InfoHub Logo

Bilekteı arqasynda órgen burym,

Sholpysy syldyr qaǵyp, júrse aqyryn.

 Kámshat bórik, aq tamaq, qara qasty,

Sulý qyzdyń kórip pe eń mundaı túrin?

                                                               Abaı

Ár nársege mán bere qaraǵan oıly halqymyz sulýdyń kórki – shash, shashtyń kórki shashteńge dep eseptegen. Ult mádenıetinde ár boıjetkendi shashy men boıyna qarap baǵalaǵan.

Áıel shashy tabıǵatyna qaraı qolań shash, súmbil shash dep, órimine qaraı jalǵyz burym, qos burym dep atalady. Onyń ár talyn jibekteı dep, órilgen burymdy bilekteı dep salystyrǵan. Uzydyǵy tilersek soǵatyn, altyn, kúmis sholpy taǵylǵan sulý burym boıjetken kórkin odan ári arttyra túsedi.

Aqyndar olarǵa «qolań qara shashy bar jibek taldy» (Abaı), «súmbil shash, piste muryn, laǵyl ıek, shynardaı on saýsaǵyń qulja súıek» (Aqan seri) dep tańdanǵan.

Shash kútimi, ony taraý, ósirý, órý – úlken bir tárbıe mektebi. «Aq úıden bir qyz shyqty kózi kúlgen, shashtaryn on kún tarap, bes kún órgen» degen halyq óleńindegi ǵajap sýret – osynyń bir dáleli.

Shashqa qosatyn, jalǵaıtyn, kıgizetin, taraıtyn, jaǵatyn,taǵatyn zergerlik ásem buıymdar bar. Shashty taraý úshin ár túrli sıyr múıizinen jasalǵan taraq qoldanylady. Syrtynan ádemi kóriný úshin shashtaraqpen bastyrady. Shashty jaltyratý úshin shashmaı jaǵady. Ony kádimgi sary maıǵa jumyrtqanyń aǵyn qosyp isteıdi.

Shashqa taǵatyn jáne onyń sánin keltirip, mánin artyratyn, sándik buıymdardyń ishindegi asyly – sholpy. Sholpy sándik úshin ǵana emes, shashty ósiretin ári uzartatyn, jeldi kúnde kóterip ketpes úshin de taǵylady. Ásem, sándi sholpylardy qyzdar men kelinshekter ǵana taqqan, egde áıelder taqpaǵan.

Sholpynyń túrleri óte kóp: qońyraýly sholpy, úzbeli sholpy, tizbeli sholpy, saǵat baýly sholpy, monshaqty sholpy, qozaly sholpy, syldyrmaq sholpy, kózdi sholpy (ornatylǵan asyl tasyna qaraı marjandy sholpy, merýert  sholpy, aqyqty sholpy), altyn sholpy, kúmis sholpy. Sulý shashqa taǵylǵan sholpylar qyz-kelinshekter júrgen kezde kún sáýlesine shaǵylysyp, kózdiń jaýyn alady.

Iesi qozǵalǵanda, olar ásem dybystar shyǵaryp, sulý qyz, kermaraldaı kerilgen kerbez kelinshekterdiń ásem júrisine ún qosypǵ arý syny men symbatyn odan ári ajarlaı túsedi. Mundaı sulýdy qazaqtar: «Syńǵyrlaǵan kúlkisine syldyrlaǵan sholpysy ún qosady», – dep ardaqtaǵan.

Sholpynyń kúmis, altyn teńgelerden tizbelep jasalǵan túri – shashteńge. Sholpy men shashteńge shashbaýǵa nemese burymnyń ushyna baılanady. Tájirıbeli halyq sholpy taqqan qyzdardyń basy aýyrmaıdy, shashy uzyn ári sulý, berik bolyp ósedi, erte túspeıdi dep joramaldaǵan. Sholpy, shashteńge taqqan qyz-kelinshek mezgilsiz júrmeıdi. Óıtkeni kúmis syńǵyry «aıtyp» qoıady.

Shashbaý – shashtyń ajaryn asha túsetin zergerlik óner týyndysy. Sulýlar men boıjetkenderge arnalǵan halyq óleńderinde «Syldyrap shashbaýyń men altyn syrǵań», «Kóriner qyzdar sulý shashbaýymen, burymyn keıin silkip tastaýymen» dep jyrlaǵan. Shashbaý – túrli tústi asyl tas ornatylǵan, monshaq tizilgen, uzyn kúmis shynjyrly baýmen nemese qymbat, berik matadan yzylyp jasalǵan, altyn, kúmis jiptermen ónektelip, ushyna salmaqty kúmis teńgeler men sólkebaılar taǵylǵan buıym. Sholpydan ózgesheligi: ol burymmen qosa órilip, teńgeleri men kúmisteri, taǵymy shash ushyna baılanady.

Shashqap – shashty kúnge kúıýden, jumys ústinde shań-tozańnan saqtaý úshin jasalatyn sán buıymy. Ol maqpal, shuǵa, barqyt, maýyty sıaqty kók, qyzyl, qara tústi matalardan tigilip, jelkeden belge jetetin etip jasalady. Joǵary jáne tómengi jaǵynan oıý-órnekpen bezendirilip, zermen, oqamen, monshaqpen áshekeılenedi.

Qazaq halqy áıelderdiń sulý shashyn erteden-aq joǵary baǵalaǵan. Osyǵan baılanysty ádet-ǵuryptar, tyıymdar týǵan. Shashyńdy otqa tastama, shashyńdy jaıma, shashyńdy qıma degen tyıymdar, shashyń kesilsin degen qarǵys bar. «Shashyńdy keskeniń – baqytyńdy keskeniń», – dep sábılerdiń shashyn kózine túsirse, qıtar bolady dep yrymdaǵan.

Jas áıelder shashyn mańdaıdan aıyryp, eki burym etip órgen soń, onyń arasyn bir súıemdeı etip ushynan bir-birine jalǵaıdy, bul – «Jubymyz jazylmasyn» degen aq tilek belgisi. Al qyzdar burymyn dara óredi nemese qos burymyn bir-birine jalǵamaıdy.

Qyzdarǵa Altynshash, Qarashash, Sulýshash, Sholpy dep at qoıýdyń ózi shash qasıetin kórsetedi. Jeńgeleri qaıyn sińlilerine at qoıǵanda Shashbaýlym, Shashteńgelim, Syrǵalym dep syzylýynda da sulý syr jatyr.

Halyqtyń qylmys  zańynda da shash týraly birneshe bap bar. Tentekter áıeldiń shashyn kesse, ol dene múshesin keskenimen birdeı jazalanady, úlken aıyp tóleıdi. Eger áıelder ózderi qylmys jasasa, olardyń shashyn kesip jazalaıdy. Bul áıelder úshin ólim jazasymen teń qaralǵan. Shashtyń ushyn qıǵan qyzdarǵa shapalaq beriledi. Demek, áıelderge tán shash baǵasy men qunyn halqymyz erte bilgen.

Shash tek sulýlyq pen mádenıettilik belgisi ǵana emes, ol – áıelder qaýymynyń, ıaǵnı Haýana men Bıbi Fatıma anamyzdan bastap berilgen Allanyń aıryqsha syıy, qurmeti, sáni, enshisi. Al sholpy, shashbaý, shashteńge, shashqap – sol syı-qurmetke saı, ári áıeldiń ásem tabıǵaty men názik jaratylysyna laıyqtalǵan qazaqtyń talǵampazdyq úlesi, ári ulttyq syr-sıpaty.

---