InfoHub Logo

Qarasaı Nurbıbi  Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń  magıstranty Fılosofıa jáne saıasattaný fakúltetiniń profesory, dosent Janataev Danat Janataıuly

Ótkenge kóz jiberip, tarıh betterin paraqtasaq, bir qolymen besikti, bir qolymen álemdi terbegen abzal analarymyzben qosa erlermen tize qosyp elin qorǵaǵan arý qyzdarymyzdyń erlikteri eriksiz tań qaldyrady. Aqyn-jazýshylardyń mýzasyna aınalǵan aqylyna kórki saı tereń oıly, batyr qyzdar el úshin az erlik jasamady. Taǵdyr taýqymetine moıynsunbaı, ómir qıyndyǵymen kúresken kózsiz erlik kórseter Áıel-Ana taqyryby Qorqyt atany da qatty tolǵandyrsa kerek.

«Dersehan uly Bogash» áńgimesindegi Derse hannyń jary han qyzynyń beınesi talaı janǵa úlgi bolarlyq. Balasy bolmaǵandyqtan, qara otaýda otyryp, qara qoıdyń etin jep, qusalanyp qaıtqanda han aldymen jarymen syrlasady. Hanymynyń keńesimen Dersehan ala shatyryn tiktirip, attan aıǵyr, túıeden býra, qoıdan qoshqar soıǵyzyp, jalańashty kıindirip, ash adamdy toıdyryp, boryshtynyń qaryzyn ótep, sadaqa beredi [1]. Bir dýaly kisiniń duǵasymen táńiri tileýin berip, torsyqtaı uldy bolady.

Uly ósip, er jetkende han nókerleri áke men balany bir-birine qarsy qoıyp, Dersehan ulyn sadaqpen atady. Muny sezgen arý ana ulyn taýyp alyp, ajal aýzynan aq sútimen arashalap qalady. 

Aram pıǵyldary júzege aspaǵan nókerler hannyń ózine qastandyq jasamaqshy bolady. Sonda hanym jalǵyz ulyn oqqa qıǵan hannyń da ómirin saqtap halady. «Han ıem, otyrǵan ornyńnan ushyp tur, qyryq jigitińdi qasyńa ertip, ákeńdi qyryq zalymnan qutqar. Ákeń seni qıdy ólimge, sen ákeńdi ólimge qıma» deıdi. Qorqyt atanyń baıandaıtyn bul jyrynda erin qudaıyndaı syılaǵan, aqyly men parasaty asqan, perzentiniń jolynda qurban bolatyn ana beınesi kórkem sýrettelgen. Jary men balasyna adal berilgen ázız ananyń ǵana boıynan qamal buzar asqan erlik tabylatyndyǵy bultartpas shyndyq.

Eri úshin óz janyn qıǵan Toqa balasy Erjúrek Domrýldyń jarynan adaldyqtyń tamasha úlgisin kóre alamyz. Ázázilmen kúsh synasyp, jeńilis tapqan Domrýldyń janyn almaqqa bettegen janalǵysh:

-Óz janyńnyń ornyna bireýdiń janyn ákelseń ǵana tiri qaldyramyn deıdi. Ákesi men anasynan ómir suraǵanda, janynyń táttiligin alǵa tartyp, ózderiniń de ómir súrgisi keletindigin aıtady. Amaly qalmaǵan Dombýl batyr áıelimen qoshtasqanda, jary:

Táńirim soǵan kýá bolsyn,

Janym saǵan qurban bolsyn[2]-dep óz ómirin batyr jolynda qıýǵa razy ekendigin bildiredi. Sensiz maǵan, keńjaılaý da, ózendi ólke de, bıik taý da, altyn-kúmis te sulý kórinbes. Ózińsiz ómir keshkenshe, sen úshin qurban bolǵanym artyq deıdi. Áıeliniń kirshiksiz taza mahabbaty men erine degen súıispenshiligine Táńiri rıza bolyp, ekeýine de uzaq ǵumyr bergen desedi.

Áıel beınesine aıryqsha mán bergen «Solor Qazannyń úıi tonalýy jaıly» jyry erekshe áserli. Solor Qazan ańshylyqta júrgende qapysyz, beıǵam jatqan eldi azan-qazan etip, talqandap, quldyqqa alyp ketedi. Batyrdyń namysyn taptamaq nıette jaryn Shóklı patsha ózine daıashy etpekshi bolady. Biraq aılaly sulý patsha «Bórli sulý qaısysyń» dep suraǵanda, qyryq nókerimen birge «men» dep jaýap qatady. Degenine jete almaǵan aram patsha Bórli sulýdyń ulyn soıyp, erin qyryq nókerge ber dep jan shoshyrlyq jarlyq shyǵarady. Kim etti jemese, sol anasy- deıdi. Eki ottyń ortasynda qalǵan aıaýly ana, adal jar bolǵan sulý ulymen keńesedi. Sonda uly Urýz:

- Ákemniń namysyn aıaqqa taptaǵansha, men-aq óleıin. Qalǵandary bireýden jese, sen ekeýden je. Mendeı balalaryń týar, sondyqtan namys jolynda ózimdi qurban etemin -dep jaýap qatady. Bul jyrdan ana men balanyń ar-namysty bárinen joǵary qoıatynyn baıqaýǵa bolady. Bórli sulýdyń adaldyǵy men ulynyń namysshyldyǵy shyǵarmanyń basty ereksheligine aınalǵan. Sonymen qatar, Qorqyt ata áıel zatyn 4 túrge bólip qarastyrady. Biri kepken aǵash sekildi, biri-úrgen qaryn sekildi, endi biri-úıdiń tireýi, tórtinshisi – qansha aıtsań da báz baıaǵysyndaı melshıgen qyrsyq áıel. Úıdiń tireýi deýiniń mánisi: Alys qyrdan, japan túzden úıge bir jolaýshy kelse, eri bolmasa da ishkizip-jegizip, syıly jandaryn úıden shyǵaryp salar. Bular-Aısha, Fatıma násilderinen úlgi alǵandar. Olardyń úrim-butaqtary ósip ónsin. Kepken aǵashtaı dep, beti qolyn jýmastan toǵyz toqashty aýzyna salar, eki búıirin taıanyp, «osy úıge kelgeli jarytyp qarnym toımady, jaqsy kıim kımedim. Erim ólse, basqa bireýdiń jary bolar edim» deıdi. Bulardyń úrim-butaǵy ónbesin!

Úrgen qaryndaı degen áıelder ósek aıtyp, esik tesikten syǵalaı tyńdap, túske deıin aýyl qydyrady. Tústen keıin oralǵanda, bitpegen isterine jan jaǵyndaǵylardy kináláp, aıǵaılap júrgeni. Bul sıaqtylardyń úrim-butaǵy óse kórmesin.

Endi qansha aıtsań da miz baqpas baıaǵydaı deıtinge keleıik. Alys qyrdan, japan túzden bir syıly qonaq kelse, Qojasyń « nan ákel, ózimiz de jelik, bu da jesin» degenine, qyrsyq áıel «ne ákelse de bererim joq», dep aıtylǵan sózdi qulaǵyna da ilmeıdi. Ol Nuh paıǵambardyń eseginiń násilinen bolar. Oshaǵyńyzdy mundaı qyrsyq jardan saqtasyn[1,128]–deıdi.

Qorqyt ata áıel zaty túrlerin salystyra sıpattaı kele, áıel-ananyń qoǵam damýyna negiz bolatyndaı ulaǵatty bolýyn ýaǵyzdaıdy. «Áke, maǵan bir qyz alyp ber. Men ornymnan turǵansha, ol atyp jóneletin. Men qara zor atyma mingenshe, ol attanyp ketetin, men jaýyma barǵansha, ol basyn kesip ákeletin jyldam jardy» Bámsi Bárik tańdaıdy[3,70].

Áıel zatyn minez-qulqyna, is-áreketine qaraı bólip jiktegenderdiń biri Júsip Balasaǵun. Ol óz shyǵarmalarynyń arnaıy bir bólimin áıel adamdy tanyp bilýge arnaǵan. Jar tańdaǵanda jiti kóz tigip barlaý qajet. Tegi taza, tamyry qutty, uıaty bar, ınabatty bolsyn.

Minezin aıt, qaramaı- aq árine,

Bolsa minez- jarasady bári de -[4] dep, sulý qyzdan góri jan dúnıesi baı, aqyly asqan qyzdy al. «Túsin emes, isin esker qylyqty» sonda ǵana seniń mahabbatyńa adal bolar, aqylshyń, jón silteriń bolar.

Aqyldy áıel, mal da jınar, óndirer,

Baıyp alyp, ózińe de óń kirer – dep ómirlik joldasyńdy tańdaýda asqan qyraǵylyq qajet ekendigin aıtady.

Kóziń jetip, aqyldy qyzdy jolyqtyrsań, jar qylýǵa asyq. Aqyldy áıel mal da jınar, peıilge baı bolǵan soń kórikti, tekti atanar. Esti áıel etek-jeńin jınap júrer. Jaryń seniń tórt qubylańdy teń qylar. Osyndaı jaqsy qasıetterdi boıyna jıǵan tárbıeli jandy keziktirýge, ómirlik jar etýge tyrys. Áıel et sekildi zor yqylaspen qaramasań, óńin joǵaltar-deıdi.

Qorqyt ata sekildi Júsip Balasaǵun da áıel zatyn 4 topqa bólgen: Baı qyzdar, kórikti boıjetkender, tegi asyl jandar, aqyldy qyzdar. Baı áıeldi tańdasań, baılyq qýǵan adamnyń tili uzyn bolyp, múlik jıyp, maqtannyń sońynda ketedi. Búkil ǵumyryńdy áıelińe bas ıip, quldyqpen ótkizesiń. Tekti asyl jan izdep, óz qunyńdy qurtyp alma. Senen tegi joǵary bolsa, ishteı ózińdi qul etýdi tiler

Qur sulýdy jar etip tańdasań, jurttyń kúlkisine qalasyń. Shyn sulý jan -parasatty jan. Alysty oılap, qam jeıtin aqyldy jar tekti, kórikti, baı bola alady. Erin syılar esti áıelden tórt túrli sıpatty da kóre alasyń.

İzde, dosym, aqyldy áıel-parasat,

Sony tapsań tórt qubylań jarasad(y) [4]– deı otyryp, oıly qyzdy jar etseń, ony janyńda usta, qadir tut bar baqytqa kenelesiń dep qorytyndylaıdy. Qanshama ataqty aıbarynan jaý seskener batyrlardy áıelder tirileı-aq «jer jastandyrǵan». Qanshama azýly, myǵym jigitterdiń tuqymdary áıel úshin quryǵan. Sondyqtan, jaryńdy kútip bapta, baǵala dep aqyl-keńesin aıtady.

Ómirlik jaryń qandaı aqylman bolsa, odan ósip-óngen urpaǵyń sondaı asyl bekzat sekildi bolady. Kútýshińniń tárbıesi jaqsy bolsa, balańnyń aqyl–esi erkin ósetinin baıandaıdy.

«Áıel zaty qashan da erkektiń erkin bılep, onyń joǵyn ońǵa bastaýǵa da, teris keltirýge de, baqytqa keneltýge de, mert qylýǵa da tikeleı sebepker bolyp otyrady»- dep ataqty ǵulama Ál-Farabı aıtpaqshy[5], álem tutqasy áıel qolynda. Ómirlik jaryńdy izdep tabý úshin, jaqsy men jamandy aıyrý úshin bul shyǵarmalardyń bereri mol. Áli kúnge ómirsheńdigin joımaǵan altyn qazynalarymyz – ómir jolynda adaspaı týra joldy tabýǵa arnalǵan shamshyraq ispettes. Babalarymyzdan qalǵan asyl muralaryn urpaqtan-urpaqqa jetkizip, tereń mánge ıe eńbekteriniń qadirin arttyryp, qasterleı bermekpiz.

Paıdalanylǵan ádebıetter

«Qorqyt ata» ensklopedıalyq jınaq «Qazaq ensklopedıasy» 1997.128-129 bb.

Batys Qazaqstan gýmanıtarlyq akademıasynyń habarshysy 2(23)2013.18-21 bb.

Ulttyq tárbıe 4(12)2012. 70b.

Qutadǵý bilik. Júsip Balasaǵun. Turan baspasy. Almaty 2004 Massaget.kz saıtynan

 

---