnge deıin qoldanysta, bul Qazaqtardyń olarmen tike muragerilik jalǵastyrýshy baılanysta ekenin tiptide anyqtaı túsedi. Ábilǵazy osy «Túrik Shejiresinde» Shyńǵysqan Moǵoldarymen Naıman Hannyń Naımandary arasynda bolǵan urys dál osy áskerı bólis tártibi boıynsha júrgizilgenin aıtady, qatysty ýaqıǵa asa anyq túrde bylaı sýrettelgen, úzindi:

"..... Qozy (Kóksaýyl batyr) batyrdyń bul sózin estigen Naıman Hany qatty uıalyp, ózderiniń urys aılasyn kúshinen qaldyrady da, keri shegis jasap urysýdyń ornyna qarsy soǵysqa daındalady. Hanzada Tóle Temushynnyń (Temirshin) «Boljońǵar (Quraýyl)» nemese aldynǵy qorǵanys qosynymen jetip kelip, Naımandarǵa shabýyldaı bastaıdy, Naımannyń bul bólimi jeńiledi, artynsha Naıman «Quraýylyna» kómekke Qozy batyr Naıman Hannyń «Borońǵar (Eraýyl)» qosynymen jetedi, al olar Qubylaı men Jebe Noıan bastaǵan «Munqulaı ıaǵnı Eraýyl» qosysynymen qylysh aıqastyryp, eki jaq urysta teń túsedi, qos jaqtanda óte kóp sandaǵy adam óledi. Osy kezde Temushynnyń «Qol (Jasaýyl)» qosyny nemese negizgi qosynymen keledi, taǵyda oǵan ilese «Ońqol» jáne «Solqol» qosyndy bastap Shaǵataı men Ógedeı kelip shaıqasqa aralasady. Al Joshy bolsa «Ásúbeh (ásúbe)» nemese zapas qosynmen Moǵol qosynynyń art jáne jan tustaryn qorǵap kele jatqan. Qurashar Noıan (Shyńǵysqamen bir atalas, Ámir Temirdiń arǵy uly atasy) erekshe batyrlyq tanytyp Naıman Hanǵa qarsy asa sátti urys aılalaryn iske asyrady. Dál osy kezde, Temushyn óziniń armıasyndaǵy asqan jaýjúrek batyrlarymen basyn báı tige qandy shaıqas  maıdanyna bas qoıyp, bar jan-tánimen urys salady, ol Naıman Hanǵa qarsy borata asa sátti soqqylar júrgizedi. Temushynnyń barynsha qulshynsty shaıqasynan soń, Naıman Hany aýyr jaralanyp, denesinen qan kóp ketedi de atynyń jalyn qushyp salbyrap qalady, Naıman Handy bekteri qorǵashtap atyn jetekteı jaqyn aradaǵy taýǵa alyp ketedi, Han sol arada bul dúnıege qosh aıtady ..... ".

Osy ispettes áskerı bólister Ábilǵazynyń aıtýynsha Altyn Ordamen Ámir Temir arasynda bolǵan asa zor urystardada istetilingen. Máselen ony Ábilǵazy bylaı súretteıdi:

"..... Sol alapat urystan soń Bahren Uǵyly Baıdyń denesi onyń rýyndaǵy sap qarakók bolat saýyt kıgen 700 jas jigittiń óligimen jabylyp qalǵan kúıinde tabylady, bular Uǵyly Baıdaı Noıanyn qorǵamaq bolyp janyn bergen jigitter-tuǵyn. Olardyń barlyǵynyń mingen jylqylarynyń jalymen aıaǵyna qıtas (taý qodastyń quıryǵy, urys aılalarynyń biri, qıtas attyń júrgen izin bildirmeý úshin taǵylady, at aıaǵyna baılanǵan qıtas at izin óshirip otyrady jáne attyń qaı baǵytta bet alǵanyn bildirmeıtin róli bar) ilingen eken, osydan-aq bul urysta olarda qanshalyqty shyǵyn bolǵanyn mólsherleı berýge bolady. Sol kúnnen bastap Ózbek Handarynyń áskerı qanatyndaǵy nemese quryndaǵy (ásker quramasy nemese durbarys) Bahren taıpasynyń orny sol-qanatta (Solqolda) bolyp qalǵan, sol-qanat nemese sol-qur qosyndy Moǵoldar «Jońǵar» dep atasa, Túrikter «Sol-qol» dep ataıtyn edi. Bahrender odan buryn ózderiniń týystastary bolǵan Qońyrat, Naıman, Jalaıyr jáne Úleshún (Úısin nemese Alshyn) qatarly taıpalarmen oń qanat (Ońqol) ásker quramynda edi (oń jaqty Moǵoldar «Ońǵar», Túrikter «Ońqol» deıtin). Bul shaıqas Bahrenderdiń jan sanyn asa kóp dárejede kemitip jiberedi, odan buryn Bahrenderdiń sany Qońyrattar men Naımandardyń eki esesindeı kóp bolatyn ..... ".

Ábilǵazy osy áskerı ataýlardy Ámir Temirdiń urpaǵy bolyp keletin ataqty ǵalym Ulyqbektiń jazǵan «Tórt Ulys Handary (Tarıqı-ulus Arbaǵa)» atty eńbekten alsa kerek. Sonymen birge Ábilǵazy bul eńbekte Shyńǵysqan jáne Moǵol rýlary Nuh paıǵambardyń balasy Japetten týǵan Túriktiń urpaqtary deıdy, «Jámıǵ Ál-Taraýıqtyń» ıesi Ráshid Ad-din men «Zafarnama» (18-ǵasyr) atty eńbekte Iazıdta solaı túsindiredi, alaıda 14-ǵasyrda jazylǵan «Tárıq Ál-ǵuzıda» atty eńbekte Hamadullah Qazýynı Moǵoldar Túriktiń balasy emes, ol Túriktiń Mansaq degen inisinen taraǵan, Mansaqty «Dybaqý Han» dep te ataıdy, ol Ǵur jurtynyń atasy dep jalǵastyrady ári Joǵarǵy eńbekterde Ǵurlar Túriktiń dushpany bolyp sanalǵan.

Bul eńbekterden osy tektes Qazaq halqynyń ótkenine-búginine qatysty tarıhı derekterdi kóptep jınaqtaýǵa bolady. Taǵy bir qyzyǵarlyǵy bul «Túrik Shejiresinde» basqa nusqadaǵy «Túrik Shejiresinde» kezdese bermeıtin osyndaı qundy derekter molynan tabylady.


Paıdalanǵan eńbekter:

1. «Túrik Shejiresi» (1838 jylǵy London nusqasy), J. Nursultan aýdarmasy.
2. «Jámıǵ Ál-Taraýıqtyń», Ráshid Ad-din.
3. «Zafarnama», Iazıd
4. «Tárıq Ál-ǵuzıda», Hamadullah Qazýynı
5. «Qazaqshylúq, Asa Táýekel Serilik jáne Qazaqtardyń Qalyptasýy, Alasha Han bólimi», Joıplı.

Joldas Nursultanuly

---