InfoHub Logo

"Qambar" jyrynyń qysqasha mazmuny

Qazaq eliniń eski tarıhynan, halyq murasynan qalǵan úlken jyrdyń biri — "Qara qasqa atty Qambar" jyry. Munyń mán-jaıyn tekserýden buryn áýeli qysqasha túrde áńgime mazmunyn aıtyp óteıik.

Burynǵy ótken zamanda on eki baýly ózbekte Ázimbaı degen baı bolady. Munyń alty uly, bir sulý qyzy bolady.
...Qyz Nazym shyqty burańdap,
On segiz tolǵan jasyna,
Kámshat bórik kelisip,
Brıllıant qoıdy basyna.
Qara men tóre qaıǵyrdy:
Bolsa dep bizben ashyna.

Sol Nazym qyz kúıeý tańdaıdy. Ázimbaı baı: "Qyzymdy tańdaǵan adamyna qosamyn, dámeli adam jıylsyn", — dep, jar shashty.
Aıtylǵan kúni qalyń el jıylyp, kórýge kelisti. Qyzǵa eshqaısysy jaqpady. Nazym qyzdyń kóńiline alǵan jigiti Qambar edi — ol kelmedi.
Qambar "Alpys úıli Arǵyn, toqsan úıli Tobyr" deıtin kedeı rý ishindegi Álimbaı degenniń balasy edi. Bul qara qasqa atty Qambar atanǵan — ári batyr, ári ańshy, mergen edi. Qambar qara qasqa atynyń ústinde kúnin keshirip, jańaǵy ash-aryq týysqandaryn ańmen asyraıtyn. Nazym Qambarǵa syrtynan qumar edi. Biraq, muny elemegendeı bolady, kelmeıdi. Qyz qapalanyp júredi. Qambar ańda júrip, bir kúni jolbarys soǵyp alyp qaıtty. Taǵy bir kúni suńqaryn alyp, qol jaǵalap kele jatyp, Ázimbaı baıdyń aýylynyń ústine týra keldi. Biraq, aýylyna túspeı:

Qyryndap ótip barady,
Suńqaryn tutyp betine.
Jaǵalaı qulyn baılaǵan,
Teńizdiń boıyn jaılaǵan
Qyz Nazymnyń aýylynyń
Ústine tústi kózderi.
Muny kórip Qambardyń
Joqshylyq kirdi esine:
"Qymyz bar dep, aq úıdiń
Túsemin baryp nesine?"
Qyryndap ótip barady,
Suńqaryn tutyp betine.
Qara qasqa tulpary
Jerdiń tartyp tanabyn,
Alshańdap basyp, asyqpaı
Aýyldyń shyqty shetine...
Batyr aýylǵa túspeı, ótip bara jatqanda Nazym úıden shyǵyp, qarap tur edi.

Endi aılamen toqtatpaq bolyp, jeńgelerin jıyp, dereý jip ıirtip, órmek qurǵyzdy. Órmektiń bir jaq shetin kólge jetkizip, ekinshi jaǵyn úıge tireı qurǵyzyp, Qambardyń qaıtar jolyna jibek órmek bógeýil saldy. Tegeshke qymyz quıǵyzyp, tosyp otyrdy.
Qambar úırek, qazdy qara qasqa atqa teńdep, kól jaǵalap qaıtyp kele jatyp, jolynda kóldeneń qurylǵan órmekti kórdi.

...Kórinedi Nazymnyń Aldyna órmek qurǵany, Qambar aıtty ózine: "Osyǵan kóńilim bólinip, Umytyp ketsem jurtymdy, Qudaıdyń, — dedi, — urǵany!" Málim boldy batyrǵa, Óner istep Nazym qyz Qyzdyrmaq úshin turǵany...

Qambar qyzǵa qaramaı, órmekten qara qasqa atty qarǵytyp óte shyǵady. Nazym kúıingendikten, óz órmegin ózi qylyshpen týrap tastaıdy da, Qambarǵa daýystaıdy. Batyr atynyń moınyn buryp qaraǵanda, Nazym qyz:

Qaırylmaı qaıda barasyń? Han súıekti Qambar-aý! Qabaǵy qatyp sharshapty, Qara qasqa attyń moınynda Ókpe, baýyr, jal bar-aý! Aryzyma qulaq sal, Aqylyń bolsa ańǵar-aý! Shóldeseń sýsyn ishseıshi, Bizdiń úıge tússeıshi, Qaınatuly shaı bar-aý! Sary aıaqta bal bar-aý! Jatyp, turyp ketýge Kútkendeı bizde jaı bar-aý! — deıdi. Buǵan Qambar:
...Ash bórideı jalaqtap,
Qınady joqtyq janymdy.
Uıadan jalǵyz balamyn,
Qus etin berip baǵamyn
Úıdegi eki kárimdi.
Oǵan da nazar salamyn,
Qabatyma alamyn
Alpys úıli Arǵyndy.
Senimenen oınasam,
Aınalar isim qıynǵa,
Aıypqa meni buıyrma,
Aıtamyn, Nazym, zarymdy... — deıdi.

Nazym Qambarǵa qumarlyq syryn aıtady. "Talaı baıdyń balasy bar. Eshqaısysyn saǵan teń kórmeımin. Sen jurtqa tulǵa bolǵan, ózgeshe týǵan jansyń. Sol sebepti seni qaladym. Aýylyma qon!" - deıdi. Qambar: "Sen shalqyǵan baıdyń qyzysyń. Men kedeımin, teńiń emespin.
...İzdegeniń asylyq.
Men emes tańdap tıeriń.
Yńyrsytyp baılaǵan,
Kóshkende toptap aıdaǵan,
Mastyǵy shyǵar bıeniń, — deıdi.

Ekeýi súıtip sóılesip turǵanda, Nazymnyń bir aǵasy bulardy kóredi. Jalǵyz atty kedeıdiń Nazymmen sóılesip turǵanyn namys qylady. Ózge inilerin jıyp ap, ashý shaqyrysady. Janjal shyǵarmaq bolysady. Qambar júrip ketedi. Nazymnyń Alshy oraz degen bir aǵasy ózge týysqandarynyń Qambardy kemsingenin teris kóredi. "Qambar Noǵaılynyń batyry, Nazymdy odan artyq kimge beremiz" deıdi. Ázimbaıdyń balalary bul sózge toqtap, basylady.

Sol kezde Noǵaıly men Ózbek Qalmaqpen jaýlasyp júredi eken. Qalmaqtyń Qaraman degen hany Nazym qyzdyń jaıyn estip, almaq bolady. Ázimbaıǵa jaýshy qyp Kereı uly Kelmembet degendi jiberedi.
Kelmembet Ázimbaıǵa kelip, tuspaldap:
...Aryzymdy aıtamyn,
Kóterseń meniń nazymdy.
Saýsaǵy altyn suńqarǵa
İldireıin dep keldim
Kóldegi úırek, qazyńdy.
Altaıy qyzyl túlkińe
Qosaıyn dep oılaımyn
Qumaıy júırik tazymdy,
Tikpekke aq úı suraımyn
El qonbaǵan sazyńdy... — deıdi.

Ázimbaıdyń Alshyoraz degen balasy bul jumysqa namys qylyp, Kelmembettiń qulaq-murnyn otap, qýyp jiberedi. Qaraman buǵan ashýlanyp, qalyń qolmen kelip qalady. Jurt qorqady. Ázimbaı nókerlerimen aqyldasyp, qalmaqqa qarsy shyǵarýǵa Qambardy shaqyrtady. Eldi qutqaryp, Nazym qyzdy ózi alsyn dep tilek etedi. Qambar atqa minedi. Qaramannyń shatyryna kelip túsip, til qatady. Eki batyr sózge eregisip ushqynysady. Sol arada jekpe-jekke shyǵysady. Qambar Qaramandy óltiredi. Qalmaqty jeńip shyǵady. Sodan Noǵaıly toı qylyp, Nazymdy kóp jasaý, múlikpen Qambarǵa qosady.

"Qambar" jyrynyń maǵynasy jáne erekshelikteri

"Qambar batyr" jyry — halyq ádebıetiniń eń eski túriniń biri — batyr jyry bolady. Bundaı jyrlarynda, qaı halyq bolsyn, eń aldymen óziniń erlikti, batyrlyqty qadirlegendigin kórsetedi. Sondyqtan Qobylandy, Qambar degender qur ǵana jeke adamdar, jeke batyrlar ǵana emes. Olar, halyqtyń boıyna bitken erlik, geroılyqtyń bir araǵa jıylyp kórsetilgen, jıyntyq keıpi. Kóptiń, eldiń boıynda bar qasıetti bir músin arqyly kórsetken kórkem keıip. Sondaı halyq qasıetin kórsetetin músin bolǵandyqtan, bulardyń barlyq tulǵasy, qaıraty, qımyly da ulǵaıtylyp kórsetiledi. Jyr ol batyrlardy kóterip, iriletip jyrlaıdy. Jyr - batyrdy súıip, qostaǵan beıildi bildiredi, óıtkeni "batyr", "batyrlyq" degender halyqtyń súıgen asyldary. Qazaqta osyndaı bop jyrlanǵan birneshe batyr bar. Olardyń eń úlken, eń dańqtylary: "Edige", "Qobylandy", "Er Tarǵyn" jáne osy "Qambar". Qambar jáne kedeı ortasynan shyqqan, Tobyrdan shyqqan batyr bop kórsetiledi. Sol kedeı aǵaıynyna ári qorǵan, ári asyraýshy adal azamat bop kórsetiledi. Bul, minsiz jaqsy degen batyr. Onyń jaıyndaǵy jyr Qambardy ózgeshe, súıikti qyp kórsetý kerek. Sondyqtan bunyń jaıyndaǵy jyrdyń jalpy syrtqy qurylysy, túri de osyndaı ishki mazmunyna saı bolady. Jalpy batyrlar jyry el tarıhynyń eń eski zamandaryn kórsetedi. Bulardyń ýaqıǵasyn tarıhtyń pálen jylynda boldy dep aıtý qıyn. Mólshermen aıtqanda burynǵy, erte kezdegi — shabýyl-jortýyl zamany týdyrǵan áńgime bolady. Osymen endi "Qambar" jyrynyń tur erekshelikterin qarastyraıyq.

"Qambar" jyry burynǵy zamandardan beri qaraı aýyzsha aıtylatyn jyr bolǵan. Basynda, eń alǵash óleń bolǵan kezinde de, jazylyp aıtylǵan emes. Sondyqtan, munyń óleńdik qurylysynda sol aýyzsha jyrdyń erekshelikteri bar. Eń aldymen bunda óleń qatar aýmaıtyn belgili sandy (tórt joldy, alty joldy, ıa taǵy basqasha) shýmaqqa bólingen emes. Bul jeldirme ekpinimen kóp joldy shýmaq bop quralady. Shýmaqtary belgili bir sanmen, bir qalypty bop turmaıdy.

Keıde 4-5 jol bir shýmaq bop ketse, keıde qosylyp aıtylatyn áýenniń jáne áńgime qyzýynyń yńǵaıyna qaraı nemese sóıleýshi adamnyń kóńil kúıine qaraı, áralýan bop, aýysyp otyrady. Keıde 9, keıde tipti onnan asa joldan quralatyn shýmaqta bolady.

Bunda sol jelige sóılegen sózdiń ekpinimen ketken óleń-jyr, taýsylmaıtyn uzaq shýmaq bop júre beredi. Ondaıda uıqas ta belgili bir oryndarynda turmaıdy. Jazýda, mysaly, tórt joldy uıqasta árqashan birinshi, ekinshi, tórtinshi joldardyń aıaǵy uıqasyp otyratyn bolsa, bunda uıqas olaı emes. Keıde eki jol aralatyp, keıde úsh, tórt jol aralatyp, anda-sanda aıaǵy bir tıip otyrady. Jyrdyń ishindegi óleń qatary da uzaq bolmaıdy. Kóp qatar joq, onyń ornyna lekitip, tez qaıyryp, aýyzsha áýendetip, ekpindetip, qoryttyryp otyratyn jeti-segiz býyndy qatar bolady. Óleńdi quraıtyn sol býyn, yrǵaq (rıtm) ólsheýi. Jáne, ásirese, dybys úndestigi bolady. Maǵynasyn alǵanda bir jaıdy uzaq sóılep kep taratyp, kóp qaıtalap aıtatyn mashyq bar. Áńgimeniń, ýaqıǵanyń ózi kóp damymasa da, bir hal, ıa bir sýretti áralýan kórinispen teńep, asyqpaı kóp kóriktep otyratyn erekshelik bar. Sondyqtan, áńgime, ýaqıǵanyń ilgeri qaraı damýy az bolsa da, bir mazmundas teńeý, salystyrý kóp bolady.

Taǵy bir erekshelik — teńeýlerge alǵan kórinisterden baıqalady. Birin baǵlan, birin bóri qyp, birin asaý, birin buǵalyqshy qyp, birin túlki, birin tazy qyp kórsetýlerdiń barlyǵy — osy batyr jyrynyń eski zaman jyry ekenin kórsetedi. Teńeýdiń bárin jabaıy tabıǵattan alady. Bunda mádenıet, qala sıaqtynyń áseri, qatynasy joq. Natýraldyq teńeýler. Jyrtqysh andardy teńeýge alǵan túrdiń ózi de shabýyl degen zamannyń qoǵamdyq qurylysyna dál keledi. Sonyń óz týmasy, óz aıǵaǵy bop shyǵady. Bul jaǵynan da jyrdyń ishki mazmuny men syrtqy túri biryńǵaı bop qabysyp turǵanyn kóremiz.

---