InfoHub Logo

XXI ǵasyr dúnıe júzindegi etnosaralyq jáne konfesıaaralyq qatynastardyń, kópetnosty qoǵamdardyń birigýine jańa kózqarastar qalyptastyrýdyń problemasyn ótkir túrde alǵa tartýda. Dástúrli qundylyqtar júıesi men tez damyp kele jatqan etnostyq qaýymdastyqtar mádenıeti arasyndaǵy shıelenistiń ulǵaıǵandyǵy, ulttyq dıasporalardyń shoǵyrlanýynda problemalar oryn alyp otyrǵandyǵy baıqalady.

Álem damý prosesinde mádenı sanqyrlylyq ózin derbes jahandyq qubylys retinde jarıa ete bastaǵan kezeńge dóp kelip otyr. Máselen, Eýropadaǵy, Azıadaǵy, basqa da qurlyqtardaǵy mýltımádenıliktiń jáne sáıkestiktiń daǵdarysy ekstremızm men shekten shyqqan ultshyldyqqa qarsy turýdyń bolmysqa sáıkes keletin tetikterin qalyptastyrý qajettigin kórsetti. Fransıadaǵy, asımılásıalaý, Ulybrıtanıadaǵy baǵyndyrý, GFR-daǵy bóliný, Shveısarıadaǵy úılestirý strategıalary turaqtylyqty, beıbitshilik, pen ulttyq birlikti nyǵaıtý isinde oń nátıje bere almaı-aq qoıdy.

Birigý máselesi men etnosaralyq kelisimniń ońtaıly úlgisin izdestirý ótkir bolyp turǵan kóptegen memleketterde atalmysh problemalar májbúrli de kókeıtesti kún tártibine aınaldy. Osy zamanǵy asa ótkir problemalar tek ujymdyq kúsh-qýattyń, ortaq kelisim men senimniń negizinde ǵana sheshilýi múmkin ekendigi aıqyn boldy. Bulaı bolmaǵan jaǵdaıda, álbette, Batys pen Shyǵystyń, Soltústik pen Ońtústiktiń arasynda áleýmettik, mádenı, dinı qyrǵıqabaqtyq óristeýi yqtımal.

Ult qurýdyń halyqaralyq tájirıbesin taldaý Qazaqstan úshin eshqandaı úlginiń tolyǵymen qabyldaýǵa laıyq emes ekendigin kórsetedi. Budan, árıne, ony zerdeleýden bas tartý kerek degen oı týyndamaıdy. Bizdińshe, qazirgi ártúrli úlgilerdi etnosaralyq turaqtylyq pen qoǵamdyq kelisimniń tıimdi saıasatyn túzý maqsatynda, sondaı-aq janjaldar men shıelenisterdi boldyrmaý jónindegi jumysta paıdalaný úshin jan-jaqty qarastyrý qajet.

Mýltımádenıetti qoǵamnyń, etnostyq plúralızmniń paradıgmalary tarıhı erekshelikter — men ózgeshelikterdi eskeretin Qazaqstan úshin belgili bir dárejede baǵyt-baǵdarǵa aınaldy. Prezıdent N.Á.Nazarbaevtyń. aıtýynsha, ol «ultaralyq kelisimdi saqtaý men nyǵaıtýdyń jáne kazaqstandyq sáıkestikti qalyptastyrýdyń ózindik úlgisi. Táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinen-aq qazaqstandyq sáıkestiktiń negizine etnostyq prınsıp emes, azamattyq prınsıp alyndy… Bizdiń strategıalyq maqsatymyz — qoǵamdy odan ári toptastyrý jáne biregeı qazaqstandyq, bósekege qabilettİ ult qalyptastyrý».

Ult kurý — sanalýan saıası kúshterdiń ártúrli jurtshylyqtyń ult jáne ulttyq sáıkestik qapyptastyrýǵa baǵyttalǵan kúsh-jigerin sıpattaıtyn ádisnamalyq qatardaǵy ǵylymı-qoldanbaly termın. Bul ult qurý — ultty qalyptastyrýdyń saıası qurylymy ekendigin taǵy da dáleldeıdi. Qazirgi qoǵamdyq-saıası jaǵdaılar úshin ult qurý halqynyń quramy kópmádenıetti bolyp keletin memlekettiń syndarly saıası tájirıbesi retinde qarastyrylýy múmkin.

Ult qurý — bul tereń de serpindi proses, áp-sátte paıda bolatyn dúnıe emes. Osynaý kólemdi problemany jan-jaqty qarastyrý úshin sońǵy onjyldyqtar tym az merzim bolyp tur. Bul kópetnosty qoǵamdardaǵy etnostyq saıasatty júrgizý nemese sıpattamasyn zertteý ǵana emes, memlekettik-basqarý saıası qurylymdary men ınstıtýttaryn qurýmen jáne damytýmen baılanysty prosester. Olardyń Qazaqstan tarıhynda buryndary bolǵany da belgili, Endi, árıne, jahandaný kezeńinde jańa máseleler, onyń ishinde ult qurý prosesine yqpal etetin máseleler de paıda boldy. Sáıkestik, etnostyq, ult, etnos jáne t.b. sıaqty birqatar uǵymdar men qubylystar osy prosestiń ónimi bolyp tabylady.

Qaeaqstandyq ult qurýdyń ajyramas qyry — onyń kópetnostyǵy jáne kópkonfessıalyǵy. Toleranttylyq, birigý, mádenıetaralyq jáne órkenıetaralyq dıalog ıdeıalaryna beıildiligi — qoǵamdyq qatynastar aksıomasy. Bılik pen azamattyq qoǵam, etnostar, mádenıetter, dinder arasyndaǵy dıalog uıymdastyrý máseleleri ult qurý prosesiniń mańyzdy quramdas bóligine aınaldy.

Dıalog úshin, etnosaralyq jáne dinaralyq qarym-qatynas qalyptastyrýda ınstıtýttardyń ózara is-áreketteri úshin jaǵdaı jasáý, bir-birine degen tolerantty kózqaras Qazaqstan jetistikteriniń negizin quraıdy, bul jetistikterge rýhanı qundylyqtar, halyqtyń birligi men tutastyǵy (ásirese, mysaly, álemdik ekonomıkalyq daǵdarys sıaqty qıyn kezenderdegi) kiredi. Bul jerde «ult qurý prosesi memlekettikti etnossyzdandyrýǵa jáne etnostyqty saıasatsyzdandyrýǵa negizdeledi. Osynyń ezi Qazaqstanǵa qoǵamnyń kópetnosty áralýandyǵyn saqtap qana qoımaı, ony turaqtylyqtyń basty resýrsyna aınaldyrýǵa múmqindik berdi».

Qazaqstandyq ult qurýdyń erekshelikterin týsiný máselesinde basty nazarǵa alatyn dúnıe — 1995 jyly túńǵysh Prezıdent N.Á.Nazarbaevtyń bastamashylyǵymen qurylǵan Qazaqstan halqy Assambleıasy búginde qoǵamdyq kelisim men ulttyq birliktiń jandy quraly bolyp tabylatyndyǵy, sol arqyly etnosaralyq qatynastar demokratıanyń azamattyq qundylyqtarynyń barometrine aınalǵandyǵy. Onyń róli men mártebesin konstıtýsıalyk jáne zańnamalyq deńgeıde kóterý arqyly, pármendi damyp otyrǵan azamattyq ınstıtýttar arqyly qazaqstandyq ult saıasatińyń ózekti qundylyqtary men basymdyqtary boıynsha qoǵamdyq ortaq kelisim qalyptastyrý múmkin boldy.

2007 jyldyń tamyzynda Qazaqstan hapqy Assámbleıasynyń «Biz, qoǵamdy básty ulttyq basymdyqtar tóńiregine toptastyrýǵa tıispiz: olar — tynyshtyq, turaqtylyq jáne kelisim» taqyrybynda ótken on úshinshi sesıasynda Memleket basshysy baıandama jasap, el damýynyń logıkasymen tikeleı baılanysty Assambleıa damýyniń jańa kezeńin naqty aıqyndady..«Bizdiń strategıalyq Maqsatymyz -qoǵamdy odan ári toptastyrý jáne biregeı qazaqstandyq,. básekege qabiletti ult qalyptastyrý. Bul — Shyǵys peń Batys, ozyq bilim, tehnologıalar men ǵasyrlar danalyǵy, rýh bostandyǵy men ynta-jiger birligi tamasha túrde túıisetin ýlt». Ulttyń qalyptasýyna mundaı kózqaras ult qurýdaǵy qazaqstandyq ereksheliqterdi anyqtaýdyń, máni men mańyzyn túsinýdińirgeli negizi bolyp tabylady.

Bulardyń qataryna el damýynyń ózindik úlgisin tuzý jónindegi qoǵamdyq prosesti de qosý kerek. Táýelsizdiktiń aq tańy atqan kezdiń ezinde-aq Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev etnosaralyq katinas problemalaryn sheshýdińaldyn alý sıpatyndaǵy birinshi retteturǵan sharalar qabyldady, óıtkeni onsyz ekonomıkalyq reformalarDy jáne qoǵam men onyń ınstıtýttaryn demokratıalandyrý prosesin tabysty júrgizý múmkin bolmas edi. Mine, naq solar eldiń «qazaqstandyq jol» dep atalatyn tolerantty hám úılesimdi damý evolúsıasynyń negizin qalady.

«Qazaqstandyq jol» tarıhı ózgerister júgin kóterip tur, ál olar, shyn máninde, Ata Zańymyzdyń — Konstıtýsıanyń, Qazaqstannyń ult biriligi doktrınasynyń, «Qazaqstan halqy Assambleıasy týraly», «Qoǵamdyq birlestikter týraly» Zańdardyń jáne basqada normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń normalairynda shynaıy kuqyktyq kórinis tapqan ózindik derbes tájirıbe, qoǵamdyq damýdyń úlgisi boldy. Jańa qaterler men saıası: táýekelder aıasynda bul jol búginde dúnıe júzinde qoǵamdy ekonomıkalyq jáne áleýmettik-saıası reformalaý men ony jańǵyrtý jónindegi Prezıdent ıdeıalary shoǵyrlanǵan biregeı tájirıbe retinde qabyldanyp otyr.

Qazaqstandyq joldy, etnosaralyq toleranttylyqtyń jáne qoǵamdyq kelisimniń úlgisin túzý dıalektıkasynyń ózi, ámbebap ınstıtýt- Qazaqstan halqy Assambleıasynyń qalyptasýy men damýy halyqty biregeı saıası sýbekt retinde obektıvti túrde aıqyndaıdy. Negizgi zańymyzdyń kirispesindegi sóederdiń ózi aıtyp turǵandaı, Qazaqstan halqy — bul qazaqstandyq halyqtyń rýhanı ahýalynyń, onyń jańa maqsattar men ıdeıalarǵa udaıy umtylysynyń máni.

Konstıtýsıanyń ajyramas bóligi jáne onyń ishki mazmúnyn aıqyndaýshy bolyp tabshatyn kirispede Qazaqstan halqy «báıyrǵy qazaq jerinde memlekettilik qúra otyryp», «ózin erkindik, teńdik jáne tatýlyq múrattaryna berilgen beıbitshil azamattyq qoǵam dep uǵyna otyryp», «dúnıejúzilik qoǵamdastykta laıykty oryn alýdy tileı otyryp», «qazirgi jáne bolashaq urpaqtar aldyndaǵy joǵary jaýapkershilikti sezine otyryp», osy Konstıtýsıany qabyldaıdy delingen.

«Biz, Qazaqstan halqy» degen tujyrym egemendikti, memlekettikti jáne ulttyq birlikti bekitedi. Sondyqtan osynaý formýla memleket qyzmetiniń qaǵıdalaryn, olardyń ishinde qoǵamdyq kelisimdi, shynaıy bildiredi. «Biz, ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaqstan halqy…» óziniń újymdyq yrqymen Konstıtýsıa qabyldal otyrǵan halyqty jáne onyń Konstıtýsıada kórsetilgen qasıetterin bildiredi (ol kópetnosty, ortaq taǵdyr biriktirgen, onyń atynan Konstıtýsıa kúshine enedi, Konstıtýsıaǵa eń jsǵarǵy zań kúshi beriledi).

Saıası teorıada Ultty (qoǵamdy) birtutas etetin memleket jáne halyqdep esepteledi. Kóz jeter bolashakta kópetnostyq saqtalatyn jaǵdaıda memleket (ortalyqtandyrylǵan bılik júıesi retinde) budan ári de Ult úshin shynaıy negiz bolyp tabyla bermek. Tek zaıyrly ult qana jahańdyq qaterlerge jaýap bere alatyny, tek úlken qundylyqtar tán ult qana básekege qabiletti bolatyny belgili. Ult memleketpen teńdestiriledi, óıtkeni básekege qabiletti memleketti tek qoǵam ómiriniń barlyq salalaryn jańǵyrtýǵa, básekege qabiletti ult qana qura alady.

1995 jylǵy Konstıtýsıanyń qabyldanýymen memlekettilik sıpatynyń jáne ultty memleket retinde qabyldaýdyń jańa úlgisine kóshýdiń jalpyazamattyq qaǵıdalary bekitildi. Saıası qoǵamdastyq bolyp tabylatyn ult memlekettiń arqasynda qalyptasady, al memleket tek qana ulttyq bolýy múmkin.

Táýelsizdikti nyǵaıtý, bir-birine tolerantty qarym-qatynastar ornatý, etnostyq, dinı jáne basqa da shıelenisterge jol bermeý shyn máninde negizgi basymdyqtar bolyp esepteledi. Alaıda búgingi bolmys ulttyń tutasý, onyń túsinikti nakty dúnıelerdiń tóńiregine toptasý qajettigi týraly, memlekettiń ulttyq biriktirýshi bastaý retindegi ornyna ylǵı món berýge umtylý týraly udaıy aıtýdy tileıdi.

---