InfoHub Logo

Kún jelke tustan shyǵyp keledi, sekseýil basyna ilgen tasbaqanyń qabyǵyndaı beldeýlenip, bozaryp atqany. Bıik búkis shaǵyldyń tabanyn boılap batysqa yǵyp bara jatqanyn ańǵardy. «Qyrsyq shal aıdalaǵa mańyp shyǵyp sý túgili qańqamyzdy taba almaı qalmasaq jaraǵany» dep Ómirserik qorqa bastady. Beli búkshıip, árádik aq taıaǵyn aspandata kóterip, jeldiń baǵytyn bilip alady da ilgerileı beredi, lám demeıdi; kún kóterile lyqyldap bet sıpaǵan tań samaly sirińke tutatqańdaı lap etip janyp júre berdi, býǵa, saǵymǵa aınalyp kóz aldynda dúnıe dóńgelendi. Tańdaıy tobarsyp, ókpesi óship, shekesi qyzaryp qatty shólirkedi. Qaıtse de qara nardyń izinen qalmaıyn dep basyn ıyǵynyń arasyna tyǵyp domalańdap kele jatyp qatty nársege soǵyldy, sonda baıqady, túıeniń sıraǵyna urynypty. Bas kıimi ushyp tústi. Túıe de, jolbasshy da kidiripti. Kóz aldy qyzyldy-jasyldy sáýlege tolyp, erni tobarsyp jyǵylyp-súrinip ilgeri ozdy, táltirektep jolbasshynyń qaptalyna keldi.

— Ókpem kúıip shydaı alatyn emespin, sonaý bir móldiregen kóldi kóremin, tezirek soǵan burylaıyqshy, erterek jeteıikshi.

— Shyraǵym, kól dep turǵanyń kilkigen saǵym ǵana. Torsyqtaǵy tary kójeden tańdaıyńdy jibitip al, — dep túıeniń kóleńke jaǵyna baılap qoıǵan jantorsyqty sheship alyp, shaıqap-shaıqap aǵash zerenge quıyp Ómirserikke usyndy. Úzdigip qatalaǵan jolaýshynyń joǵaryly-tómen júgirgen jutqynshaǵyna burylyp qaraǵan qara nardyń janary jasaýrady, áıtse de kózinen tuzdy jas tambady. Ári salqyn, ári juǵymdy kójeden qylǵyta jutqanda Ómirseriktiń sanasy sáýlelendi, qulaǵynyń shýyly basylǵandaı boldy. Osy saparǵa shyǵar aldynda flágke sý quıyp alyp shyqpaı, teri mestiń ıisin múńkitip kóje quıǵyzyp jatqan shaldyń «bilmestigine» qatty nalyǵany esine tústi; endi ǵoı óz bilmestigine uıaldy. Zerendi qaıyryp berip, tabanyn qaryp bara jatqan qumǵa shoınań etip otyra ketken. Túıeniń tizesi dirildep ol daǵy shógýge ońtaılanyp edi, jolbasshynyń jan daýsy shyqty.

— Qolattyń tabanyna túspeı kidirýge bolmaıdy, dittegen mejege ólsek te jetip jyǵylamyz.

Ómirserik tizesin basyp, býynyn qaltyratyp qaıta túregeldi. Musanyń dittegen mejesi qaı tus, bir-birinen esh aıyrǵysyz Uly shóldiń qaı sheti, qaı shegi ekenine qıaly jetpeı sharshady. Aryq maldyń qabyrǵasyndaı yrsıyp, doǵasha ıilip jatqan qum jotalar bir-birinen eshqandaı aıyrǵysyz, áýelgide uıpa-uıpa ulan ólkeni tabıǵat sheber alyp taraqpen salalap tarap shyqqandaı ǵoı. Ia súrleýi, ıa aq bóken jortqan shubyryndy izi joq, jadaǵaı jadaý japanda baıaǵy alǵan baǵytynan jańylmaı qalaısha jol taýyp kele jatyr dep tańyrqady.

Túıeshini Qyzylqumnan kindigi úzilmegen, tabıǵatpen bite qaınasyp týǵan «qum adamy» dep aýyldastarynyń ańyz etip aıtyp júretini tegin bolmady. Shıkil kún shaqyraıyp shekeni tesip tas tóbege tyrmysqanda ilbip, jyljyp uzynsha qolattyń tabanyna tústi. Oıpatqa kele bermeıdi, búkis beldiń yldıtómen teriskeı betine alaǵattanyp balapan sekseýil ósipti, tyrbıyp erbıip turysy ertegide aıtylǵan saıtandy elestetedi. Eńis tabanyna qara nardy baqyldatyp shógerip jatqan túıeshiden: «Mynalardyń japyraǵy, búri qaıda?» — dep surady. «Keshegi dúleı jel shash sypyrǵandaı sypyryp ketpedi emes pe, keler kóktemge deıin ońala almaıdy», — dedi Musa. Kóziniń astyna tuz tosap turǵan ba, kósh qulash aq oramalymen súrtkishteı túsedi, túıesin shógerip bolyp, «myna biz qaıda keldik» degendeı mańaıyna moıyn tamyryn úzip, alaqtaı suqtandy. Aqyrynda shógip jatqan qara nardyń qaptalyna dóńgelenip otyra ketkeni.

— Adasyp ketken joqpyz ba? — baǵytymyz durys pa?

— Kúnniń shyǵysyna, sekseýildiń turysyna qarasaq baǵytymyz durys.

Ómirserik kelip qum adamynyń aıaq jaǵyna tize búkti.

— Dittegen meje degenimiz qaı tus boldy, kóke?

Qum adamy qarsy aldyna kelip júgingen Ómirserikke áý degennen jaýap qatpady. Jantorsyqtan zereńge azdap tary kóje tamyzyp tandaıyn jibitti. Qorjynnyń bir buryshynda shúberekke shandyp baılaǵan oraýdy alyp, shubaltyp oraýyn jazdy, qazaqy qoıdyń qos bilem shıki quıryǵy eken, bákisimen bir kesip, qol basyndaı etip qara narǵa asatty. Kózi kilmıip ózi bákiniń maı juqqan júzin jalady, sosyn qalǵan quıryqty, bákini aq shúberekke bıpazdap orap qorjynnyń túbine jytyrdy; qum men tuz tutqan shoqsha saqalyn kári búrkittiń tyrnaǵyndaı múıizdenip ketken uzyn saýsaǵymen tarady.

— Baıaǵyda ákem aıtyp otyrýshy edi, — dep áńgimesin áriden bastady, — myna keń qolattyń etegin qyldap ótetin kóne súrleýdi Jaý joly dep ańyzdaıdy, baıqadyń ba, jol ylǵı shaǵyldyń teriskeı betin qýalap ótedi, az da bolsa kún qyzýynan qorǵanýǵa alaǵat shyqqan sekseýil, jyńǵyl, torańǵy butasyn ushyratasyń; malǵa da, janǵa da sep. (Ómirserik qanshama kózin tigip qaraǵanymen Jaý joly deı qoıatyn súrleý sorabyn ajyrata almady, jylansha ıretilgen qum... qum... qum...) Osynaý bóken búlkekpen besinge deıin ilbisek sary saǵymnyń quıymshaǵyna taman sekseýil jigerimen shegendegen, betin túıe moınaǵymen búrkegen otyz qulashtyq Mamyraı ustanyń shyńyraýyn tabasyń dep áńgimelep berýshi edi, jaryqtyq. Qoı, qozǵalaıyq, besin bolmaı dittegen jerge jetip jyǵylaıyq, biz sý taýyp keledi dep qystaýdaǵy mal men jan jolǵa qarap tańdaıy tobarsyp, jylyp ketken temir bóshkeniń laıyn jalap úzdigip otyr-daǵy.

Osyny aıtyp Qum adamy ornynan kóterildi, qara nardyń sińiri tartylyp, úıelep qalǵan ba, biri buıdasynan tartyp, kelesisi quıryǵynan kóterip áýpirimmen ázer aıaǵynan turǵyzdy. Ómirserik álgidegi Qum adamynyń sózine sonshama qulazyǵany: qum basyp qalmasa sekseýildiń tomashadaı túbirtegin tabarmyz-aý, sýsyǵan, jyljyǵan, ysqyrǵan, qyshyrlaǵan jyp-jylmaǵaı qum ústin alaqanmen syıpaǵandaı etip túrtinektep júrip shyńyraý shirkindi izdermiz de... Áı, tappaıtyn shyǵarmyz!.. Osydan júz jyl buryn aýzyn moınaqpen tumshalaǵan tıpyl qudyqtyń ústinen neshe márte dúleı daýyl soqty, bul jaqta jel ekesh jeldiń de aty tikenek túrpideı; Arystandy Qara bastyń jeli deısiz be, Buhardyń boz býrasy deısiz be, Altynkúrek-aqsarbas deısiz be, endi taqaýda dúnıege kelgen Araldyń azynamasy qosylyp qum betimen qyńsylap jortqan ash bórideı búlkektegende, búldirgende, tynysh jatqan jotalar ornynan jyljyp, ıtinip jónelgende burynǵy oıpattyń ornyna shoshaq úıilip, shoshaǵy qurǵyr úı kóshkendeı jylmaǵaıdaı joıylyp joǵaldy emes pe; sondaı almaǵaıyp alapattyń ishinen, qubylmaly kúresinniń kindiginen urynyń jataǵyndaı joǵalǵan qudyqty tabamyn dep shala búlingen Qum adamnyń myna minezi amalsyzdyń aılasyndaı sezildi; myna muńlyq Ómirserik jyǵylyp súıretilip, súrinip-turyp kele jatyp joǵyn izdep joqshydaı qulazyǵany; shyńyraýy qurǵyrdy qansha izdep taba almaspyz-aý dep kúbirlegeni.

Tas tóbede shanshylyp turǵan qýyrdaq kún tabadaǵy maıdaı shyjǵyrylyp besin beldeýine oıysty. Biraz júrgen soń qum adamynyń tirsegi maıysyp, táltirek qaǵyp, dármeni bitip súrine bergeni; bolmaǵan soń jer jaǵdaıyna kánigi qara nardyń buıdasyn moınyna asyp «aldyńnan jarylqasyn» dep bos jiberdi, ózi qaısar túliktiń sońynan ilesti. «Bir jol bar, alys, alys ta bolsa jaqyn» dep qazekemniń jumbaqqa qosqany tap osyndaı baǵyty buldyr, kúdigi mol sapar ma; tús aýa qyzyldyń qumy saqyrlap qaınaǵan qazanǵa uqsady; ár jerde, ár jerden janartaý atqylaǵandaı bolyp quıyn kóterilip aspan men jerdiń alaburtqan shekarasy qosylyp birtutas dirildegen ıir saǵymǵa aınaldy.

Ajal elestep eseńgirep, dármeni taýsylǵan jolaýshylar álden ýaqytta eńiske qulap tabanǵa túsip qalt kidirdi; esti túlik tórt aıaǵy tórt jaqqa ketip taıǵanaqtaı taırańdap kelip basy molaq sekseýil túbirtegine súıkendi.

«Osy!», — dedi Qum adamy kemseń qaǵyp, demigip, entigip turyp. Qara nar ıesinen emeýrin kútpeı-aq yńq etip shókti, ústindegi júkti aýyrsynǵandaı, keńirdeginen kerneı shalǵandaı dybys shyǵaryp, uzyn moınyn kólbete sozady. Azynaǵan jat dybystan Ómirseriktiń arqasynan qumyrsqa júgirdi. Jalma-jan bilegin sybanyp jiberip teńdelgen júktiń jibin sheshti, jadyaǵashqa tizildirip baılap qoıǵan kerke, balǵa, ketpen, quralyn túsirdi; qıandaǵy jat ólkege kómir oıatyn kisideı dúnıeniń saımanyn teńdep kelgen mazasyz shaldyń mardymsyz isine ishteı renjidi. Aıtyp-aq tastar edi, ajal apanyndaı bolǵan myna qumnyń tutqynynan bosanyp shyǵar aıla-sharǵy Qum adamynan shyǵaryn bilip ishinen tyndy.

«Tańdaı jibitip alaıyqshy», — dedi Ómirserik.

«Kún batpaı Mamyraı qudyǵyn taýyp almasaq, sońymyzdan kelgen kisi súıegimizdi saýdyratyp, qapqa salyp jınap alady», — dedi Qum adamy. Ómirseriktiń denesi túrshigip, jyldam túregelip olaı-bulaı adymdady, kún kókjıekke eńkeımeı turyp baıaǵy zamannan qaıtse de bir belgini taýyp alýǵa janyn saldy. Jol júrip, sińiri sozylyp qatty sharshaǵan nar jaǵy qarysyp jaıylýdan qaldy. Janarynda quıyn keýlegen alapattyń aptaby mazdady. Ári-beriden Ómirseriktiń zyǵyrdany qaınap qaltyranyp ashýlanǵany, ashýlanbaı qaıtsin, jalyny basylǵan sekseýil shoǵyndaı alaý kúnniń kókjıekke jyldam-aq eńkeıip bara jatqany anaý, qara nardyń búıirine talaqsha jabysqan Qum adamynyń maldas quryp jyn soqqandaı tapjylmastan myqshıyp otyrysy mynaý; qudyq túgili kisi aıaǵynyń izi bilinbeıdi. Álden ýaqytta tózimi taýsylǵan Ómirserik túlen túrtken, kelege túsken jaraýly býradaı burq-sarq etip shoshaıyp otyrǵan shaldyń qasyna jetip keldi. «Aý, aqsaqal!..» — dedi tutyǵyp. Munyń shala búlingen minezine, qum juǵyp dombyǵyp isingen bet-júzine nazar salǵan Qum adamy joq; kórinbeıtin núktege qadalǵan kúıi sazaryp-bozaryp, qubylaǵa qarap balbal tasqa uqsap otyrdy-otyrdy da, ezýi qıǵashtanyp, janary jymsıyp, basyn eki ıyǵyna sińirip buǵyna túskeni, qumnyń qyltanaq túgin izdegeni, jata qap jerdi ıiskegeni, jyndy adamsha ásh-púsh joq tórt taǵandap eńbekteı jónelgeni... Myna keleńsiz kóriniske kýá bolyp turǵan Ómirserik: «Mundaı da syry tereń, minezi bóten tirshilik ıesi bolady eken-aý» dep ishteı tańyrqaǵan. Álgi kisi áli ketip barady, áli ketip barady. Sóıtse de Qum adamy jerdiń astyn betindegi shyqqan túgine qarap aıyrady eken. Araldyń azynamasy soqqaly beri qum betinde qyltanaq az, sińirli sekseýildiń ózi jantaıyp qulap jatyr, ebelek, jantaq jelmen ushyp joǵalǵan; kelimdári kúshálániń kógis tartqan qos qulaq sabaǵy sybyzǵy shalady. Qum adamy ıisshil ıtteı timiskip túbirtek mańyn uzaq sholdy, aqyrynda dármeni bitip qumdy qushyp etpetteı jyǵyldy.

Ómirserik jalma-jan jantorsyqty sheship alyp, adymdaı basyp úlken kisiniń basyna keldi. Iyǵy selkildep jylap jatyr ma dep oılaǵan, bala óksise bir sári, áıel zatynyń joldasy — kóz jasy, al myna tobylǵynyń jigerindeı qatyp-semip qalǵan kártamys kisiniń qum qushyp qınalǵan keskini adamnyń júıketamyryn bosatty. «Aý, kóke, turyńyz endi!» — dep ıyǵyna qol salyp solań etkizip aýdaryp qalǵan; baǵjań etken janarynda jasyn oınaǵandaı ántek ushqyndy kórip qýanyp qaldy, tiri ekenine kýandy.

— Al, shyraǵym, taptym, betim tıgen jerdiń qumyn aýdaryp qaza ber; kórmeımisiń, osy tustyń kelimdárisi qalyńyraq shyǵypty, qudaı buıyrtsa, sátin salsa — Mamyraı qudyǵynyń ústinen túsermiz, — dep keńkildeı kúlip, eńbekteı umtylyp shetke yǵysty. Belgisiz bir sumdyqty sezgendeı qara nar ıir moınyn ıip, janaryn baǵjıtyp bularǵa adamsha qaraǵany. Jaqtyrmaı qarady. Kıeli túliktiń kisige adamsha baǵjıyp qaraǵany bir páleniń basy, jamanshylyq joralǵysy dep baıaǵynyń kisileri beker aıtpaǵan.

Ómirserik ústindegi kıimin sypyryp tastap, ishkıimsheń, alaqanyn qumǵa janyp, qolyna ketpendi aldy, tosyn kózge onshalyq biline bermeıtin kelimdári sabaǵy saýsaq basyndaı qyltıǵan espe qumǵa ketpenin mılyqtatty, jyldam qımyldap burqyldata qazdy. Shań-tozań janaryna, tanaýyna tyǵylyp, tynysyn tutyp pysynatyp jiberdi. Shekesi shaǵyp aýyrǵandaı ma, ókpesine aýa jetpeı tunshyǵatyndaı ma, qanshama alqyn-julqyn qımyldaǵany jadynda joq, oshaq aýmaǵyndaı jerdi qumnan aryltyp belýardan tómen túskende baryp jan-jaǵyna qarady. Qum adamy qarap qalmapty, in qazǵan qosaıaqqa uqsap ketpendep laqtyrǵan qumdy qaıyra sýsytpaı, kúrekpen aýlaqqa yrǵytady. Alaý nur shoqtaı qyzaryp kókjıekke sińip bara jatty, kúreń shaǵyldyń betine sary maı jaqqandaı jyltyrady.

«Kidire turshy, — dedi Qum adamy, — boljaýym durys bolsa qudyqtyń aýzyna kıligýimiz kerek edi, ol shirkinniń jym-jylas bop qaıda joǵalǵany».

Apyrym-aý, deseńshi, bes-alty súırik shóp shyqqan tusty osynshalyq aram ter etip qumyn arshytty, jańa baıqady, ózge tusta da kúshálá, jantaq shóbiniń sabaǵy qyltıady; myryń, mardymsyz tirshilikten, qıyn beınetten mıy ashyp máńgúrt bola bastaǵan myna shaldan aqyl shyǵady, jer tanıdy dep dámelenip júrgen ózim aqymaq shyǵarmyn osy. «Qudyq izdeımiz» degenge qulaǵy kóterilip, eshqandaı saýal qoımaı, osynyń mánisi qalaı demeı sońyna ilesip kete bergenim durys bolmapty. Jer jaǵdaıyn qanshalyqty biletinin, quba shóldegi Mamyraı qudyǵynan kisi qashan sý ishkenin anyqtap suraýym kerek edi; qıyn saparǵa kóz jetkizip baryp shyǵýym kerek edi. Ia bolmasa, Túgisken alqabynyń bergi shetindegi shaǵyn bólimshege shofer balany túıege mingizip jiberip, ortalyqqa rasıa arqyly «osylaı, ishkeri qumdaǵy qubyrdyń keńirdegi biteldi. Musa túıeshi mal-janymen shólde qaldy, qutqaryńdar», — dep habar jóneltkeni maqul ma edi. Mynaý ne endi?.. qara nardyń belin taldyryp jetip, aıdalada, sýsyz japanda yńyrshaǵy aınalyp, yndyny quryp, sharasy taýsylyp shaldyǵyp otyrǵany mynaý.

Adastym ba, jańyldym ba dep kózi kilmıip tıtyqtaǵan Musa kelesi máýritte munyń qolynan ketpendi julyp alyp oshaq ornyndaı arshylǵan jerdiń teristik shetin ala, qos qadam qıystaý burylyp belgi saldy da ketpen siltedi. Sekseýil butaǵyńdaı taramys qoly tegi qaıratty, áp-sátte qumshaýyttyń túte-tútesin shyǵardy. Ómirseriktiń aıaǵynyń basyna jentek-jentek qum túse bastady. Kún shirkin uıalǵan qyzdaı kókjıekke ıegin súıep páske kidirdi de qarakók ólkege shym batyp joǵaldy, sondaı jerde tóbeshik ústinde maldas quryp otyrǵan túıe janarynda saǵynyshtyń belgisindeı bolyp alaý nurdyń juqanasy qaldy.

Qum ústinde maldas quryp otyrǵan túıeni kórgenińiz bar ma. Ábden aryǵan, saýdyraǵan tórt aıaǵyn myqshıyp aldyna sozǵan qara nardyń kespiri kisi shoshyrlyq.

— Taptym, — dedi, — Qum adamynyń qatqyl úni. Álgi daýystan Ómirseriktiń denesinen tok ótkendeı sezildi, selk etip ornynan yrshı kóterildi. Arshylǵan ordyń ishine sekirip tústi. Qum adamy jyńǵyl shybyǵynan toqylyp kese kóldeneń tastalǵan shypta shetin tyrmalap ashyp jatyr, ekeýlep ustap kótere bergeni sol, qum astynyń dymqylynan, uzaq ýaqyttan shirip bitken toqyma byrt úzildi. Shyptanyń qalǵan jaǵyn kúregimen ysyrmalady. İlgergi qudyqshalar qum kóshkini basyp qalmasyn dep shyńyraýdyń aýzyn áýeli sekseýil jigerin qoldyń salasyndaı etip qatarlastyryp jaýyp, onyń ústine túıeniń moıyn terisinen ılegen kóntýlaqty tósepti, álgi jyńǵyl shypta eń ústińgi qabaty; nesheme jyldar ústinen dúleı daýyl ótkende, baýyr tósep jatqan qum jotalary jaraly jolbarystaı birneshe dúrkin Syrdarıaǵa qarap jer baýyrlap eńbektegende, sekseýil toǵaıy jutylyp, tereń saılar kómilip, jerdiń beti osynshalyq ózgergende qudyqtyń qalyby baıaǵysha saqtalypty. Shyńyraýdyń aýzyn qoqystan arylyp, ashamyz degenshe ińir qarańǵysy qoıýlap, kóz baılandy. Nil boıaýly aspan astynan juldyz jamyrady, alystan buzaýbastyń qystyqqan shyryly shyǵady.

Qum adamy sekseýil jigerin, kóntýlaqty tez-aq laqtyryp búk túsip búksheńdegen kúıinshe qudyqtyń muzdaı lep ańqyǵan úńireıgen aýzyna túsip keter me edi, esi ketip óńmeńdeýi jaman tegi; Ómirserik shalǵaıynan shap berip ustady. Qum adamy buǵan ajyraıyp burylyp qarady; bet-aýzyna qum jabysqan, ústi-basy sabalaqtanǵan, jeıdesiniń óńiri ashylǵan myna túri kisi shoshyrlyq. Qazir ǵana tórt tabandap qyr asyp jetken jabaıyǵa keledi. Tiksingendeı bolyp keri shegindi.

Ýaı, páli-aı, túıesi qum shoshaǵynyń ústine shyǵyp alyp maldas qurǵan, namazǵa uıyǵan taqýadaı shońqıǵan; al, ıesi eńsesin jerge salyp tórt taǵandap jyljyǵanda mysyqtaban jolbarysqa uqsaǵan úreılileý jat ólkede júrgesin be: biraýyq ishin tartyp seskeneıin dedi, saqtana qımyldamasa bolmaıtyn edi.

Qum adamy áýeli qańyltyr shelekke ortalap qum salyp, uzyn arqannyń ushyn baýyna baılap úńireıgen shyńyraýdyń ishine túsirdi. Kelesi ushyn bilegine orap birte-birte saýmalap tereńge boılatty. Qap-qarańǵy shyńyraý ishinen zák pen syz ıisi múńkıdi. Belin búgip, arqandy jiberip tartyp, jiberip tartyp qos tizerlep júgingen kisiniń qary taldy ma, biraýqym tyń tyńdaǵan adamsha tapjylmastan sulyq túsip otyryp qaldy, biraýqym eki ıyǵy búlkildep qaýǵany tereńge sýsytty. Álden ýaqytta uzyn arqan taýsylyp, ushyna túıeniń buıdasyn jalǵady. Es ketip, jan shyqqandaı mezgilde shelek shirkin shyńyraýdyń túbine jetti bilem, buıdanyń ushy shirep baryp dir etkeni.

Qum adamy óz-ózinen arqalanyp qýanyp ketti.

Saýmalap qaıta tartýdy Ómirseriktiń qolyna berdi.

Munsha tereń shyńyraýdy baıaǵynyń qudyqshysy erinbeı-jalyqpaı, kórdeı qarańǵydan qoryqpaı qalaı qazdy eken dep tań qalady ǵoı. Beline arqan baılap saýmalap túsken saıyn jylqynyń maıyn iship, jotasyna shýda tańyp áýpirimmen ázirlenedi eken dep estıtin; shyńyraýdyń topyraǵyn teri meske salyp syrttaǵy jýas túıege tartqyzady-mys dep áńgimeleıtin. Kóshpeli shaǵyldy kezip, shóbine qarap jer ájiminde jasyrynyp tereńde jatqan sý kózin tabý, ony syrttaǵy belgilerinen ańǵarý — qıamettiń qıyny. Osy zamanǵy geodezıst, mark-sheıder mamandary san qıly aspappen adasyp júrgende sol kezdegi qudyqshynyń qudaı bergen qulaǵymen, kózimen-aq jer qyrtysyn tanyp-bilýiniń ózi ǵylym.

Óstip, oıdan oı saýyp, qaýǵa shelekti birte-birte saýmalap tartyp otyryp baıqamapty, áldebir dybys zyń etti, kópten kútken ydystyń erneýi kórindi. Qum adamy qos qolymen shap berdi, shelekti qushaqtaǵan kúıinshe aýlaqqa áketti. Álden ýaqytta baryp júrek jara kúrsinip:

— Átteń-aı, — dedi, — sý kózin shirigen sekseýil, qoqyrsyq kóme bastapty.

Shelek ishindegi dym tarqan qumdy jentektedi, aıaǵynyń basyna túkirdi.

— Endi neǵyldyq?

— Belimizge arqan baılap tereńniń ishine túsip kóremiz. Uzyn arqan túbine ázer jetken shyńyraýdyń kórdeı qarańǵy ishine túsýge kimniń júregi daýalamaq. Qudyq qabyrǵasyndaǵy aıaq salar, tize tirer tekpishegin, qazyq ilmegin bes saýsaqtaı biletin qudyqshy bolsa bir sári, bular qaıtip taıǵanaqtyń jolyna bas tikpekshi. Shirip turǵan sekseýil aıaq salǵanda-aq saldyr-gúldir qurdymǵa qulasa qaıtedi?! Jar erneýdiń qabyrǵasyn sekseýil jigerimen shegendep, bekitip shyqqan ba, joq pa?.. Álde aıaq tireıtin tekpishektiń qaı tusta, qandaı aılamen jasalǵany bir qudaıǵa aıan. Basyn jaýyrynyna tyǵyp tuqshyńdap til-aýyzdan qalǵan qytymyr shal erteńgisinnen beri elden buryn ajalyna asyǵyp júrgen kisideı edi. Júregi qurǵyr alqymyna tyǵylyp tarsyldaı túskeni, bas qaýashaǵynda alaquıyn qıal uıtqyp sharshatty ma, shataq shaldyń jumsaýymen júgirip baryp tóbe basynda tóńkerilip maldas qurǵan qara nardy yldıǵa qaıyra qýyp túsirdi. Bul janýardyń kıt etse, kózdi ala bere qum shoshaqqa shyǵyp alatyny, qasyna barǵan kisige jaqtyrmaı qaraıtyny qıyn endi. Qum adamy túrtinektep júrip qudyq erneýine dastarqan jaıdy, qorjyn basyn sheship ishinen qurt, qoıdyń quıryǵyn, qaýyn qaǵyn aldy; bákisimen pisken súr et týrady, álden ýakytta:

— Átteń-aı! — dedi.

Belinen jadyaǵashty bosatyp jatqanda esti janýar tanaýyn shýyldatyp, basyn shulǵyp mańq etti; ıesiniń qolynan qos bilem quıryq qylǵydy. Sol ıyqtan qumnyń kúmis aıy kóterildi. Shól aýasy syńǵyrlaǵan qurǵaq bolǵasyn ba, shilde basynyń shıkil aıy erekshe qasıetti me, mańaı sham qoıǵandaı alakúlik jaryqqa bókti. Teristikten jylymshy samal jelpidi. Qum adamy osyndaı aq kóz beınettiń bolaryn aldyn ala boljady ma, «áttegen-aı» dep taǵy aýyr kúrsindi, aqyrynda jadyaǵashty basyna jastap, kúpáıkesin betine jaýyp jatyp qaldy. «Munysy nesi» dep oılady Ómirserik: aspandaǵy shúpirlegen juldyzǵa qarasam qıalym taýsylady dedi me, álde myna shólde túnde shyǵyp shaǵatyn kók kenesi, buzaýbasy, búıisi denesin túrshiktirgeni me; neǵylsa da Qum adamynyń minezin túsiný qıyn.

Ómirserik qorjynnyń as-aýqattan bosaǵan basyn jastap qyshyrlaǵan, sýsyldaǵan, sýyǵan tıtimdeı telegeıdiń ústine shalqaıa ketip, kúni boıǵy súrkil beınetten qırap qalǵan denesin bosatyp uıqyǵa shomýǵa dámelendi, kirpigine shóp tiregendeı tegi. Áldebir jándik qumdy tesip, búıirinen túrtip shaqqaly júrgendeı me, aspan astynyń san mıllıon juldyzy kirpik qaqsa-aq monshaǵynan úzilip tamyp túserdeı me, úp etken jel quıryǵyn teriske salsa-aq dúleı daýylǵa aınalyp azynap shyǵatyndaı ma, áýdem jerde kúıis qaıtaryp mańqıǵan qara nar qulaǵyn qaıshylaı bastady, qyr betkeıden baýyryn jerge tósep beri jyljyǵan bórini sezip qalǵandaı ma; áıteýir elsizde elegizip, qıalyna quryq jalǵap kóz ildire alsynshy. Óstip jatyp Ómirserik óz-ózine zyǵyrdany qaınady. Óz zamanynan tym kesh týǵan, ıa jaryq dúnıege ýaqytysynan erte kelip qalǵan sorlymyn dedi; qudaıǵa shúkir, astanada bir kisideı alshańdap júretin tabysym bar, qalamy qýatty jazýshy dep maqtaǵan maqalalar jıi shyǵyp turatyny óz aldyna, qos perzenti azamat bop keledi; kisikıik, jalǵyzilik tirshilikten ári sharshap, ári júdep, ári tozyp bozǵyldanyp júrgende... endi qaıtemin degende... júregi jyly, meıirbandy Ańsany ushyratty, shaldyǵyp, úzdigip kele jatyp káýsar kózine kezdesken jolaýshydaı bas qoıyp sýsynyn qandyrypty... Ańsa buǵan barsha taǵdyryn arnady ǵoı, óziniń burynǵy ómirine, teke tires tirshiligine, qyzmetine, tipti, tabys kózi — azdaǵan jazýyna qolyn bir-aq siltep, sońyna ilesti emes pe; qazaqshalap aıtqanda eki qolyn tóbesine qoıyp shyqty deı me, endi mine, josyǵan jurttyń izdep júrip taba almaıtyn dámdi, mándi tirshiligine mise tutpaı, keýdesin kemirgen qanaǵatsyzdyǵyn, jazýǵa, beınetke degen toıymsyzdyǵyn basa almaı, jynyn aldyrǵan baqsydaı, dúnıeden bezgen dárýishteı «Ekologıa náýbetin jazamyn», «Túrkistan forýmyn uıymdastyramyn, jurttyń kózin jetkizemin» dep júrgeni osy. Zyǵyrdany qaınaıtyny — qudaı súıer qylyǵy joq, ádemi, sulý jaryn qushyp, kúmis kúlkili seıilin, erkeligin qyzyqtap salqyn saıada keń tynystap, qalyń uıyqtap jan baǵyp júre berýdiń ornyna — reńi qashyp, bozǵyldanyp, qaltyranyp, júıkesi tozyp «júreqalmen» tústik túkpirdegi eline jol aldy.

Qum sýyryp azynaǵan, shólge aınalǵan, aýasy aýysqan dalasyn kezdi, sekseýilinen aırylǵan Qyzylqumdy kórdi, arnasy ashylyp kildirep úzilgen uly ózenniń sorabyn tanyp taqystandy, jaryq dúnıeden joǵalyp, jerdegi teńizden aspan boıaýyna, shól saǵymyna aınalyp bara jatqan Araldy aınalmaqshy, Jibek jolynyń sorabymen myń shaqyrym jol júrmekshi.

Ańsa alǵash tanysqan kezinde tolysyp pispeı jatyp kıiz úıdiń ornynda qalyp kún kórmeı bozaryp solǵan shalǵyn shópteı birtúrli reńinen aırylyp, bet-júzi bozaryp ábden júdegen eken. Tynymsyz tirshiliktiń kúıbeńi sharshatty ma, mazasyz, minezsiz qosaqtyń keıingi kezde júregin tyrnap, qol jumsap qorlaýy jıiledi me, áıteýir, jelke tus mıshyǵy álsin-áli qatty shaǵyp aýyra beretin, qan qysymyn ólshegen synap baǵanynyń únemi asty júz de, ústi júz qyryq bolyp turýy ádetine aınalǵan; betiniń, jaýyryn jotasynyń, bulshyq etiniń terisi tapqa qoıǵan tobylǵydaı shıkil sary bolatyn. Ańsa túgili ómirde joly bolmaǵan, júrisi jaman áıeldiń daǵy júreginiń túbinde buıyǵyp jatqan, jaqsylyqqa umtylǵan jyly sezimi bolady, ony oıatarǵa kórikti minez, meıirban júrek qajet. Ýnıversıtette oqyp júrgen kezinde ǵoı... jelpinip, jeligip, qyzyqmas kóńilmen elirip júrip qalalyq buzylǵan balalarǵa qosylyp, «tómengi, jer edendegi ómirdi zertteımin» dep biraz burqyraǵany esinde. Podvalǵa túsip, sharap iship otyrǵanda ortalaryna úrpek bas, bet-aýyzdaryn alaq-julaq boıaǵan, ómir súrý degendi — beıpil sóılep, berekesiz kún keshý dep uǵatyn eki-úsh qyz qosylyp edi. Ápkeme jezdem saı demekshi, erikken qyzdarǵa jelikken bozbas bozbalalar qosylyp dúrligisti-aı, qudaı basqa salmasyn, álgiler ári-beriden temeki tartyp, arzanqol sharapty syńǵytyp iship ábden qyzǵan kezderinde erkegi bolsyn, urǵashysy bolsyn uıat syzyǵynan erkin attap, aýyzdaryna ne kelse sony bylapyttap, dúnıeni kóshirgendeı keńkeles keıipke túsýshi edi; ásirese qyzdardyń ishindegi eń kishisi — jumyrtqadan jańa shyqqan úrpek sarysy sharapqa qatty qyzyp qurdymǵa tyrjalańash sheshinip túsetin. Osyndaı almaǵaıyp alasurǵan kezinde myna otyrǵan Ómirserik ózge ókireshterge uqsap óńmeńdemeı, ózeýremeı, jaı ǵana álgi qyzdyń jylt etken táýir qasıetin eleýsizdeý ǵyp tilge tıek etip edi; álgi qyz tóbesinen tas túskendeı janaryn ashyp-jumyp otyrdy-otyrdy da eńirep qoıa berdi. Jan júregimen, bar bolmysymen jylady. Sonda oılaǵan: qaı-qaı eleýsiz, eskerýsiz, suryqsyz qatal áıel bolmasyn, ol paqyrdyń júrek túkpirinde oıanbaı qalǵan, kóldeneń kózden jasyrynyp jatqan jaryq sáýlesi bolady eken-aý; ashylmaǵan, basylmaǵan jan pernesin dóp bassań, ol áıel seniń ómir boıy qulyń bolyp ótýge beıil. Áıel júreginiń kilti -meıirbandyq bálkim. Ne bir qatal, kóriksiz ómirge túsken áıeldiń ózi kúnderdiń kúninde aırandaı uıyǵan semány, uıadaı jyly shańyraqty, jyly jumsaq as pisirer asqanany, asqar taýdaı arqa súıer azamatty, baýyr etindeı qylyǵy tátti balpanaqtaı balany ańsap tún uıqysyn tórt bóleri málim; kúndiz jan balasyn kózine ilmeı, mensinbeı júretin tákappar perızattyń túnemesine kóz jasynan jastyǵy sýlanyp qalatyny kámil. Áıel — áıeldigimen baqytty. Ómir boıy arqa tutatyn erkekti izdep tapsa — soǵan súıenip, seriktesip ótýi — onyń tý ǵyp ustaǵan qasıet-qadiri eken. Tabıǵat sheber áıel zatyn súıiniser, súıip óter serik izdetip alasuryp ótýge jazǵan. Shyn aıtsa: bul tanyǵan Ańsasy jas kezinen, mektepte oqyp júrgen kúninen-aq mynaý degen, halyq aldynda irkilmeı shyǵa alatyn azamatqa jar bolyp júrýdi, onyń oshaǵyn tútetip, artyndaǵy «jaý almaıtyn, eshqandaı ósek darymaıtyn» myqtyly, sheginip keter artqy shebi bolýdy armandaǵany anyq edi. Azamatqa jar bolýdyń ózi óner. Estelik dúnıesine shoma tússe kóz aldyna Ańsa ekeýiniń alǵash neke saraıyna barǵan kezi dúrkirep ótken nóserden sońǵy qyzyl-jasyl kempirqosaq boıaýyndaı kóz aldynda qalqyp turyp alar edi...

Aqpan aıynyń otyzy bolatyn, qystyń kózi qyraý dese de kóshe erneýindegi soqtaly qar yljyrap erip, úı shatyry shaıqor kisideı súmek bop terlep kúnshýaqqa mańdaıyn tósep múlgir edi; kókshil japyraǵy kúzgi jelge usha qoımaǵan qaraǵaılar árádik syqyr-syqyr teńselip qurystaǵan boıyn jazar edi; neke kýáligin alamyz, nekelesýge baramyz degendi esitip aǵaıyn-týǵannan bir top kisi, jazýshylyq uzaq jolda muńdas, syrlas bola bilgen Baqytjan dosy áıelimen, qos perzenti — qoldaryna gúl ustap, toıǵa baratyn kisideı qazdıa qatyp kıinip bastary qurala qalypty. Buryn-sońdy ómirinde mundaı meımanasy tasyp kórmegen kezeńdi basynan ótkerip kórmegen baıǵus basy qatty qysylǵany; Ańsanyń ańqyldaǵan ashyq-jarqyn minezi mynaý. Ázilkesh dosy: «Ómekem-aı, aıaǵyńa myqtap tusaý túskeni osy bolar»,- dep bir búıirlese; «mundaıda Ańsa qýanbaǵanda kim qýanady», — dep eki túıreıdi. Qoıshy áıteýir, neke saraıynyń ishi kúńgirlep, júregi qurǵyr dúbirlep ketkendeı me, bólmeden ótkende baıqady; aldarynan qaq jarylyp ashylǵan emen esik beıne erteńgi kúnniń nurly shapaǵyndaı, baqyt bosaǵasyndaı, ar tarazysyndaı, jaýapkershilik jazýyndaı sezilgeni; áıgili Mendelsonnyń marshy quıqyljı jóneldi, Ómirserik kelinshektiń ulpadaı úgitilgen názik saýsaǵyn alaqanyna qysyp alǵan, qyzyl ala kilem ústinde júzderi bal-bul janyp ilgeri jyljyǵan, nekege tirkep saýsaǵyna saqına salyp, kýálik tapsyratyn ıyqty kelinshek — pálensheke, jaqsyly-jamandy júrip óter tirshilik saparynda qoltyǵyńyzǵa kirip kele jatqan myna kelinshekke pana bolyp, qamqorlyq jasaı alasyz ba dep; aldaǵy taǵdyryńyzdy senip tapsyra alasyz ba dep; júıeli sózge júgindirip, saı-súıekti syrqyratqany. Taıaǵyn súıretken Baqytjany, osy oqıǵaǵa kýá bola Túrkistannan kelgen tilekshi jekjaty, qyzy men balasy jylqy maıyn ishkizgendeı júrekke tıer jyly sóz aıtyp terletkeni, jigit aǵasy bolyp qalsa da óspirimdeı alyp-ushyp, yrjıa kúlip tebirengeni... sirá esinen shyqpas. Sonda túıgeni; er kisi úılenem deýmen keleshegi bir úıli janǵa, bir qaýym elge aqylshy, qamqorshy, arqa súıer asqar taýy bolýǵa táýekel etedi eken; áıel shirkin, júrek jylýyn, názik sezim, qamqor sózin, yqylas-peıilin qosaǵynyń jolyna arnaýmen qudiretti eken. Semá qurý — oılas, muńdas kisilerdiń bir-birine súıenisip, seriktesip júrýi shyǵar; Mendelson marshy qyr astynan sıqyrshy — shalǵan sybyzǵy únindeı úzdigip, úndep, qan qyzdyryp estimegen, kórmegen jyraqtaǵy kógildir ólkege aldy-artyna qaratpaı arbap ilestirip bara jatqandaı ǵoı. Uıyqtap jatqan jerinen Qum adamy shoshyna oıanypty, tura sap sumdaı daýsyn sozyp muny bas sap julqylapty.

— Málin jylasa tań jaqyndap qalǵany, dereý turyp as-aýqatymyzdy isheıik te, bireýimiz belge arqan baılap shyńyraýǵa túseıik, basqa amal tappaımyz, japan túzde qanymyz qoıýlap qatalap ólgenshe, kóne qudyqtyń túbin arshyp sý kózin tabaıyq. Qorjyn túbin aqtarmalap jatqan shal-ekeń qolyn sholtań etkizip sýyryp: «As-aýqattan mardymdy eshteme qalmapty, birer bilem quıryq maı men qatqan qurtpen júrek jalǵaımyz», — dep óz-ózinen túlen túrtkendeı mańyraı kúlgeni; ıen ólkede egde kisini quıyn soǵyp, jyn ıektep ketkeni me dep ishteı tiksindi.

— Úńireıgen kórdeı apanǵa qalaı túspekshimiz, aıaǵymyz taıyp qurdymǵa qulasaq súıegimiz shashylyp qalar.

— İshtegi elden aptanyń aıaǵynda bolmasa járdem kelmeıdi, aqsaq qoıdaı ylǵı tústen keıin mańyrap júretin mondybas zootehnık aıdyń ortasyna aınalyp soǵamyn degen, qarap otyryp shól tósinde mal-jandy qyryp alatyn jaǵdaıym joq, nede bolsa qaterden qutqaratyn myna qudyq.

— Aýasy búlingen, qabyrǵasyn órgen sekseýili shirigen sumdyqtaı sezildi. Kún shyqqansha kidire túrsaq.

— Oı-bo-o-o-oı, kún qyzǵansha, aptap bastalǵansha shyńyraý túbinen sý kózin taýyp úlgermesek, barsha beınetimiz adyra qalady.

Dedi de táýekelge bekinip uzyn arqannyń bir ushyn beline baılap, kelesi ushyn sonadaı jerde mańqıyp jatqan qara nardyń jadyaǵashyna qazyqbaý shalyp, maqtaly kúpáıkesiniń belin býyp, bilegin túrinip tereńge túsýge yńǵaılandy. Qaıys belbeýine qaýǵa shelekti ildi, bilegine qol fonardy qystyrdy, az-kem kidirip, jutqynshaǵyn búlkildetip: «Ákel!» — dedi. Qapelimde Ómirserik túsinbeı sasyńqyrap qalǵany, megzep turǵany qutyǵa quıyp ala shyqqan jylqynyń kúıdirilgen kúreń maıy; aǵash qasyqpen úsh ilip aýzyna saldy, bozara bastaǵan kók júzine, qaımaqtaı sary kilegeı sáýle juqqan kókjıekke alaq-julaq qarady. «Birden bosatyp jibermeı, saýmalap turǵaısyń», — dep arqannyń orta shýmaǵyn Ómirserikke ustatty.

Sekseýildiń sińirindeı dini qatty, táýekeli myqty Qum adamynyń birte-birte shyńyraýǵa keýdesi jutyldy, áýelgide baıaǵy ustalardyń qaldyryp ketken tekpishegine salǵan aıaǵy taıyp qosymsha kór shege qaǵyp kóp áýrelendi; aqyrysynda ter jýǵan, ystaýyshqa uqsaǵan, taqıaly asqabaq bas kózden ǵaıyptandy. Qıyn tirshilikke amalsyz kýá bolyp turǵan Ómirseriktiń júregi sýyldady. Tik qubyrdyń ishine engende qońyzsha qybyrlaǵan kisiniń qary talsa, qapy ketip tekpishekti izdegen aıaǵynyń sińiri tartylsa — jaryq dúnıege qaıyra tartyp shyǵarý qıyn. Boıyndaǵy aqyrǵy ál-dármen, áýpirimmen júz jyldan beri qum kóshkinniń, topyraq lyqsýyn siresip ustap turǵan sekseýil tomaryn tyrnaq kebesi sógile jazdap, qata tyrmysyp birte-birte tómenge jyljyǵan Qum adamynyń oıy on tarap, ókpesi kúıip, júregi qurǵyr buıda kımegen botasha bulqynyp:

«Baıaǵy ákeńnen estigen sóziń bolmasa, qolyńa ketpen, kerke alyp jer eńbegin tesken qudyqshy emessiń; aıaǵyń taıyp qurdymǵa qulasań qaıtedi?.. Shyńyraý túbinde shylaýǵa oranyp tunshyǵyp qalsań netpeksiń?» — dep qulaǵyna sybyrlap degbirin taýsyp janyn bezektete túskeni. Kún sáýlesi qudyq túbine túspeıdi, qara kóleńke beldeýge jete bere sińiri tartylyp, jotasyna sýyq ter quıyldy. Kálımaǵa tilin keltirdi. Jas kezinde jıhangez balyqshy týraly qyzyq hıkaıany oqyǵan edi, baıǵus balyqshy kúńderdiń kúninde kemesi qırap, teńizge aǵyp, dalbasalap júrgende aýzy apan náhan balyq tirideı jutyp qoıýshy edi; kóz aldyna ózin-ózi sol balyqtyń kómekeıinen ótip, asqazanyna jyljyp aýasy tapshy tym-tym qarańǵy mekenge top ete túskendeı sezingeni. Alyp balyq qum adammp shelegi, fonarymen asqazanyna salyp alyp bulqyna júzip, qıanǵa mańyp bara jatqandaı. «Top ete tústi» degeni beker bilem; kenet oń aıaǵy taıyp, shyńyraý ishine syrǵı jóneldi, belindegi arqan lyq etkizip ustap qaldy.

— Arqandy bosatpa, aıaǵym jerge tıgen joq, — dep tereńnen aıqaılady.

Kúlimsi ıis qolqany qabady. Birazdasyn baryp aıaq-qolyn tyrbańdatyp júrip qabyrǵany tapty-aý áıteýir, tapqany bar bolsyn, aıaq tireıtin tekpishekti izdep jan teri shyqty, jyp-jylmaǵaı sekseýil tomaryna saýsaǵy ilikpeı ólemin ata tyrmysty. Aqyrynda budyrsyz qabyrǵaǵa tas keneshe jabysty, eki búktelip qaltasynan sirińke alyp qol fonaryn jaǵýǵa ońtaılandy, sirińkeniń álsiz sáýlesi jylt janady da, pysh etip óshe qalady. Tegi bolmaǵan soń táýbesin aıtyp, aıaǵyn sanap basyp, qaltyrana, qary tala tómenge jylystady. Baıaǵy beıshara balyqshyny qylǵyǵan náhan balyqtyń ystyq kúlimsi óńeshi odan óte tikenekteı qadalǵan, denesin dýyldatqan jylbysqy asqazan ishi osyndaı-aq bolar. Býyltyq-býyltyq bylqyldaǵan birdemeni basqandaı sezildi, táıir-aı, ashqaraq balyq ózge de maqulyqta jutqan sekildi. Tiri maqulyq ishinde pyshaqqa túser shortansha bulqyndy, áli ketip, dármeni bitti, aqyry óńesh túbine jetti bilem.

Qara qusynan soqqy tıgendeı búk túsip tizerlegen kúıi talyqsyp ketti.

Ómirserik saýmalap shirep turǵan arqannyń shalt bosaǵanynan bir páleniń bolǵanyn sezdi de, jalma-jan qara nardy turǵyzyp, taıaqtap, taırańdatyp aıdaı jóneldi. Uzyn jip dyńyldaı kerildi. Shyńyraý túbinde myqshıyp otyrǵan Qum adamyn dúleı kúsh julqa tartyp belinen kóterip áketkeni: «Áı, áı, qoıa qal!» «Qudyqtyń túbin tekserip, qaraǵanym joq!» — degen tereń ishinen jan daýsy qumyǵa estildi. Ómirserik asyǵys áreket jasaǵanyn kesh túsindi, túsindi de qyzynyp alǵan qara nardyń buıdasynan tartyp ázer kidirtti. Tar óńeshteı shyńyraýdyń qabyrǵasyna soǵylyp, myljasy shyǵyp, kisilik túri qalmaǵan, daýsy qarlyqqan Qum adamy myna jaryq dúnıege qaıyra tóbe kórsetti, tabyttan turyp ketken tiri ólik sekildi, ter sińgen zerli taqıasy túsip qalypty. Qyryldaǵan únmen:

— Ákeńniń! — dedi. Álden ýaqytta baryp qos ernekke qolyn salyp keýdesin asty da az-kem tynys aldy, qum ústine qan túkirdi.

— Qara nardy turǵyzyp neń bar? Janaryn jypylyqtatyp ashyp-jumyp qansha ýaqyt qudyq erneýinde otyrǵany belgisiz — tas tóbege shyǵyp alǵan kún dúm-dúnıeni kúıgen terideı tyrystyryl barady, aýanyń qyzýy adam denesiniń qyzýynan asqan soń-aq denedegi artyq dymqyldy qýyp shyǵady, tula boıdaǵy ylǵal ushyp ketken kezde qan qoıýlaı túspekshi. Arǵy jaǵy aýzyn ashqan ajal ǵana. «Endi qaıtemiz?» — degen tilsiz saýaldy Qum adamy tý syrtymen-aq sezip-bilgendeı, arqasy bar adamdaı jaýyrynyn qıqańdatyp, qolyn sozyp: « Ákel», — dedi.

Ómirserik jalma-jan qutydaǵy jylqynyń maıyn usyndy, úlken kisi jutqynshaǵy joǵaryly-tómen júgirip qylqyldatyp kep jutty, birazdasyn baryp: «Túsemin», — dedi. Ómirserik sonadaı jerde mańqıyp turǵan qara nardy qańqyldatyp, buıdasyn tartyp jetelep keldi. Uzyn arqannyń beldeýinde, orta tusynan bilegine orap saýmalap abajadaı azamatty úńireıgen o dúnıeniń tórine taǵy jóneltýge yńǵaılandy. Jazǵan qulǵa daýa joq, qum adamy áýpirimmen indegishke jutyla bastady.

Baıaǵynyń ustalary jer jaǵdaıyn, tabıǵat tilin, qum minezin neshe atasynan toqyp alǵandaı shyńyraý qazyp shól tósinen sý kózin tabýdy — tirshilik taýqymetinen bólip alyp úlken óner satysyna kótergeni ǵanıbet. Qum adamy qudyqqa ekinshi márte túskende jan-jaǵyna asyqpaı baıyzdap qarap, ablyqqan júregin basyp, baıaǵy ustanyń saýsaq tabyn, keıingi urpaq úshin shól ishinen kóz jasyndaı saǵynyshyn, zámzám sýyn qaldyrǵan saqylyǵyn tanýǵa, ilki babanyń mańdaı terin tabýǵa qulshynǵany. Mundaı da keremet bolady eken-aý: qudyq qabyrǵasyn shegendep bekitýge ylǵı boıjetkenniń bilegindeı shybyq sekseýil tańdapty, kári sińir sekseýil qum qysymyna shydamaı mort synar edi; qyz bilek maıysqaq syrttan syqqan salmaqqa nesheme jyldar tótep beripti, maıyssa da synbapty. Qudyqshy ustanyń shyńyraýdyń ishine túsip-shyǵýyna, topyraǵyn shyǵarýǵa, keıingi urpaqtyń káýsar kózi bitelse — ultanyn tazalaýǵa — qabyrǵanyń ókpe tusynan shımaılap, taban tirer tekpishek qaldyrypty. Qazaqy qadym erdiń úzeńgisi sekildi. Tómendegen saıyn kún sáýlesi úzilip, qarańǵy qapas túrtse kórgisiz bolady ǵoı dep qaýip oılaǵan: sóıtse qatarlap órgen sekseýil jigeriniń ár tusyna qasqyr men qarsaqtyń qýraǵan súıegin qosa synalapty; súıekten árádik álsiz sáýle shaǵylady. Tastaı qarańǵyda jyrtqysh súıegi fosfor sáýlesin shyǵararyn erte kezden-aq bilgen-aý. Shyńyraýdyń qubyr-óńeshi túbine taqaǵan saıyn jińishkere tústi, shaǵylǵa shaǵylysqan ekindi shaqtyń jaryǵy qubyr-óńeshke molynan quıyldy. Zadynda ilgergi ustalar shyńyraý ishine kóbine kún tóbeden aýǵan kezde túsip-shyǵatyn shyǵar, áıteýir kózi úırendi me, kún sáýlesiniń tereń túskeni septesti me, úzeńgi tepkishekke aıaǵyn tyqpaı tirep, birte-birte tómenge jylystady. Tabany tıgen tustan jentektelgen saz balshyq, mort synǵan sekseýil jarpasy túsedi, kúlimsi qapyryq ıiske tanaýy úırendi.

Ál-dármeni bitip, tula boıyn muzdaı ter jaýyp, jon arqasyna muz basqandaı sireskeni, óldim-taldym qudyqtyń túbine aıaǵy tıgende qalshyldap jaýraǵany. Qoımaljyń ba, dóńkıgen tomar ma, qulaǵan qumnyń jotasy ma, taıǵanaq qaǵyp aıaǵyn basa alsynshy, beıne dóńkıip jatqan jumyr jon ıtbalyqtyń ústimen júrgendeı súrinshektedi. Qaýǵa sheleginiń qaıda qalǵanyn umytyp qarańǵyda qarmana izdedi, sóıtse belbeýine baılaǵan kúıinshe bókse tusynda salaqtap júr. Beline qystyrǵan qol kúregin alyp ıtbalyq jonyndaı bylqyldaǵan qudyq erneýine basyp-basyp jiberdi, jylymshylap, tamshylap sý shyqqan sekildendi. Qýanǵan kisi tek turmastyń kerimen jyndy adamsha keńkildeı kúlip álgi qoımaljyń jylǵaǵa qaýǵasyn tosty. Erneýlep tolǵan mezetin kútti. Qurystap qalǵan denesin ázer qozǵap belindegi arqandy sheshti de, qaýǵa shelekti qazyqbaý shalyp baılady, bar daýysymen aıqaıyn saldy.

— Tart! Syrttaǵy Ómirserik qaýǵa shelekti qoldap-aq tartýdyń ornyna jańylysyp, jaza basyp taǵy da manaǵydaı qara nardy turǵyzyp aıdaı jónelgen bolý kerek; shaǵyn ydys sháńbirek qaǵyp, sart atylyp áýeleı mańyp jóneldi. Qum adamy óz-ózinen «átteń-aı»-dedi.

Qaýǵa shelek jarǵa soǵylyp, saldyr-gúldirlep qaıyra túskende Qum adamynyń kóńil túkpirin aıtyp bolmas jabaıy muń kernedi, jylymshylap shyqqan sý kózi bylaıǵy qoımaljyń laıǵa aralasyp jýyq arada tazara qoımady, onyń ústine ter qatqan tula boıynyń sirespesi syqıtyp ustady. Tórtinshi shelekti ázer dep joǵary jóneltken kezde qol-aıaǵy qursaýlap ustap, ıkemge kelmeı, beıne meshel adamǵa uqsap melshıip tynǵany.

Saýsaǵy jansyzdanbaı turǵan kezde arqan ushyn jalma-jan beline baılap úlgermese jaryq dúnıege qaıta shyǵýdyń ózi muń. Shyńyraý ishiniń salqyny sumdyq. Endi páske kidirse osylaısha myqshıǵan meshelge aınalyp qudyq túbinde qalyp qoıý qaýpi bar.

Qaıyra oralǵan qaýǵa shelektiń shıelenip qalǵan arqanyn ári-beri áýrelep sheshe alsynshy qanekeı, tiske de basty, barmaq kóbesinen qan aqty, óz-ózinen yzasy kelip kemseńdep kep únsiz jylady. Ári-beriden moınyna mingen ashshy ómirdiń ýdaı óksigi keýdesin qyjyldatty; osynshalyq kórge túskendeı kór beınetke qalyp, jigeri qum bolyp, bir pushpaǵynan tartsań bir pushpaǵy úzilip zar qaqtyrǵan beıopa tirshiligine túńilip endi ǵoı anaý jaryq dúnıege umtylyp shyqpaı-aq osynaý qapas qarańǵy túkpirde kósilip jata ketip jan tásilim etkisi keldi. Jantaıyp jatyp jan tapsyrýǵa beıildendi. Álsiz ǵana kúbirlep, kemseńdep: «Myna taǵdyrdyń maǵan mindetsingeni shyrqyraǵan shybyn jany ma?» — dedi.

— Mindetsingenin — alsyn. Sóıtti de surapyl soǵysqa kirgen kezin, oq tıip qansyrap, qyrshynynan qıylyp ólgenderdi kórip shoshynǵan keıpin elestetti, maıdannan aman oralǵasyn da tirshiliktiń maıly jiligi tımeı, sodyr shoqpar kóterse sorlyǵa tıedi degendeı, eń qıyn beınettiń basyna ıtermeledi, baz birde aýyldyń beıbaq balalary: «Myna shal soǵysta ólip qalatyn jóni bar ǵoı, súıretilip kári sińirin sozyp nege qaıtyp oraldy eken», — dep renjıtindi shyǵardy, shyqpaǵan jany sadaǵa, sol kúshikterdiń nemketti sózi, kilmıgen nemquraıdy kózi-aq tirideı óltirip, jigerin qum qylǵany anyq-ty; tuqymy tuzdaı qurýǵa aınalǵan túıe baqty, «egindi taptap qurtasyz, qum ishine qarańyzdy batyryńyz»,- dedi; «kókkenege shaqqyzyp botany kóp óltirdińiz, sol jándikter sizdi nege shaqpaıdy eken?» — deýshiler boldy... bitti... bárin de kóterdi... endi kóterem kóntýlaǵyn arqalap kózge bitken súıeldeı súıretile berýge shamasy joq.

Shyńyraý túbinde, saz balshyq ústinde qınalmastan-aq, qoshtaspastan-aq jan tapsyrýǵa beıil. Kirpigi aıqasyp, oń jambasyna qısaıa qulap bara jatyr eken deıdi; tym áriden, tas tóbesinen baıaǵy kózine ystyq bozbalanyń ádemi sulbasy elbirep, jelbirep jaqyndap kelgeni... jyǵa tanydy... qandy kóılek maıdandasy, qurdasy Abdollanyń rýhy, tym qatýly: — Tur! — dedi.

Jekigen sýyq sózden Qum adamy boıyn tez-aq jınap shıryqty, basyn kóterip, shıelep qalǵan arqan ushyn ázer sheship, beline orap baılady. Sosynǵysy esinde joq, álgi Abdollanyń tóbesine tónip kelgen túsi sýyq sulba rýhy muny qoltyǵynan demep-jebep otyz qulashtyq shyńyraýdyń ishinen meske uqsatyp alyp shyǵypty. Qum adamy birazdan soń yqylyq atyp esin jınap kózin ashqanda tóbesine tóngen kisiniń ishinen ıen ólkege vertoletpen ushyp jetken zootehnık Biláldi ázer-mázer shyramytty, aýyldastary qaýmalap, shýlasyp júrip aıaq-qoly sereıip sal bolyp qalǵan Musany vertoletke salyp aýdandaǵy aýrýhanaǵa jeneltti. Ómirserik qum qoınaýyndaǵy qonysqa, túıeli aýylǵa oralsymen aldynan dedektep, qarsy uryp syńsyp jylap Ańsasy shyqty, kele moınyna oratyldy, saǵynyp qalǵan eken, kópke deıin bosatpaı turyp aldy. Kelinshektiń jas toly kóz sharasynan batyp bara jatqan qyzyl kúnniń qanyq boıaýyn kórdi, júrek basy shym etti; qum kitabynyń sarǵaıǵan beti osymen támam.

---