InfoHub Logo

Qıyn oqýshylarmen júrgiziletin jumystardyń psıhologıalyq erekshelikteri

«Qıyn oqýshy» degen termın qazirgi praktıkada jeke basyn tártipke salý qajet balalardyń ortasyn bildiredi.
Buǵan eresekterdiń talabyna, keńesine qarsylyq kórsetetin tilazar, erke, qyńyr balalar da jatady. Mundaı aýytqýdyń is júzindegi sebebin anyqtaý olarǵa qatań talap qoıa jáne is - árekettiń ujymdyq formasyna engize otyryp, balalardyń qajettiligi men yntasyna nazar aýdarý - erkelik, qyńyrlyq, tilazarlyqty boldyrmaý men ony jeńýdiń negizgi joly.

Minez qulqy qıyn oqýshylar arasynda júrgizilgen kóptegen zertteýler qorytyndysy boıynsha úlgermeýshiler qataryn bastaýysh synyp oqýshylary tolyqtyryp otyratyn kórinedi. Minez - qulyqtyń mundaı belgileriniń paıda bolýynyń ózi bolashaqta áleýmettik - psıhologıalyq dezadaptasıanyń turaqty túrleriniń qalyptasýyna, minez - qulyq buzylýynyń klınıkalyq jáne krımınologıalyq belgileriniń paıda bolýyna ákep soqtyrady.
Qıyn balalardyń psıhologıalyq erekshelikteri teorıalyq turǵyda talqylandy. Bul máseleniń ary qaraı talqylanýyna úles qosqan zertteýshiler qatary da birshama.

Bastaýysh mektep kezeńi balanyń jeke basynyń ary qaraı qalyptasýy úshin asa mańyzdy ról atqarady. Onyń ómirinde mektep tabaldyryǵyn attaǵan kúnnen bastap aıtarlyqtaı ózgerister paıda bolady, bala úshin jetekshi oryn alatyn oqý áreketi qalyptasady.
Balanyń jeke qasıetteriniń, psıhıkasynyń durys damyp jetilýi úshin pedagogtik ujymdardyń kásiptik bilgirligi, ata - analardyń sanaly kózqarasy jáne osy prınsıpterge negizdelgen mektep pen otbasy arasyndaǵy tyǵyz odaq, nátıjeli jumys qajet.

Oqýshynyń jeke basyna tán qasıetterdi tek «men» degen qasıet turǵysynan ǵana baǵalap qoımaı, tıisti mólsherlerge qalaısha baǵynady, minezi, erik - jigeri qandaı, ashýlanǵysh, ne sabyrly kele me, ásemdikti ajyratýdan talǵamy jáne ózgelermen qatynasy qandaı - osy jóninen alyp qaraýǵa bolady.

Minezi qıyn balalardy mektep motıvasıasy tómengi deńgeımen sıpattalady.
Minez - qulqy tómen balalarmen jumys isteý barysynda olardyń psıhologıalyq erekshelikterin esepke alyp otyrý kerek. Ózin - ózi baǵalaý, eń aldymen, jeke tulǵanyń áreketi arqyly qalyptasady. Biraq baǵany árdaıym aınaladaǵy adamdary beredi. Ózine degen senimi ózgelerdiń pikiri arqyly qalyptasady. Eger aınaladaǵy adamdar balaǵa únemi durys qarym - qatynas jasasa, onda ol ózin osy syılastyqqa laıyq eknmin dep sanaıdy, al eger kerisinshe, onyń jasaǵan isteriniń kemshilikterin betine basyp, ursyp, jaratpaı jatsa, oǵan ózim laıyq emespin degennen basqa eshteńe qalmaıdy. Jáne bul jaǵdaıda balanyń reaksıasy ár túrli bolady.
Qazirgi zertteýlerge qaraǵanda, tártip buzýǵa eń birinshi túrtki bolǵan oqıǵa balany tikeleı tártipsizdikke ákelmeıdi, áýeli qaıǵyǵa balany ashýlanshaqtyqqa ákelip soqtyrady.

Mine tártip buzý sodan paıda búolady. Tártip buzýshylyqtyń saldarynyń negizgi – sabaqqa úlgere almaýshylyq. Keıbir oqýshy qurbylarynan sabaqta arta qalyp qoıyp, tártip buzýyn ózinshe batyrlyq dep sanaıdy. Muny ózgelerdiń kózinshe kórsetkisi keledi. Bul kóbine menmensigen, bala mineziniń durys tárbıelenýinen bolady. Biraq osylaı bolǵan jaǵdaıda da, tártipsizdikti balanyń boıyna birjolata sińip ketke ádetten dep, barlyq sebepten sodan izdestirýge bolmaıdy. Óıtkeni, tártip buzý tek ózine ǵana baılanysty emes, onyń úı ishindegi jaǵdaılarǵa da, aıtalyq, ata - ana birliginiń joqtyǵyna jáne balasyna qoıǵan tala,yń ár túrli bolyp kelýine baılanysty. Bala únemi jaqsy psıhologıalyq jaǵdaıda tárbıelený, oqýy, ósýi qajet. Sonda balada jaǵymdy «men» beınesi qalyptasady, ózine degen senimdiligi týady. Mundaı «men» beınesi kez - kelgen balanyń jaqsy jaǵdaıda, nátıjege jetýine, durys damýyna múmkindik beredi.

Tárbıesi qıyn balalardy týdyratyn sebepterdiń biri - balalaryn oqytýda, tárbıeleýde ata - analardyń jaýapkershilik seziminiń joqtyǵy bala minezinde meırimsizdikti, ıaǵnı qatygezdikti, dórekilikti, ózimshildikti týǵyzady.

Ekinshi sebep - bul úıdegi sátsizdik, maskúnemdik, urys - tóbeles, urlyq, ata - analardyń jáne basqa otbasy músheleriniń jeńiltek minez - qulqy, al bárinen jamany – ajyrasý, neke buzý.
Otbasy tárbıesinde ata – analardyń minez - qulqy sheshýshi faktor. «Siz óz balańyzdyń tárbıesin bastamas buryn ózińizdiń minez-qulqyńyzdy tekserińiz» degen bolatyn A. S. Makarenko. Onyń sózin jalǵastyra kelip,... eger siz dóreki jáne maqtanshaq nemese maskúnem bolsańyz... al, onda sizge tárbıe týraly oılanýdyń qajeti joq.

Eger áke maskúnem bolsa, mektep jasyna deıingi balalar júıke aýrýynan (nevroz), jıi qoıanshyq ustamadan (epılepsıa) azap shegedi, olardyń aqyl - oıy baıaý damıdy. Mundaı balalar enjar, tynymsyz, ashýshań keledi. Árbir ata - ana azǵyndyqqa túspeý úshin kúsh qabiletin paıdalanyp, balalarǵa meıirimdi ónege men áser etý kerek.

Úshinshi sebep - ul balaǵa únemi jetkiliksiz kóńil aýdarylady. Keıbir otbasy balanyń ishki dúnıesin, tilekterin, oılaryn, qaıǵysyn qorshaǵan ortaǵa qatynasyn jete bile bermeıdi.
Tatý otbasynda ata - analar balalardyń kúndelikti ómiri men is - áreketine basshylyq jasaıdy. Balalardyń ózderiniń qýanyshyn, qaıǵylaryn, oılaryn, ýaıymdaryn bólisýge úıretedi, saıası máselelerdi, jańa fılmder men kitaptardy birlese otyryp taldaıdy, ózderiniń súıikti ánderin oryndaıdy.
Otbasy bala úshin ómir mektebi, onda meıirbandyq, shyndyq, adaldyq, qaırymdylyq, eńbeksúıgishtik, t. b. tártip pen minez - qulyq qasıetteri damıdy jáne qalyptasady. Otbasynda qoǵamnyń keleshek azamaty ósedi.
Basqasha aıtqanda, otbasy jeke adamnyń tártibi jáne minez - qulyq negizin qalaıtyn mıkro - ujym.
V. G. stepanov, V. A. Krýteskıı minez qulyqtaǵy qıyndyq máselesin qarastyra kele oqýshylardy eki qatarǵa bólndi:

Birinshi qatarǵa adamgershilik damýynda jáne minez - qulqynda, shamamen alǵanda óte úlken emes aýytqýshylyqtary bar oqýshylrdy jatqyzady, olar – tártipsiz, jalqaý, qyńyr, dóreki, ótirikshi balalar. Tártiptilik ózine jáne basqalarǵa degen joǵarǵy talap qoıýshylyq, kıimindegi tazalyq jáne jınaqtylyq sıaqty jáne t. b. kórsetkishterden aıqyndalady. Tártipti emes minez - qulyqty osyǵan qarama - qarsy kórsetkishterden: jumystan jaltaryp ketýge tyrysý, berilgen tapsyrmany oryndamaý, adal emestik, óziniń jeke qyzyǵýshylyqtaryn dostarynyń arasynda júzege asyrýǵa tyrysý, únemi tártipti buzýynan jáne t. b. baıqalady.
Ekinshi qatarǵa jeke aksentýasıasynda jáne minez - qulqynda qıyndyǵy bar balalardy jatqyzady.

Úlesimdik tıptegi Balalar barlyq jeke qasıetteri qalyptasqandyǵymen sıpattalady, olardyń qınalys jáne qaýip - qaterlik sıaqty psıhologıalyq faktorlardy is júzinde qalys qalady. Olar ıntellektiń joǵary deńgeıine ıe bolady, kópshil, ózine senimdi, oryndalatyn jumysqa adal nıetpen kirisedi, óziniń minez-qulqyna oıdaǵydaı baǵa beredi.

Áleýmettik - boljamdy tıpine jatatyn balalar úılesimdi tıp sıaqty jekeliktiń turaqty qurylysyna ıe bolady, biraq olarda jaǵdaıǵa baılanysty óte kúshti táýeldilik, ózin qorshaǵan ortamen sáıkestendirýge tyrysýshylyq, durys minez - qulyq mólsherin saqtap, is - áreket jasaýǵa degen qajettilikteri ózgeshelendiredi.
Ústemdik tıpindegi balalardyń aıryqsha ereksheligi derbestigi, táýelsizdik, ózin - ózi sendirýge tyrysýshylyq. Olar ózderine óte senimdi, táýekel jasaýǵa beıim turady jáne áleýmettik batyldyqqa ıe bolady.

Qaýip - qaterli tıptegi balalarǵa joǵary emosıonaldyq turaqsyzdyq, tym mazasyzdaný, qaýip - qaterlik tómengi strestik, turaqtylyq tán.
Áserlengish tıptegi balalarǵa jasqanshaqtyq pen uıalshaqtyq tán. Bul tıptegi balalar úshin óreskeldik, jylylyqtyń bolmaýy, basqalardyń kúlýi, psıhotravmdy jaǵdaı bolyp tabylady.
Introvertıvti tıptegi oqýshylardyń tuıyq, janasymy kembalalar. Olar úshin bireýlermen baılanysqa túsý qıyndyq týdyrady.
Infantıvti tıptegi balalardan emosıonaldy - eriktik sferalary jetilmegendikten, ózindik sheshim qabyldaýdaǵy sezim dármensizdigi, qorǵansyzdyǵy kórinedi.
Bala kóp jaǵdaıda ózin durys ustamaıdy, ol onyń tárbıesizdiginen, qajetti pozıtıvti bilimniń, daǵdysynyń, aqlynyń qalys qalýynan, qaraýsyz qalý, qorshaǵan ortanyń teris yqpalynan, sonyń nátıjesinde áleýmettik - psıhologıalyq dezadaptasıasynyń damýynan, t. b. kórinedi. Balaǵa muǵalimniń, ata - analarynyń nemquraılyǵynyń órshýi, qurby-qurdastarymen ózara qarym - qatynastyrynyń durys bolmaýy qoǵamda qıyn balanyń kóbeıýine ákelip soǵýda.