InfoHub Logo

Naqtyly jazba derek boıynsha, túrik dáýirinde, Umaı Ana mektebi jumystaǵan. Umaı Ana mektebindegi tárbıe týraly Orhon-Enıseı eskertkishteri birshama maǵlumat bar. (Ana mektebiniń keıbir ulyq ustazdarynyń pedagogıkalyq oı-pikirleri Batys jáne Shyǵys jazba ádebıetteri arqyly bizge jetti) Qazaq mektebiniń basy – Ana mektebi. Onyń damý tarıhy tym tereńde jatyr. Ol damý tarıhynda Dana mektebi dárejesine jetken. Qazaqtyń jeke el bolyp, eńse kótergen sol bir dáýirde, tekti ata áýletterinde Qarashańyraq mektebi ornaǵan. Áýlet, aýyl, rý, taıpa aýmaǵynda aqsaqaldar mektebi tym erte dáýirde qalyptasqan. Bular tirshiliktiń bar salasynda, ómirdiń ár belesine etene aralasyp, áje-ata, áke-sheshe, jezde-jenge mektebi atalyp, qazaq qoǵamynda aýqymdy pedagogıkalyq is-áreket júrgizdi, jas urpaqty ómirge daıyndady, úlgi-ónege uqtyrdy. Olardy jalpysynan Áýlet mektebi dep atadyq. Osy úrdis sabaqtastyǵyn úzbeı otyryp, kúni búginge jetti. Umaı Anadan Ulpanǵa deıin, Qarashash anadan Altynshash anaǵa deıin, Domalaq anadan Zerege deıin degendeı uzaq tizbekti jańylmaı jasaı alamyz. Bul joly qazaqtyń qarańǵy tórine, mektep ornatyp, jastardy bilim-ǵylym úıretip, úlgi ónege kórsetken ustaz analar týraly áńgime etpekpiz.

Aıǵanym Sarǵaldaqqyzy (1783-1853) Aıǵanym Sarǵaldaqqyzy, Shoqan Ýálıhanovtyń ájesi, Ýálı sultannyń kishi áıeli. Patsha úkimeti Qazaq elindegi handyq bılikti joıǵasyn, Ýálıhannyń barlyq murasy balalary arasynda bóliske túskende, «Han Ordasynyń qyzyl aǵashy» - Úlken uly Ǵubaıdolla urpaqtaryna, al Syrymbet kishi áıeli Aıǵanym-nan týǵan balalardyń ıeligine qalady. Aıǵanym Esil boıyn meken etken otyrǵan ataqty Málim qajynyń uly Sarǵaldaqtyń qyzy. Aıǵanym ákesi Sarǵaldaq Buharda oqyǵan bilimdi, áýlıe adam bolady. Aıǵanymnyń ózi 6 tildi, sonyń ishinde arab, parsy, shaǵataı, orys tilderin jetik meńgergen ozyq oıly, alǵyr bolyp ósedi. Sol kezderi orys aqsúıekteriniń sánine aınalǵan fransýz tilin de úırenip, shyǵys tarıhy men fılosofıasyn jatqa bilgen eken. Aqyldy da parasatty Aıǵanym kúıeýi Ýálı han ómirden ozǵannan keıin el múddesi úshin el tizginin ustamasyna bolmaı, hannyń ornyn basyp han saılanǵan, bilimimen ol Ýálıdiń áıeli ǵana emes, keńesshisi, ishki jáne syrtqy máselelerdi sheshýdegi bas aqylshysyna aınalǵan. Aıǵanymnyń tulǵasy jaıynda S. P. Semenov-Tánshanskıı «Shoqannyń ájesi, Ýálı hannyń jesiri Aıǵanym óz balalarymen birge Reseıge aınymas adal dos bolyp qaldy. Aleksandr I Aıǵanymǵa qyrǵyz saharasynda úı saldyrýǵa ámir etken. Shoqan Ýálıhanov sol úıde týǵan» dep jazsa, Shoqan Ýálıhanovtyń tańdamaly jınaqtarynda «Shoqannyń ájesi Aıǵanym parasatty, tereń oıly ári kóregen, óziniń zamanyna qaraı bilimdi bolǵan áıel. Ol shyǵystyń birneshe tilin bilgen, orys mádenıetine meılinshe den qoıyp, Syrtqy ister mınıstrliginiń azıalyq departamentimen jáne Peterbýrgtegi Sibir komıtetimen hat jazyp, baılanysta bolǵan. Arhıv málimetterine qarasaq, Aıǵanymnyń qoǵamdaǵy orny, saıası kózqarasy, oılaǵan oı múddeleri óte aýqymdy bolǵanyn ańǵaramyz» degen málimetter berilgen. Akademık Álkeı Marǵulan taýyp zerttegen Aıǵanym jazbalarynyń sany 100-den asady eken. Aıǵanym óz zamanynyń ǵana emes búgingi kúni de úlgi alar tulǵalardyń biri. «Orta júz jerindegi saıası qubylystar HİH ǵasyrdyń 20-jyldary Ýálıhannyń jesiri Aıǵanym ájeniń aralasýymen biraz beleń alyp damydy. 9 balanyń anasy, 38 jasynda jesir qalǵan Aıǵanym ananyń ulaǵatty isin akademık Á.Marǵulan jáne basqa zertteýshiler kórnekti beınede kórsete bildi». Shoqannyń ájesi, ıakı Aıǵanym úsh júzge birdeı aty taraǵan, kórkine aqyly saı, bilimdi, parasatty áıel bolǵan. Á.Marǵulan Aıǵanym Shoqan úshin «... Halyq danalyǵynyń sarqylmas bulaǵy bolǵan» - deýi sondyqtan. Iakı, bolashaq ǵalymnyń san-salaly ilim men ǵylymnyń qaıtalanbas qaıratkeri bolyp qalyptasýyna jasynan boıyna sińirgen jan-jaqty tálim-tárbıe men týyp-ósken ortasynyń da ıgi áseri tıgen»

«Aıǵanym ómiri men saıası qyzmeti ótken dáýirimizdiń tarıhynda erekshe atalady. Aıǵanym Orta júz jerinde orys halqymen, sonyń ishinde aldyńǵy qatarly orys ıntellı-gensıasymen qazaq halqy arasynda dostyq qatynastyń alǵashqy negizin myqtap qalaýshy tarıhı tulǵa. Bul ıgilikti isti onyń balalary jalǵastyrady... Onyń ústine, Aıǵanym men Shyńǵys shańyraǵynda eshqashan dastarhan jıylmaǵan, oıyn-toı kóp bolyp halyq tańdaýlylary jıi bas qosty. Aqyn-jyraýlar,bıler, sózýar sheshender, kósemsóz maıtalmandary, kúmis kómeı, jez tańdaı ánshiler, ǵalymdar, aldyńǵy qatarly orys ıntellıgensıasynyń kórnekti ókilderi jas Shoqanǵa erekshe áser etti».     

Aleksandr İ patsha arnaıy buıryqpen Aıǵanymnyń ótinishi boıynsha Syrymbette qystaý saldyryp bergen. Qystaý syrtynan qorshalǵan, al qystaýdyń ishinde úlken úıi, meshiti jáne qonaq úıi, jáne úlken bes bólmeli bala oqytatyn metkep úıi, monsha, dıirmen, kerme jáne saraıy t.b. bolǵan.

^{Aıǵanym Sarǵaldaqqyzy}

Aıǵanym hanymnyń bul qonysynda ataqty qazaq bolystary, serileri men aqyn-jyraýlary jıi bolǵan. Ataqty Qunanbaıdyń ózi qonysqa taban tiregen. Qunanbaı Aıǵanymnan el ishindegi daýǵa baılanysty Ombyǵa tergeýge shaqyrylǵanda, osy Aıǵanym Shoqandy ortaǵa salyp aman alyp qalǵan eken. Qonystaǵy shańyraqtan dám tatqandardyń qatarynda Orynbaı, Arystanbaı, Shóje, Janaq sekildi óz dáýiriniń dúl-dideri bar edi.

Orystyń zertteýshi-ǵalymdary da bul jerge jıi toqtaıtyn. Ataqty Janaq aqynnan Shoqan osy jerde tárbıe alyp, qazaqtyń lırıkalyq-eposy «Qozy Kórpesh, Baıan sulýdy» nebári alty jasynda jattap alǵany tarıhtan belgili Shoqannyń alǵashqy prozalary men «Edige», «Erkókshe» dastandary týraly jazbalary osy Syrymbette jazylǵan. Aıǵanym hanym – qazaq tarıhynda óz betinshe bılikke qol jetkizgen óz zamanynyń qoǵam qaıratkeri, el basqarǵan han, eýropasha bilim alyp, birneshe til meńgergen, urpaq tárbıelegen tálimi mol ana, áje retinde óz izin qaldyrǵan tulǵa. Ýálı 1819 jyly dúnıeden ótedi. Aqyldy hanym jesir qalǵanyna jasymaı, bılik úshin kúresýge bel býady. Aıǵanym hanym týraly derekterge toqtalsaq, ol 1783 jyly dúnıege kelgen. Anasy ózbek qyzy bolǵan. Ákesi Sarǵaldaq kózi ashyq adam bolyp, Aıǵanymnyń bilim alýyna jaǵdaı jasaıdy.

Ýálıge aqylshy bola bilgen Aıǵanym hanym osyndaı bilimi men tabandylyǵy arqasynda bılikti óz kúshinde saqtap tura aldy. Onysynan nátıje de shyǵardy. 1823 jyly  İ Aleksandrdyń atyna hat jazyp, 1824 jyly Syrymbetten ózine quny 5 myń rúblge teń qonys saldyrtady. Qonysty salýǵa osy mekendi Aıǵanym hanymnyń ózi tańdaǵan kórinedi. Taýdyń eteginde ornalasqan, mańaıy bulaqtyń syńǵyryna bólengen mekenniń kórki, shynynda, keremet edi. Naǵyz aqsúıekterge laıyq meken. Aıǵanym hanymnyń osy qonysty saldyrtýy aýyl sharýashylyǵy men kásipkerlik salasynan bilim alyp, kóshpendi salttan otyryqshylyqqa birjola betburýy edi. Orys sheberlerin shaqyrtyp, qaraǵaıdan on bólmeli úı, aýlasyna meshit, medrese, turmystyq saraı saldyrtady. Salǵan medresesinde hanym aımaqtaǵy baı-kedeıine qaramastan talapty balalardy jınap, dinı pándermen qatar orys tili, dúnıetaný, óner pánderin oqytady. Oqytýǵa ataqty Qulmuhammed moldany aldyrǵan. Úıdiń ishin batystyń sáýlet úlgisindegideı jasatyp, terezege jibek perdeler ilgizip, Qytaıdan vazalar, shkaftar aldyrtady. Qonys mańynda eginshilikpen aınalysý úshin soqa, tyrma sekildi saımandardy Reseıden ákelgen.   

Aıǵanym hanym – tekti jerdiń qyzy, rýy – qoja. Zertteýshi Sarbas Aqtaevtyń jazýynsha: «Ákesi Sarǵaldaq Qudaıberdi – Báıimbet arasynda bala oqytqan ustaz molda. Atasy Málimqoja da oqyǵan, kózi ashyq, kezindegi bilimdi adam bolǵan. Ol óz bilgenin balalaryna úıretip, saýatyn ashyp qana qoımaı, olardyń ilgeri, irgeli jerden oqyp, bilimdi de bilikti azamat bop shyǵýyna kóp kóńil bólgen. Sondyqtan da ol Sarǵaldaǵyn sonaý Buqarda oqytqan. On eki pándi túgel támamdap elge ǵalym-ustaz bolyp oralǵan balasy el ishinde birden zor abyroı-bedelge ıe bolyp, keıin bılikke de aralasqan. Jurt ony aıtqany aına-qatesiz keletin kóripkel, áýlıe dep qurmet tutqan». Osy Sarǵaldaq qojanyń shańyraǵynda Aıǵanym 1783 jyly dúnıege keledi. Ozyq oıly Sarǵaldaq uldarynyń ǵana emes, qyzdarynyń da oqyp, bilim alýyna aıryqsha mán bergen. Sonyń arqasynda Aıǵanym da júıeli bilim alyp, jeti jurttyń tilin bilip ósedi. Ol ákesinen arab, parsy, shaǵataı tilderin úırenip, shyǵys oıshyldarynyń shyǵarmalaryn kóp oqıdy. Keıinnen orys, fransýz tilderin de jetik meńgergen desedi. Ýálı hannyń kózi tirisinde-aq halyqtyń qurmetine ıe bolǵan hanym qanshama uldary bola tura taqqa Aıǵanymnyń otyrýy patsha úkimetine óte qolaıly edi. Osyǵan oraı Aıǵanymdy «handyq dárejesine kóterilgen tuńǵysh qazaq áıeli» dep ataýshylar da bar. Biraq bul «handyq» uzaqqa sozylmaı,1822 jyly M.M.Speranskııdiń «Sibir qazaqtaryn basqarý» atty erejesi shyǵady da, Orta júzdiń handyǵy joıylyp, qazaqtary: Qusmuryn, Kókshetaý, Aqmola, Baıan, Qarqaraly, Aıakóz atalǵan alty dýanǵa bólinip ketedi. Al Aıǵanym Kókshetaý dýanyna biraz jyl aǵa sultan bolyp turady. Bul týraly ǵalym Álkeı Marǵulan: «Aıǵanym – aqyldy, kóregen, óz zamanyna saı bilimdi bolǵan áıel. Ol shyǵystyń birneshe tilderin bilgen, orys mádenıetine den qoıyp, Syrtqy ister mınıstrliginiń Azıa departamentimen jáne Peterbordaǵy Sibir komıtetimen hat jazysyp, baılan-syp otyrǵan. Aıǵanym jergilikti halyqtyń arasynda óte zor bedelge ıe boldy. Muraǵat málimetteri Aıǵanymnyń qoǵamdyq-saıası múddeleriniń óte aýqymdy bolǵanyn kórsetedi. «Sibir qyrǵyzdary jónindegi jarǵy» qabyldanǵannan keıin, Ortalyq jáne Soltústik Qazaqstandaǵy qandaı da mańyzdy oqıǵalar onyń qatysýynsyz ótken emes»,-dep jazady.            

Halqyna keler náýbetti arydan oılaǵan Aıǵanym jurtyn eginshilikke de úndemek bolady. Reseı patshalyǵyna jazǵan hatynda: «Egin egý úshin ártúrli tuqymmen jáne jerdi óńdeıtin qural-saımanmen jabdyqtaýǵa nusqaý berseńiz eken. Qazaqtardy jer jyrtyp, astyq egýge úıretý úshin boryshyn ótep bolǵan bir qyzmetshi tatar jiberse ıgi. Un tartatyn dıirmen salǵyzyp berse, nur ústine nur»,-dep jazyp, ótinishin oryndatady da.        

El ishindegi daý-damaıdy da sheshýge at salysqan Aıǵanym solaı el anasy atanady. Tek jasy elýge taıanǵanda aǵa sultandyqty súıikti uly Shyńǵysqa tapsyryp, ózi urpaq tárbıesine túbegeıli kóshedi. Balalary men nemereleri saýat ashyp, oqyp jaza bilýi úshin molda ustap, muǵalim jaldaǵanymen, olardyń bas ustazy ózi bolady. Ásirese Shyńǵysynyń tula boıy tuńǵyshy,1835 jyly dúnıege kelgen Shoqan degende shyǵarǵa jany bólek edi. Osy nemeresiniń esimin Áziret Áliniń urpaǵyndaı «Muhammed-Hanafıa» dep qoıǵan da, keıinnen «Shoqan» dep ataǵan ájesiniń ózi eken. Á.Marǵulannyń: «Aıǵanym - Shoqan úshin halyq danalyǵynyń sarqylmas bulaǵy bolǵan» deýi tegin emes Áıel zatynan shyǵyp, tuńǵysh han atanǵan Aıǵanym ájemiz 70-ke qaraǵan jasynda dúnıeden ótipti. 

Bókeı Ordasynyń hany Jáńgir eýropa úlgisindegi alǵashqy mektep, ýchılıshe, dárihana, bank, kaznacheıstvo, murajaı t.b. ashyp batys stılindegi memlekettiń negizin qalaǵan zamanyndaǵy bilimdi saıasatker jáne dıplomat edi. Jáńgir han árbireýinde 10-70 balaǵa deıin oqıtyn úsh júzdeı molda ustady.Onyń mektebinen shyqqan túlekter Varshava, Tartý, Saratov, Orynbor, Ýfa, Qazan, S.-Peterbor, Máskeý jáne t.b. iri qalalarda bilim alyp, qazirgi qazaq ǵylymy men óneriniń negizin qalaýǵa úles qosqan ǵalymdardy daıarlady. Jáńgir han Bókeı ordasyn jan-jaqty damytý úshin orystyń aldyńǵy qatarly ǵalymdary Raevskıı, Mýsın-Pýshkın, Tapaev jáne t.b. paıdalanyp, Bókeı handyǵynyń topografıalyq, toponomıkalyq kartalaryn jasatyp, jan-jaqty zertteýler júrgizdi. Qazan ýnıversıtetiniń profesory Jáńgir han stýdentterge leksıa oqyp, arab tilinde kitabyn shyǵardy. Bókeı Ordasynda bolǵan uly ǵalym Aleksandr Gýmbolt ol týraly, “men qazaqtyń jas hany Jáńgirmen tanystym. Ol birneshe til biletin jan-jaqty bilimdi …” dep, joǵary baǵa bergen. Jáńgir han bes til, Fatıma hanym tórt til bilgen. Reseı patshasy Fatıma hanymǵa “Jabaıy dalany Peterbordyń saraılaryna aýystyryp, astanada turmaısyń ba?” degende, Fatımanyń “Týǵan jerdiń  tútini de ystyq” degen jaýaby halyqtyń esinde qalǵan.   

Fatıma hanym (1809-1845) Jáńgirdiń ekinshi áıeliniń esimi - Fatıma totash. Orynbor mýftıi, asa zıalylyǵymen aty jaıylǵan Muhamedjan Hýseınovtyń qyzy. Ulty - tatar. Fatıma evropasha bilim alǵan, tilderdi jetik meńgergen, bı, mýzykaǵa jaqyn bolǵan. 

Tarıhı derekterde tatar qyzy Fatımanyń sulýlyǵy, elıta ókilderine laıyq mańǵazdyǵy, mádenıettiligi men aqyldylyǵyn aıqyndaıtyn derekter bar. Ózi evropasha bilim alǵan, qazaq jáne tatar tilderinen bólek, orys, fransýz, nemis tilderin jetik meńgergen. Jáńgir hannyń tańdaýy Fatımaǵa nelikten túskendigi osy tusta baıqalady. Bókeı Ordasynyń hany Jáńgirdiń qalaýy oryndalyp, 1824 jyldyń kúzinde Orynbor mýftıi Muhamedjan Hýseınovtyń qyzy Fatımaǵa úılenedi. «Ol kıiz úıde qalaı ómir súrmek, tipti kıiz úıi altyn bolsa da japan túzge barýy mindetti me?» degen jaqyndarynyń ashynǵan sózine Fatıma mán bermeıdi. Keń saraıynan keń dalada tigilgen qazaqy úıge kelin bop túsedi. Jáńgir hannyń Jasqus degen jerge saraı saldyrǵany jaıly málimet bar emes pe, Fatımanyń yqpaly osy jerde kórinis tabady. Sebebi, tatar qyzy han áıeliniń rólin ǵana atqaryp qoımaı, senimdi serigi jáne aqyldy keńesshisi bola biledi Jáńgir hannyń halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartý maqsatynda iske asyrǵan jumystaryna asyl jary Fatımanyń baǵyt-baǵdar berip otyrǵan. 

Shynynda da, Fatıma anamyz erekshe jaratylǵan jan edi. Sol zamanda orystyń “Syn otechestva” jýrnaly Fatımanyń Jáńgir handy órkenıetke umtyldyrǵan aǵartýshylyq qabiletin, ómir saltynyń túbegeıli ózge­rýine erekshe úles qosqanyn aıta kelip: “Ol – oqyǵan, óte bilimdi áıel, kisige degen iltı­paty erekshe, jurtpen ortaq til tabysyp, qaltqysyz qarym-qatynas jasaýdyń joldaryn tamasha meńgergen, oryssha, fransýzsha jáne nemisshe erkin sóılep, jaza biledi», – dep jazdy. Osy jýrnal, onyń bilimi men tárbıesine, ınabatty minez-qylyǵyna, patsha aǵzamnyń iltıpatyna ilinip, kóp qoshemet kórgenine aıryqsha toqtalyp, tamsana sýretteıdi.

Halyq arasynda Fatımany erke­letip “Fatıma totash” dep atady.Oqý-bilim taratý, otyryqshy ómirge kóshýdi jaqtap, Fatıma totash qazaq arasynda úgit-nasıhat jumystaryn júrgizdi. Han ordasynyń salynýyna yqpal etti. Fatıma totash Jáńgir han ashqan alǵashqy mektepte sabaq ta beripti. Fatıma hanym – Jáńgir hannyń senimdi serigi ǵana emes, el anasy ári el qamqorshysy edi. 1845 jyldyń tamyzynda Jáńgir han 44 jasynda kenetten aýyryp belgisiz jaǵdaıda qaıtys bolady. Eriniń qazasyn kótere almaǵan shynaıy mahabbat ıesi Fatıma hanym da 36-ǵa qaraǵan shaǵynda sol jyldyń qazan aıynda ómirden ótedi...(Uldaı Ibadýllaeva)

Qazaq halqy: «Er jerdi saqtaıdy, qyz ultty saqtaıdy» olaı bolsa, «Rýyńdy saqtaımyn deseń - ul ósir, ultyńdy saqtaımyn deseń; – qyzyńdy tárbıele» – degen. D.S.Shormanov: «Dinin kútken shyn molda pirden artyq, erin kútken jaqsy áıel, elden artyq. Mysyrda patsha bolyp tursańdaǵy, bolmaıdy týyp-ósken jerden artyq». Birde el qamymen júrgen jaqsy-jaısańdar jolaýshylap kele jatyp Saǵyz boıynda otyrǵan Derbis batyrdyń úıine tap bolypty. Derbis batyrdyń ózi úıde joq eken, syıly qonaqtarǵa jaqyn jerden aldyra qoıatyn maldyń reti bolmaı, áıeli Zylıha sol jerde kúıeýi Derbis batyrdyń jaýǵa minetin eki atynyń birin soıyp, qonaqtardy qurmettep attandyrypty. Álimniń jaqsy-jaısańy bylaı shyqqan soń «Apyr-aı, Derbistiń quty úıindegi Qarakempiri eken ǵoı!» dep tań-tamasha bolysypty. Sodan, Derbis batyr úıine keledi. Báıbishesi Zylıha kúıeýiniń qabaǵyn baǵyp:«Álimniń alty jaqsysy kelip edi, aqtaban atyńdy soıyp qurmet kórsettim» deıdi aqyryn ǵana. Sonda Derbis batyr qýanyp: «Álimniń alty jaqsysyna qurmet kórsettim degenshe, meni alpys jaýymnan qutqardym deseıshi!» – degen eken. «Jaqsy áıel - jigittiń kesekten soqqan kentindeı, sary maıǵa bylǵaǵan alýa, sheker, jentindeı» – dep, Maılyqoja aqyn jyrlaǵandaı, erine qysylǵanda súıeý bolyp, aqylyna aqyl qosqan, jarynyń mereıin ósirip, mártebesin asqaqtatqan bul analardyń ónegesi kópke úlgi.

Qysqa ǵumyrynda el anasy bola bilgen Fatıma totashtyń tálim-tárbıelik úlgi ónegesi tolyq zerttelip, halyq ıgiligine aınalary sózsiz.

---