InfoHub Logo

Qazaqstanda 8 248 BAQ tirkelgen (2 513 BAQ belsendi), 212 elektrondy BAQ, 2 392 shet memleketterdiń BAQ taratylǵan, KZ domeninde 9 000-nan astam domendik ataýlar tirkelgen. Buqaralyq aqparat quraldarynyń 85%-y úkimettik emes. Elimizde turatyn ulttar men ulystardyń 11 tilinde gazetter men jýrnaldar shyǵady, tele-radıo habarlary beriledi. Buqaralyq aqparat quraldary negizgi tilderden (qazaq jáne orys) basqa ýkraın, polák, nemis, koreı, uıǵyr, túrik, dúngen jáne t.b tilderge aýdarylady. Etnıkalyq azshylyq BAQ úkimetten qarjylyq qoldaý alady. Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdik alyp, egemendik alǵan sátten bastap buqaralyq aqparat quraldary salasynda túbegeıli qaıta qurýlar júrgizip, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn zańnamalyq turǵydan qamtamasyz etýge erekshe kóńil bóldi.

Buqaralyq aqparat quraldary – qyzmeti sózdiń keń maǵynasynda bilimdi óndirý jáne taratý bolyp tabylatyn salystyrmaly túrde jańa áleýmettik ınstıtýt.

BAQ – bul jeke bıznes qurylymdarynyń konglomeraty; bul áleýmettik qyzmettiń erekshe túri; buqaralyq aqparat quraldarynyń negizgi mindeti – belgili bir kózqarastardy jáne ustanymdardy kórsetýdiń bir túrin júzege asyrý; Buqaralyq aqparat quraldary – bul olardyń sharýashylyq qyzmetine qatysty normatıvtik quqyqtyq aktilerdi qosa alǵanda, tıisti quqyqtyq normalardyń ónimi; BAQ mańyzdy áleýmettik mindetterdi atqaratyn áleýmettik ınstıtýt, biraq ol sonymen qatar, qajet bolsa, jarnamany taratýdyń qandaı da bir quraly bolyp tabylady.

Buqaralyq aqparat quraldary buqaralyq aýdıtorıaǵa baǵyttalǵan komýnıkasıanyń barlyq túrleriniń jalpy ataýy. Olarǵa dástúrli túrde gazetter, jýrnaldar, fılmder, radıo, teledıdar, tanymal ádebıet pen mýzyka, al sońǵy eki onjyldyqta jańa elektrondy BAQ, sonyń ishinde Internet kiredi.

Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdik alyp, egemendik alǵan sátten bastap buqaralyq aqparat quraldary salasynda túbegeıli qaıta qurýlar júrgizip, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn zańnamalyq turǵydan qamtamasyz etýge erekshe kóńil bóldi. Bul, eń aldymen, damyǵan, uıymdyq jaǵynan kúshti jáne erkin BAQ bolýy demokratıalyq qoǵamnyń negizgi kórsetkishteriniń biri ekenin túsinýden týyndap otyr. Osylaısha, qazaqstandyq zańnamaǵa sáıkes, BAQ qyzmetine kez kelgen aralasý zańǵa qaıshy kelmeıtin bolsa, tyıym salynady, al el Konstıtýsıasy senzýraǵa tikeleı tyıym salady.

Qazaqstandaǵy aqparat naryǵynyń damýyn sıpattaı otyryp, ol táýelsizdik alǵan sátten bastap birneshe shartty kezeńderdi bólip kórsetýge bolady.

Birinshi kezeń – postkeńestik, BAQ-qa memlekettik monopolıanyń artyqshylyǵy (1992 jylǵa deıin), bul kezde táýelsiz BAQ is júzinde bolmaǵan.

Ekinshi kezeń – qalyptasý jáne ósý kezeńi (1992-1996 j.j.), memlekettiń aqparattyq keńistiktegi sózsiz ústemdikten belgili bir dárejede ketýi jáne memlekettik emes (jeke, korporatıvtik jáne t.b.) BAQ-tyń qarqyndy damýy, aqparattyń qysqarýymen sıpattalady. Úshinshi kezeń buqaralyq aqparat quraldary naryǵyndaǵy sapalyq jáne sandyq ózgeristermen, burynǵy memlekettik BAQ-tardy, polıgrafıalyq kásiporyndardy jappaı jekeshelendirýmen, BAQ-ty memlekettik qarjylandyrý men sýbsıdıalaýdan memlekettik aqparat júrgizýdiń memlekettik tapsyrysyna kóshýmen sıpattalatyn lıberaldy kezeń. Otandyq aqparattyq keńistikti damytýdyń bul kezeńi 1996-1997 jyldardan bastaldy.

Búgingi tańda Qazaqstannyń aqparattyq naryǵy turaqty ósý kezeńine ótti dep aıtýǵa bolady.

Elimizde qazirdiń ózinde birshama kúshti de kúshti buqaralyq aqparat quraldarynyń, aqparattyq medıaholdıngterdiń bar bolýy – júrgizilip jatqan áleýmettik-ekonomıkalyq jáne demokratıalyq qaıta qurýlardyń sózsiz jetistikteriniń biri bolyp tabylady.

Qazaqstanda elimizdiń Konstıtýsıasy sóz jáne shyǵarmashylyq erkindigine kepildik beredi, senzýraǵa tyıym salady, árkimniń zańmen tyıym salynbaǵan kez kelgen tásilmen aqparatty alý jáne taratý quqyǵyn bekitedi. Bul rette halyqaralyq tájirıbede qabyldanǵan shekteýler de bar. Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 20-babynyń 3-tarmaǵy konstıtýsıalyq qurylysty kúshpen ózgertýdi, Respýblıkanyń tutastyǵyn buzýdy, memlekettiń qaýipsizdigine nuqsan keltirýdi, soǵys, áleýmettik, násildik, ulttyq, dinı, taptyq jáne rýlyq basymdyq, sonymen qatar qatygezdik pen zorlyq-zombylyq kúltti shekteıdi. Bul bostandyqtar, quqyqtar men shekteýler «Buqaralyq aqparat quraldary týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń 2-babynda kórsetilgen.

Buqaralyq aqparat quraldary azamattardyń aqparat alý quqyqtary men bostandyqtaryn júzege asyrýdyń mańyzdy quraldarynyń biri bolyp tabylady. Qazaqstanda sońǵy jyldary buqaralyq aqparat quraldarynyń qyzmeti salasynda túbegeıli qaıta qurýlar júrgizildi. BAQ salasyn memleketsizdendirý oryn aldy, sonyń nátıjesinde búgingi tańda BAQ-tyń 80%-dan astamy memlekettik emes. Lıberalızasıa men naryqtyq reformalar BAQ-tyń sandyq jáne sapalyq ósýine ákeldi. Qazaqstan búginde buqaralyq aqparat quraldarynyń damý qarqyny boıynsha Ortalyq Azıa men Kavkaz elderiniń kópshiliginen alda. Qazaqstannyń medıa-ınfraqurylymdy damytýdaǵy kóshbasshylyǵyn elimizde jyl saıynǵy Eýrazıalyq medıa forýmnyń ótýi dáleldeıdi.

Qazaqstanda 8 248 BAQ tirkelgen (2 513 BAQ belsendi), 212 elektrondy BAQ, 2 392 shet memleketterdiń BAQ taratylǵan, KZ domeninde 9 000-nan astam domendik ataýlar tirkelgen. Buqaralyq aqparat quraldarynyń 85%-y úkimettik emes.

Qazaqstanda ınternet pen kabeldik teledıdar qarqyndy damyp keledi. Aqparattyq naryqta zamanaýı aqparattyq tehnologıalar keńinen qoldanylady. Ulttyq teleradıostansıalar ulttyq spýtnıktik júıe arqyly taratylady. 2002 jyly CaspioNet spýtnıktik arnasy (operator Eutelsat) quryldy. BBC, CNN, Deutsche Welle, «Azattyq» radıosy, Polshanyń «Polonıa» arnasy, reseılik jáne basqa da tele-radıo arnalar respýblıka boıynsha kabeldik jáne spýtnıktik arnalar arqyly baǵdarlamalar taratady.

Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginde 20 elden 150-den astam sheteldik BAQ ókilderi, sonyń ishinde BBC, Associated Press, Inter-fax, France Press, Reuters, ITAR-TASS sıaqty iri aqparattyq agenttikter akkredıttelgen. Taqyryptardyń, basylymdardyń jáne tilderdiń ártúrliligi BAQ-tyń qarqyndy damýyna yqpal etedi.

Qazaqstan jýrnalıseriniń kongresi, Qazaqstan jýrnalıser odaǵy, Qazaqstan teleradıo habarlaryn taratýshylar qaýymdastyǵy, halyqaralyq uıymdardyń ókildikteri sıaqty jýrnalıser quqyǵyn qorǵaý jónindegi qoǵamdyq birlestikter: EQYU, Halyqaralyq adam quqyqtary búrosy, Elimizde Internews network, «Ádil sóz» jáne t.b. jemisti qyzmet etýde.

Qazaqstandaǵy adam quqyqtaryn kórsetýge 60 respýblıkalyq baspa BAQ, «QazAqparat» aqparattyq agenttigi, «Qazaqstan», «Habar», 31 arna, «Era TV», «Rahat TV» aqparattyq saıasaty qatysady. Memlekettik tapsyrysty qalyptastyrý kezinde kelesi taqyryptyq baǵyttar qarastyryldy:

• quqyqtyq nasıhat;
• quqyqtyq nasıhat máselelerin qamtý;
• «Qazaqstan – 2030» Strategıasynyń oryndalý barysy men oń nátıjelerin qamtý.

Bul taqyryptyq baǵyttardyń jalpy kólemi «Habar» jáne «Qazaqstan» arnalarynda 1110 saǵatty, Qazaq radıosynda 720 saǵatty, «Caspionet» jelisinde 830 saǵatty qurady.

Adam quqyqtarynyń jaǵdaıyn obektıvti jáne maqsatty túrde jarıalaýdy respýblıkalyq gazetter men memlekettik emes «Egemen Qazaqstan», «Kazahstanskaıa pravda», «Aıqyn», «Lıter», «Ekspress K», «Zań gazeti» gazetteri júzege asyrady.

Bul taqyryp memlekettik tapsyrysty oryndaıtyn respýblıkalyq jetekshi telearnalardyń aqparattyq-saraptamalyq, ınteraktıvti baǵdarlamalarynda da keńinen qamtylǵan. Osy oraıda, erekshe atap ótsek, «Habar» telearnasyndaǵy «Jeti kún», «Betpe bet»; «Qazaqstan» RTRK telearnasynda «Aına-apta», «Nazar»; «31 arna» telearnasynda «Óz pikiri», «Nazar ortalyǵy»; «Rahat» telearnasynda «Apta panoramasy».

Sonymen qatar, qazirgi ýaqytta sóz bostandyǵy men táýelsizdik qaǵıdattaryna negizdelgen BAQ qyzmetiniń ońtaıly modelin ázirleý maqsatynda qoǵamdyq birlestiktermen, birlestiktermen, halyqaralyq uıymdarmen, buqaralyq ǵylymı-zertteý ınstıtýttarymen ózara árekettesý boıynsha maqsatty jumystar júrgizilýde.

Qazaqstanda da buqaralyq aqparat quraldarynyń qoǵamdyq paıdaly mısıasyn oryndaýy úshin qolaıly ekonomıkalyq jaǵdaı jasaýǵa, sóz jáne buqaralyq aqparat bostandyǵyn qamtamasyz etýge baǵyttalǵan buqaralyq aqparat quraldaryn qoldaýdyń zań júzinde bekitilgen ádisteri qoldanylady.

Egemendi Qazaqstannyń alǵashqy zańdarynyń qatarynda 1991 jylǵy «Baspasóz jáne basqa da buqaralyq aqparat quraldary týraly» Zańnyń jańalyǵy men demokratıalyq sıpaty qazaq baspasóziniń qarqyndy damýynyń qýatty faktory bolǵan, sondaı-aq 1999 jyly qabyldanǵan «Baspasóz jáne basqa da buqaralyq aqparat quraldary týraly» Zańy boldy», ony ázirleýge halyqaralyq uıymdardyń, buqaralyq aqparat quraldarynyń, úkimettik emes uıymdardyń ókilderi qatysty [4]. Bul zań senzýraǵa jáne memlekettik qyzmetkerlerdiń BAQ uıymdarynyń qyzmetine aralasýyna tyıym salady jáne jýrnalıserdiń quqyǵyn qorǵaýǵa baǵyttalǵan.

Qazaqstan azamattardyń aqparat alý jáne taratý quqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etý demokratıalyq memleket qurýdyń mindetti sharty bolyp tabylady degen pikirde. Búgingi tańda Qazaqstanda aqparattyq naryqtyń negizgi, mańyzdy elementteri qalyptasty dep aıtýǵa bolady. Olarǵa memlekettik emes BAQ-tyń basym segmentiniń paıda bolýy, aqparattyq taqyryptyq óristiń aıtarlyqtaı dıferensıasıasy, jetkilikti iri medıa-kompanıalardyń qurylýy men jumys isteýi jatady. Qoǵamdyq birlestikter 218 basylymnyń ıesi bolyp tabylady. 17-si dinı birlestikterge jatady. Memlekettik emes BAQ ıeleriniń basym úlesin (48%) JSHS quraıdy.

2007 jyldyń sáýir aıynda Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń Májilisi buqaralyq aqparat quraldary salasyndaǵy komersıalyq emes uıymdar ázirlegen «Buqaralyq aqparat quraldary týraly» zań jobasyn ázirleýge kiristi. Zań jobasy bir ýaqytta Demokratıalandyrý jáne azamattyq qoǵam jónindegi ulttyq komısıada qaralyp, tujyrymdamalyq maquldansa, Qazaqstan Jýrnalıser kongresiniń bastamasymen eki ret halyqaralyq uıymdardyń saraptamasynan ótken bolatyn.

Ázirleýshilerdiń aıtýynsha, zań jobasy erkin baspasózdiń de múddesin de, memlekettiń mindetterin de tolyq kórsetedi. BAQ-ty tirkeýdiń anaǵurlym lıberaldy mehanızmi usynylýda. Atap aıtqanda, eger ýákiletti organ zańnamada belgilengen merzimde buqaralyq aqparat quraldaryna tirkeý týraly kýálik bermese nemese tirkeýden bas tartý týraly resmı habarlamasa, onda belgilengen merzim ótkennen keıin buqaralyq aqparat quraldaryna tirkeý týraly kýálik berilgen dep esepteledi.

Zań jobasy buqaralyq aqparat quraldarynyń kez kelgen túrin monopolıalandyrýǵa tyıym salady, al buqaralyq aqparat quraldarynyń qyzmetin májbúrli toqtata turý men toqtatýdyń negizi aýyr qoǵamdyq qaýipti áreketter jasaý ǵana bolyp tabylady.

Qazaqstannyń táýelsizdik jyldaryndaǵy ekonomıkalyq ósý men saıası jańǵyrýdaǵy jetistikterin dúnıejúzilik qaýymdastyqtyń basym bóligi moıyndap otyr. Ekonomıkalyq ósýdiń joǵary qarqyny, baı resýrstyq baza, berik energetıkalyq áleýet, jaqsy qalyptasqan orta tap, damyǵan adamı kapıtal jáne azamattyq qoǵamnyń negizderi Qazaqstanǵa bolashaqqa senimmen qaraýǵa múmkindik beredi. Qazaqstannyń damý strategıasy demokratıa men azamattyq qoǵam qurýǵa baǵyttalǵan, óıtkeni bul sanaly tańdaý.

Qoǵamdy shyndyqtyń barlyq sarqylmas ártúrliligi týraly aqparattandyrý – buqaralyq aqparat quraldarynyń basty mindeti.

Araılym Dadanbekova

---