InfoHub Logo

Aýyspaly egister jónindegi túsinik

Aýyspaly egis degenimiz — ǵylymǵa negizdep daqyldar men súri tanapty belgili bir merzimde jáne aýmaqta kezektestirip ornalastyrý. Daqyldar men súri jerdiń kezektesý retimen birinen soń biriniń ornalasýyn aýyspaly egistiń sulbasy /keskini/ dep ataıdy. Mysaly, Soltústik Qazaqstandaǵy eń keń taraǵan aýyspaly egistiń sulbasy:

1 — súri jer,
2 — jazdyq bıdaı,
3 — jazdyq bıdaı,
4 — arpa.

Daqyldar men súri jerdiń aýyspaly egistiń barlyq tanaptary arqyly ótýi olardyń aýmaqta kezektesýin bildiredi. Daqyldy bir tanapta uzaq ýaqyt ósirýdi aýysymsyz, al sharýashylyqtaǵy negizgi daqyldy dara daqyl dep ataıdy. Aýyspaly egisterde, keıde bir daqyldy birneshe jyl boıy qatarynan egedi, sosyn ony basqa daqylmen aýystyrady. Mundaı egistikterdi qaıtalama egistik dep ataıdy.

Aýyspaly egistiń ár tanabynda ádette bir daqyldy ósiredi, keıde bir tanapta bıologıasy jáne ósirý tehnologıasy uqsas birneshe daqyldy ornalastyrady. Aýyspaly egistiń mundaı tanaptaryn qurama dep ataıdy. Aýyspaly egistiń jaqsy alǵy egispen bastalyp, kelesi jaqsy alǵy egistiń aldynda aıaqtalatyn bóligi aýyspaly egistiń býyny dep atalady. Aýyspaly egis tásiline sáıkes, daqyldar men súri jerdiń kezektesýiniń tolyq sıkli ótetin kezeńdi aınalym (rotasıa) dep ataıdy. Onyń uzaqtyǵy ádette aýyspaly egistegi tanaptar sanyna teń. Aýyspaly egistiń tys tanaby dep daqyldardyń kezektesýinen ýaqytsha shyǵarylyp jáne birneshe jyl boıy bir daqyl retinde ósiriletin tanapty aıtady. Tys tanapta kóbinese kópjyldyq shópter, júgeri ósiriledi. Alǵy daqyl dep osy tanapta ótken jyly bolǵan daqyldy nemese súri jerdi ataıdy, ıaǵnı aýyspaly egistegi árbir daqyl nemese súri jer ózinen keıingi daqyl úshin alǵy daqyl bolyp tabylady. Aýyspaly egistiń, daqyl men súri jerdi retimen aýysýyna, olardyń kezektestik qaǵıdasyna ózgertýler engizýge múmkindik beretin qasıetin onyń ıkemdiligi (beıimdelgishtigi) dep ataıdy. Aınalymy uzaq jáne bıologıasy uqsas daqyldardan turatyn aýyspaly egistiń ıkemdiligi joǵary. Daqyldardyń kezektesý qajettiligi hımıalyq, fızıkalyq, bıologıalyq, ekonomıkalyq sebepterge baılanysty.

Bir daqyldy turaqty nemese uzaq ýaqyt boıy bir jerge ósire berse, onda aramshópter, zıankester jáne aýrýlar qaptap, topyraq tozady da, ónimniń azaıýyna ákep soqtyrady. Aýyspaly egiste daqyldardy kezektestirý, bıologıalyq sebepterdiń keri áserin tómendetedi nemese tipti múldem joıady. Máselen, kúnbaǵysty turaqty sepkende ol toǵyshar aramshóp suńǵyladan kúshti zaqymdanady; bıdaıdy kezektestirmeı sepse, onda ol tamyr shirindisi aýrýyna shaldyǵady.

Birneshe daqyldardy (dándi, otamaly daqyldar, kópjyldyq ekpe shópter) ósirý olardy sebýdiń, oryp alýdyń merzimderi ár túrli bolǵandyqtan, eńbekti, tehnıkany, jumysshy kúshin birkelki paıdalanýǵa, mal sharýashylyǵyn azyqpen qamtamasyz etýge múmkindik jasaıdy.

Aýyspaly egistegi alǵy daqyldar

Daqyldar óniminiń mólsheri men sapasyna alǵy daqyl úlken áser etedi. Soltústik Qazaqstannyń qurǵaqshylyq jaǵdaıynda, eń jaqsy alǵy daqylǵa súri jer (tanaby) jatady. Ol topyraqta ylǵaldyń, ósimdikke sińimdi túrdegi qorektik zattardyń jınalýyn, tanaptyń fıtosanıtarlyq kúıiniń jaqsarýyn jáne aramshópten tazalanýyn qamtamasyz etedi. Qazaqstandaǵy taza, ekpe, yqtyrmaly, sıderaldy, jazyqtilgish gerbısıdti, t.b. súri tanaptary keń taraǵan. Otamaly daqyldar (qant qyzylshasy, júgeri, kartop, kókónis, t.b.) alǵy daqyl retinde tanaptarda aramshóptermen kúresti jaqsy júrgizýge múmkindik beredi: jaz boıy aramshóptermen qatarlyqta kúres júrgiziledi, topyraqqa tyńaıtqyshtar engiziledi.

Burshaq tuqymdas daqyldar topyraqtaǵy azotty kóbeıtedi. Jemshópke sebilgen daqyldardy jazda shabý aramshópterdi azaıtady. Kóp jyldyq shópter topyraqty organıkalyq zattarmen baıytady, onyń qurylymyn jaqsartady, sý jáne jel erozıasynan qorǵaıdy, ósip-óngen patogendi mıkroaǵzalardy qurtady. Soltústik Qazaqstannyń qurǵaqshylyq jaǵdaıynda negizinen kópjyldyq dándi ekpe shópterdi, al onyń ishinde qurǵaqshylyqqa eń tózimdilerin (erkekshóp) paıdalanady. Kóp jyldyq ekpe shóp qyrtysyndaǵy bıdaıdyń astyq ónimi, yqtyrmaly súri tanapqa qaraǵanda gektaryna 2,3 s tómen, biraq súri tanaptan keıingi ekinshi bıdaıǵa qaraǵanda gektaryna 0,7 s joǵary.

Qaraqumyq tamyrynyń joǵary eritetin qabiletine baılanysty qıyn erıtin qosylystardan qorekttik zattardy paıdalanyp, basqa odan keıin ósiriletin daqyldarǵa jeńil sińetin túrde qaldyrady. Aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń tamyr júıesi qurylysyndaǵy aıyrmashylyqtary topyraq ylǵaldyǵyn paıdalanǵanda baıqalady. Qýatty tamyr júıesi bar ósimdikter — júgeri, kúnbaǵys, qant qyzylshasy, jońyshqa ylǵaldy tómengi tereń qabattardan paıdalanady, al kóptegen basqa ósimdikter ylǵaldy topyraqtyń betki qabattarynan jumsaıdy. Ár túrli ósimdikter qurǵaq zattardyń qalyptasýyna sýdyń mólsherin árqalaı jumsaıdy. Qant, júgeri, kúnbaǵys, kóp jyldyq shópter tary men arpa sıaqty ósimdikterge qaraǵanda sýdy kóbirek jumsaıdy jáne topyraqty kúshtirek qurǵatady. Sondyqtan aýyspaly egiste ár túrli daqyldardy almastyrǵanda qorektik zattardy jáne topyraq ylǵalyn tıimdi paıdalanýǵa múmkinshilik týady. Tanapta daqyldardyń almasýy topyraqtyń fızıkalyq jaǵdaıyn, ásirese onyń qurylymy men tyǵyzdyǵyn jaqsartady.

Bir jyldyq otamaly daqyldardy qarqyndy óńdeýler men qaıtalama ósirý topyraqtyń tym borpyldaq bolýyna, qara shiriktiń azaıýyna, sońynan topyraq qurylymynyń nasharlaýyna uryndyrady. Qurǵaq dala jáne dala aımaqtarynyń jaǵdaıynda jel erozıasynyń qaýiptiligi baıqalady. Bul aımaqta kóp jyldyq shópter jáne basqa daqyldar qalyń qyrtysty (shymdy) qurady, topyraq qurylymyn jaqsartady, sýǵa tózimdi agregattardyń sanyn kóbeıtedi, sý jáne jel erozıasynan qorǵaıdy.

Dándi daqyldar túrine qaraı alǵy daqyl retinde ár túrli baǵalanady. Kúzdik bıdaı jazdyq bıdaı men arpa úshin kóptegen otamaly daqyldar úshin jaqsy alǵy daqyl bolyp sanalady. Jemdik dándi-daqyldardy, arpa, t.b. nashar alǵy daqylǵa jatqyzady jáne olardy aýyspaly egistiń sońynan ornalastyrady.

S.Seıfýllın atyndaǵy qazaq agrarlyq ýnıversıteti men A.I.Baraev atyndaǵy Qazaq ASHǴZI derekteri boıynsha sulynyń jazǵy egisin súri tanapty erozıadan qorǵaýǵa jáne topyraqtyń sanıtarlyq jaǵdaıyn jaqsartý úshin paıdalanýǵa bolady. Sulynyń jasyl balaýsasynyń ónimdiligi gektaryna 50-75 s jetedi.

Aýyspaly egisterdiń sulbasyn qurý qaǵıdattary (prınsıpteri)

Aýyspaly egiste daqyldardyń almasý tártibin jáne alǵy egisterin óndiristik tájirıbeleri men aımaqtyq ǵylymı mekemeleriniń usynystaryn paıdalanyp anyqtaıdy. Buǵan qoıylatyn negizgi talap — árbir daqylǵa múmkindiginshe ońtaıly jaǵdaı jasap, syrtqy ortanyń qolaısyz óserin azaıtý.

Aýyspaly egistiń sulbasyn qurastyrǵanda topyraqtyń qunarlylyq qorlaryn ósimdikterdiń tıimdi paıdalanýyn eskerý kerek. Sol úshin kelesi qaǵıdattaryn saqtaý kerek:

1. Negizgi daqyldarǵa aýdannyń úlken bóligin bólgen jón;
2. Topyraqtyń qunarlylyǵyna, tanaptardyń tazalyǵyna jáne basqa tirshilik jaǵdaılaryna joǵary talap qoıatyn eń qundy daqyldardy jaqsy alǵy daqyldardan keıin ornalastyrý durys, al olar basqa daqyldarǵa jaqsy alǵy daqyl bolýy kerek;
3. Aýyspaly egisti eń jaqsy alǵy daqyldan bastaý qajet;
4. Topyraqty óte tereń kúshti qurǵatatyn (kúnbaǵys, qant qyzylshasy, sýdan shóbi) daqyldardyń qaıtalama egisterin boldyrmaý kerek; kópjyldyq shópterdi kúnbaǵystan keıin ornalastyrýǵa bolmaıdy;
5. Dándi burshaq daqyldaryn qaıtalap ósirýge bolmaıdy;
6. Otamaly jáne dándi burshaq daqyldardy pardan keıin ornalastyrýǵa bolmaıdy; bul jaǵdaıda olardyń qundy alǵy egis bolǵan artyqshylyǵy basqa daqyldarmen paıdalanylmaıdy;
7. Nashar alǵy egisten keıin tanaptardy parǵa qaldyrý kerek;
8. Kópjyldyq shópterdi sýarmaly jaǵdaı nemese jetkilikti jaýynshashyn bolǵan jaǵdaıda jazdyq dándi daqyldardyń nemese bir jyldyq shópterdiń jamylǵylarynyń astyna ornalastyrǵan abzal;
9. Aramshópterdi azaıtatyn daqyldardy aramshópterge sezimtal daqyldarmen kezektestirip ornalastyrady;
10. Qysqy-kúzgi jáne jazdyq kezeńniń jaýyn-shashyndaryn tıimdi paıdalaný qabiletine ıe daqyldardy aýyspaly egisterde ornalastyrý;
11. Vegetasıa kezeńi ár túrli daqyldardy almastyryp ósirgen durys jáne basqa da talaptardy este saqtaýǵa týra keledi.

Aýyspaly egisterdi jikteý

Aýyspaly egistiń ár túrli jikteýleri bar.

S.Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrarlyq ýnıversıtetiniń derekteri boıynsha (L.P.Roktanen jáne V.P.Tomılov) aýyspaly egisterdi mynadaı belgileri boıynsha jikteıdi: daqyldar quramy nemese jetekshi daqyl boıynsha (astyqtyq, jemshóptik, kókónistik, tehnıkalyq, baqshalyq); quramdas bólikteriniń aty boıynsha (súri jerliotamaly, shópti-burshaqty, t.b.); tanaptar sany boıynsha (eki tanapty, úsh tanapty, tórt tanapty, t.b.); qosymsha (arnaıy) belgileri boıynsha (sýlandyrylatyn, topyraq qorǵaıtyn, sıderatty, kóp jyldyq shópterdiń tys tanaby, t.b.).

---