InfoHub Logo

Allanyń nury jaýǵan, kóńildi eljiretken kún týdy. Dala men orman kógoraı — kókke orandy. Taý men taý jaǵasy baýraıynda, buta aǵashtar, tas dýaldarda, bulbul qustar án kóńilge hosh shyrqaıdy. Taý men jota baýraıynda, buta aǵashtar, tas dýaldar arasynda, hosh ıisti jaıylymdy alqaptarda gúlder túrli-tústerde jaıqalyp, jer beti ár túrli boıaýǵa bólenip, ashyq aspan saltanat quryp jarqyraı túsken.

Nobel-patsha aq saraıyna ýázirlerin, bı-sultandaryn, bar jaqsylaryn tezdetip jıyp aldyrdy. Qarasty bolǵan ólkeler men alys jerlerden kóptep belgili ataqtylar kelýde: Lútke-tyrna men Makart — bári de ár rýdyń atqa-minerleri.

Patsha aǵzam aqsúıek sultandarymen birgelesip búginde aqsaraı bıligin keńeıtýdi maqsat tutty. Patsha bir de jandy, úlkendi de, kishini de qaldyrmaýdy, báriniń de aldyna kelýin buıyrdy. Degenmen de... bireý kelmeı qaldy: Reıneke-túlki, qý aılaker!

Kóp tirlikterdi ańdamaı búldirip, aqsaraıdan ol boıyn aýlaq ustaıtyn boldy.

Kúnniń jaryǵynan qorqatyn túnniń uıatyndaı, dáp solaı túlki de saraı qyzmetkerleri ortasynan qashatyn. Ardan bezgen aılakerdiń ústinen jazǵan aryzdardyń sanyna — jetpes báriniń de. Tek qana saryshunaq pen borsyqty renjitken emes, al saryshunaq bolsa onyń — jıeni. Alǵashqy aryzyn Izegrım-qasqyr aıtty. Alys-jaqyndaǵy týystary, qoldaýshylary men dostary qorshap, patsha aldynda aıyptaý sózin ol bylaısha qozǵady: «Asa qurmetti patsha aǵzam! Sózime qulaq salsańyz! Siz meıirban, uly da, aqyldysyz, barsha janǵa siz ádil sheshim men raqymshyldyq syılaısyz. Meniń Reıneke-túlkiden kórgen basyma túsken úlken qorlyqty esitip-tyńdap, qaıǵyma ortaq bolýyńyzdy ótinip suranamyn! Bárinen de buryn, meniń aryzdanýymnyń sebebi, onyń birneshe ret meniń áıelimdi balaǵattap abyroıyn tókkeni, balalarymdy maıyp etkeni: Eı, kórgensiz aldamshy jarymes, túkke jarymaıtyn kúıdirgi, — úsh jan osydan kór soqyr bolyp qalyp, jábir shegip, qorlanýda! Ras, osyndaı júgensizdik jaǵdaılar burynnan da aıtylyp kelgen, kerek deseńiz bundaı daý-damaıdy sheshetin kún de kesilip qoıǵan-dy. Alaıaq ta ádil qazy aldynda jaýap berýge daıar edi, biraq ta aınyp qalyp, óz uıasyna tezirek jasyrynyp qalýdy jón sanady. Bul jaǵdaıdy, tipti meniń janymda turǵandardyń bári de biledi. Ýa bas ıem! Eger de tilim kúrmelmegende bul jeksurynnan kórgen qıanshylyqtardyń bárin de men kúndiz-túni boıy, aptalap aıtar edim. Eger de ońbaǵannyń jasaǵan qylmystaryn danyshpan oımen bar kenep matany sýrettep qoljazbaǵa jazyp aınaldyrsa da, sonda da oǵan da sımas edi! Degenmen de áńgime onda da emes, áıelimniń beıábúıir bolǵany — sol meniń júregimdi syzdatýda! Ne de bolsa, bolsyn endi — men kek alamyn!»

Tek Izegrımniń sóziniń rýhy tómen boldy, Vekarlos esimdi, qalaısha onyń kóp nárseden aıyrylǵanyn, tek qana onyń butalar arasyna tyǵyp qoıǵan bir ǵana kesek shujyq etiniń qalǵanyn, Reınekeniń ony da tartyp alǵanyn jylaǵandaı bolyp aıtty!..

Kenetten atyp shyǵyp Gense-mysyq diril qaǵyp sóıledi: «Barshamyzdy bılegen, bas ıem! Qaısy bir anturǵan ońbaǵan batyldyq jasap patshaǵa qarsy shyǵar deısiń! Osynda jınalysta otyrǵandardyń — úlkeni de, kishisi de — bári de sizden de góri myna jaýyzdan kóbirek qorqatynyn, sizdi nyq senimmen sendirip aıta alamyn!

Al, ıttiń aryzy bolsa — aqymaqtyq boldy: Shujyq etiniń tarıhyna kóp jyl bolǵan, shujyq eti o bastan meniki bolatyn! Ol kezde bul isti qozǵamaǵan da edim. Bir kúni men ań aýlaýǵa jolǵa shyqtym. Qarańǵy tún. Bir kezde — aldymnan dıirmen kezdesti. Qalaısha ony kórmesten óte ketem? Úı ıesi uıqyda jatqan. Abaılap kelip shujyq etin qoldy qyldym — moıyndaımyn. Degenmen de týralyǵyna kelgende bul iste — ıttiń, meniń eńbegim bar bolatyn...»

Barys aıqaıǵa basyp: «Pátýásiz áńgimeler men artyq aryzdardan ne paıda! Onymen tirlik bitpes! Jeter endi! Qastandyq — kórinip aq tur. Men ashyqtan ashyq rastaımyn! Reıneke — aıtýly ury, qaraqshy! Ia, bizder onyń nebir surqıa soraqylyqtarǵa baratynyn da bárimiz de bilemiz. Kerek deseńizder, aqsúıekter, bekzattar bizder de, uly patshamyzdyń ózi de bar qadir-qasıetterimizden aıyrylyp jurdaı boldyq, — al onyń bar maqsaty, bizderdi murtyna da qystyrmastan, maıly jerden, ne bolsa, bir kesekti julyp alyp qalý. Meniń sizderge qosyp aıtarym, myna ońbaǵan, Lámpa qoıannyń ústinen keshe ǵana ne istemegeniń bilseńizder. Ol, bizdiń beıshara qoıanymyz osynda otyr. Túlki ózin adal, qaıyrymdy jandaı kórsetip, qoıanǵa bar aılasyn tamyzyp, aqyl-oı, parasatyn asyra úıretpekshi bolǵanyn qarańyzdarshy.

Ekeýi bir-birine qarama qarsy otyryp — «ustazdyǵyn» bastaǵan bolatyn. Reıneke qashpastan burynǵy eski ádetine saldy. Taqsyr patsham, Sizdiń bar ishki saıasat zańdylyqtaryńyzdy buzyp, myna anturǵan, beıshara qoıan — Uzynqulaq baıǵusty ustap alyp, adal jandy aıaýsyz tyrnap julýmen boldy. Men bir kúni abaısyzda kósheden ótip bara jatyp, eki adamnyń birgelesip aıtqan sazdy óleń daýystaryn estidim. Bir kezde kenetten óleń daýysy múldem óship qaldy.

Eger de men, beıshara qoıannyń baqytyna oraı, sol jolmen júrmegende, túlki ony óltirip, jep te qoıar ma edi. Mine, Uzynqulaqtyń ózi de otyr. Onyń bar denesiniń jaraqat alǵanyn, jóndep baıqap, qarańdarshy, beısharaǵa qarap turyp janyń ashıdy.

Eger de, bas ıemiz — patshamyz, amalsyzdan kóngen bolsa qaıtemiz. Sizder aqsúıekterdiń, sultan-bekterdiń beıbitshilik jolyndaǵy bıik te, búıik ustanǵan ustanymdaryn ury, qaraqshy syılap, qadirlemese, — ne deımiz!.. Ondaı bolsa uly patshamyz da, onyń bolashaq urpaqtary da shyndyq pen týra zańdy burmalaǵan, qyzǵanyshpen kinálaǵan ótirik sózderin ómir boıy tyńdaýmen óter.

Igerım jáne de aralasyp: «Ókinishke, dál solaı bolar! Reınekeden jaqsylyq kútýge bolmas. Tek endi odan ólgende ǵana qutylarmyz! Sonda ǵana bárimiz tynyshtyq tabar edik! Eger de búginde de onyń istegen isteri qoldaý tabar bolsa, onda onyń bizderdi qaraptan-qarap turyp, bárimizdi de bolashaqta sazǵa otyrǵyzyp ketpeýine buǵan káne kim kepildik bere almaq!..

Bul jerge kelgende Reınekeniń jıeni, borsyq sóz alady. Kúıip-pisip otyrǵan naǵashysyn, ol esh uıalmastan, qorǵashtaı bastady: «Ia, qurmetti Izegrım, eskiden qalǵan ulaǵatty sóz bar: «Jaýdyń tili — ósek degen», Naǵashyma qarsy aıtylǵan sizdiń sózińiz de, sóz joq. Munyń bári de, bos sózder. Eger de ol da sizderdeı, patsha saraıynda otyrǵanda, sizder de ony, óz aıtqan sózderińizge pusháıman jeıtin edińizder, sóılegen sózderińizden tym alshaq, artyq kettińizder. Al, ózderińizdiń meniń naǵashyma jasaǵan jat isterińizdi jasyryp qalyp qalmastan nege aıtpaısyzdar? Degenmen de, qalaısha sizderdiń bir-birińizge ant etip, sóz berip, bir-birińizge aınymastaı dos bolǵandaryńyzdy, kópshilik jurt bárin de biledi. Endeshe, onda tyńdańyzdar: Naǵashym qystyń bir kúni, sizderdiń kómekterińizben, bir ólim jazasynan aman qalǵan bolatyn. Shana tolǵan balyq kele jatty. Sizder balyqty kórip, qaıtkende balyqtardy alsaq eken dep ásire kep qyzyǵyp, shananyń sońyna túsip ańdı bastadyńyzdar. Satyp alýǵa qarajat joq, jetispedi. Sizder meniń naǵashymdy kómbesine kóndirip, ólgendeı etip, jol boıyna jatqyzdyńyzdar. Qandaı batyl sheshim, jaraısyńdar! Qarańdarshy endi, balyqqa degen qyzyǵýshylyq nemen bitkenin: Jolda jatqan meniń naǵashymdy shanany júrgizýshi túrtip baıqap kórip, naǵashym eshbir syr bermesten, ólgen bolyp jatty, dem almastan, — sulyq bolyp qımylsyz. Shana júrgizýshi shanasyna salyp alyp, terisin ishik etip alamyn endi dep qýandy. Naǵashym meniń, dostary úshin óz janyn da aıamastan osyndaı aýyr iske de uryndy!.. Shana júıtkip keledi, al Reıneke bolsa ástin ásti balyqtardy bir-birlep jolshybaı tastaýmenen boldy. Izegerim, jasyrynyp arttarynan erip, jolda jatqan balyqtardy jınap qapqa salýmen keledi. Naǵashym, shanadaǵy serýeninen bir kezderi jalyǵyp: Shanadan sekirip túsip, ózine tıesili balyǵynan almaqshy bolady. Izgerım bolsa jerge túsken bar balyqty, birin de qaldyrmastan jıyp alǵan edi.

Toıymsyz bolǵan ol — bar balyqty jep qoıyp, jarylýǵa sál qalǵan edi. Dosy jesin endi degendeı qýanyp — tek qana súıekterin qaldyrǵan bolatyn... Jasyrmastan jáne de bir jasaǵan qıanat qýlyqtaryńdy aıtaıyn: Bir sharýa qojalyǵynyń qorasynda qaqtalyp, ilýli turǵan shoshqa etiniń turǵan jerin Reıneke ǵana kórip bilgen tuǵyn. Ol týraly ol qasqyrǵa aıtyp, ekeýi bir-birimen teńdeı bólisýge de, bar qıyndyqtarǵa da bastaryn tigip, kelisip, etti izdep barǵan edi.

Durysyn aıtsaq, bar eńbek te, qıyndyqtar tek naǵashymnyń basyna ǵana túsken edi: Ol baıǵus qansha qınalyp, terlep-tepship, áreń degende terezeden túsip, etti alyp shyǵyp qasqyrǵa daıyn alyp berdi. Ókinishke oraı, aýyldyń ıtteri aınala qaptap úrip, naǵashymdy qorshap úıde ustap almaq bolady. Bar denesi jaralanyp, qanǵa boıalyp, áreń degende qashyp qutylady. Qasqyrǵa jetip alyp, kórgen azap-qorlyǵyn aıtyp, óz tıelisin berýdi talap etip suranady. Sonda qasqyr: «Seniń tıesili etińdi alyp qoıdym. Sony qabyldap alýǵa daıyn bolǵyn, dostym. Bárin de qaldyrmastan toıyp jegin. Al maıly etti jegende — saýsaǵyńdy da jalap qoıarsyń!» — deıdi.

Qasqyr tyǵyp qoıǵan bólekti — tek qana shoshqa etinen qur súldesi qalǵan súıekti ákelip kórsetti. Sol bir balbyraǵan shoshqa etinen eshteńe de qalmaǵan: Ońbaǵan! Meshkeı qasqyr, túgin de qaldyrmastan jep qoıypty. Reıneke sóz tappastan qatty ashýlandy. Ne oıda boldy deısiz — ózderińiz de bilesizder... Ýa, patsham, bas ıem, osyndaı qasqyrdyń túlki naǵashyma jasaǵan tirlikterin esepke alsańyz onyń sany júzden asar. Biraq ta... men ol jóninde aıtpaı aq qoıaıyn. Reıneke, ózin-ózi qorǵap alar. Degenmen de, taqsyr patsham, ádilettiń bárimizdi aıalap qorǵaýshysymyz, tek men ǵana sizge baıandap otyrmyn: Izegrımniń sózinen estigen bolarsyzdar, ózine qarasty bolǵan qasqyrdy, ómirlik dosyn da eshbir kúdiktenbesten, aıaýsyz qorlaǵanyn! Sizder jaqsy bilesizder, jeti-segiz jyldan beri meniń naǵashymnyń bar shyn júregimen Grımýnd-qasqyrdyń áıelin qoldap qorǵap kelgenin. Bul oqıǵa túngi oıyn keshinde bolǵan bolatyn. Meniń estip bilýimshe, Izegrımniń ózi de, ol jerde bolmaǵan. Naǵashymnyń shyn nıetin qasqyrdyń áıeli jaqsy túsinistikpen qabyl alǵan. Sizderge endi ne aıtý kerek? Odan eshbir aryz túspese? Den basy aman, saý-salamat! Ne úshin ol janjal urysty shyǵaryp otyr? Ar jaǵynda aqyl-sanasy bolsa eger, tynysh otyrar edi: ózin-ózi masqara etpesten... Borsyq sózin, — qoıan týraly ertegisimen jalǵastyrdy! Bostan bos aıtylǵan ósekter!

Zeıin qoıyp oqymaǵan, jalqaý oqýshylardy qatań jazalaǵan ustazdyń ne oıy bar?

Balalardyń buzyqtyǵy men erke tentektigin jazalmastan kúnde keshirsek, aıtyńyzdarshy, qalaısha onda jastardy biz tárbıelemekpiz?... Vakerlos ta jylapty: qysty kúni joǵaltyp ol shujyq etin! Jaılap qana joqtasa bolmas pa edi joǵaltqanyn! Estidińizder ǵoı, shujyq etttiń urlanǵanyn. Kim qalaısha baıyp qaldy, sol zamattan aıyryldy bárinen de!... Kim meniń naǵashymdy aıypty eter, eger de urlanǵan zatty ol urydan tartyp alǵan bolsa? Rasynda da baqýat-baı, kelmegenderden suranys ta qatal bolsa artyq bolmas edi — urylarda da ózgeshe qorqynysh, úreı týar edi. Uryny ustap alyp darǵa asqanynda, naǵashymdy keshirer me edi! Biraq ta ol aqsúıek, shonjarlardy qoldap, ózine-ózi quryq saldy, ólim jazasyna kesý endi — patsha aǵzamymyzdyń quzyrynda.

Oh, qanshalyqty ádildik jolynda týralyqpen belsenip, buzyqtarmen kúnde kúreskenimenen, sonda da bolsa meniń naǵashyma jaqsy sózder buıyrmaǵan. Patsha aǵzamnyń beıbitshilik týraly zańnamasy shyqqan kúnnen, aıtyńyzdarshy, onan qaısy biriń artyq boldyń? Ómir jolyn ol túpkilikti ózgertip: ol kúnine bir mezgil ǵana tamaq jep, ózgelerden ózgeshe ómir súrgen, denesine jabystyryp, japsyryp úrpek júnin, aýyzyna alyp tatpastan qustyń ne úı janýarlarynyń etin múldem kópten beri, — úıinde bolǵanymda keshe ǵana aıtyp edi ol maǵan. Ózgelerge shaǵyn jaıy-qystaǵyn qaldyryp, jar jaǵasyna úı salýǵa kirisipti. Bar jetispeýshilik, qıyndyqtardy bastan keship, búginde sup-sur bolyp azyp-tozyp ketken. Ózderińiz de onyń sonshama shydamdylyǵyn kórseńizder — qaıran, tań qalarsyzdar.

Sizderdiń ony jerden alyp jerge salǵandaryńyzdan oǵan ne paıda keler deısizder?

Eger de ózi osynda kelip aqtalǵanda, bárińizdi de uıaltar edi...»

Grımbart qana sóz qatpastan, bárin de oılandyryp, Gennıng-qoraz, janynda úımelep júrgen týystarymen alǵa shyqty.

Basy, moıyny joq taýyqtyń bir denesin, qara tabytqa salyp, birge alyp keldi. Onyń esimi Jelaıaq degen, eń ozyq jumyrtqa týǵysh taýyq bolatyn. Ox, onyń qanyn sýdaı aǵyzǵan Reıneke ońbaǵan!

Patsha aǵzamnyń kózi jetsin!... Aq peıildi qoraz baıǵus, qaıǵy-qasiret jamylǵan, patsha taqsyrynyń aldynda tur. Artynan eki qoraz da qaıǵyly kúıde erip keledi, túrleri muńly olardyń da. Birinshisiniń esimi — Kýkareký edi — eń myqty qoraz bolyp sanalatyn. Nıderlandy jerinen bastap Fransıa elinde de oǵan teńdes tabylmaǵan. Onyń janyndaǵysynyń esimi Syńǵyr ánshi atanǵan, batyr deneli jas bolatyn. Ekeýi de qoldaryna shyraq ustaǵan. Dúnıeden ótken jannyń jaqyn aǵaıyn týystary edi. Olar óltirgen jandy qorǵap sileýde. Tabytty ustaǵan eki jas qorazdardyń jylaǵan jan aıqaılary da alystan qulaq jarardaı estilýde.

Gennıng sózge kelip: «Biz de qaıtpas qaıǵyǵa dýshar bolyp, qatty qaıǵyrýdamyz. Asa qadirmendi patshamyz, bizdiń qorǵaýshymyz. Bizdiń jáne bala-shaǵamyzdyń qaıǵy-muńymyzdy tyńdasańyz! Bul zulymdyqty — Reıneke-túlki jasaǵan! Japyraqtar jaıqalyp, kókoraılar gúlge oranyp, qýanyshty bizderge habar bergen qys ta ótti. Men ómirdiń sheksiz qýanyshyna bólenip, beıqam ómir súrgen, — qandaı baqytty jan edim! Arhan-darhan, myqty on ul, on tórt qyzdardy birden, bir ǵana jazda, áıelim meniń ósirgen bolatyn. Jastaıynan ózderiniń kúndizgi nanyn taýyp, ózderine ózderi ońasha orynyn taýyp, bári de kúshti bolyp ósti.

Bizdiń turǵan ortamyz ımandylyq ornaǵan, baı jer: dýaldary myqty, úıimizdi uıqtamastan kúzetetin alty úlken ıtimiz bar. Balalarymdy óte súıip, muqıat qarap qorǵaıtuǵyn.

Bizdiń januıamyzdyń beıbit, baqytty ómir súrgeni, aram oıly Reıneke uryǵa jaqpaı qaldy.

Onyń dýaldy jaǵalap arsalaqtap anda-munda júrgenin sezip, túnimen esikte qaraýyldap baıqap ıtter, ony qýýmen álek bolǵan.

Bir kúni ony urlyq ústinde ustap alyp, terisin basyna qaptaǵan edi! Zorǵa degende qashyp qutylyp, bizderge de kópke deıin tynyshtyq ornap edi... Jalǵasyn, endi tyńdańyzdar.

Kóp uzamastan, qolynda túrli túspen jazylǵan mór basylǵan buıryq haty bar, kelip tur. Baıqap qarasam — buryshtamasyna basylǵan sizdiń mór tur. Buıryqty oqysam — onda anyq jazylypty: Jer betindegi barlyq aıýandar men qustarǵa úndeý jarıalapsyz!.. Túlki maǵan qarap, óziniń tártipti, taqýa bolǵanyn, keıbir ótken isterine ókinishpen qaraıtynyn, óziniń jibergen qatelikterin jýatynyna ant etkenin. Budan bylaı eshkim de onan qoryqpaıtyn bolsyn: Endigi kúnde etti múldem jemeýge ol sert berdi! — dep jazypsyz.

Qarǵabaýyn da, belbeýin de maǵan ustatty; Tálimgeri bergen kýáligin de ol maǵan kórsetti; eshbir de kúmán bolmaý úshin, aqyrynda qoshtasarynda maǵan qarǵa baýynyń astyndaǵy qujatyn kórsetip: «Qudaıym, senderge densaýlyq bersin! Alǵa qoıǵan jumystarym mende az emes: «Sest» jáne «Nonany», «Vosperdi» de birge qosyp oqyp bilýim kerek.

Kúni boıy ımandylyqqa qulshylyq jasaǵanmen, aram oıda bolyp, bizderge ólim tilegen...

Men, qýanyshym qoınyma syımaı, sizdiń qýanyshty jarlyǵyńyzdy habar berýge — januıama aıtýǵa asyqtym. Otbasymnyń qýanyshtarynda shek bolmady! Reıneke ımanyna kelse, onda bizderge eshbir ýaıym, qorqynysh joq bolatyn boldy endi... Ómirimde men birinshi ret balapandarymmen ımandylyq úıinen, dýal syrtyna shyqtym. Bizderdiń qýanyshymyzda shek bolmady! Bul qýanyshymyz bizderge, qaıǵy bop qaıtqan edi! Buta arasynan dushpan túlki bizdi orap ótip, esik aldyna kelip, jolymyzdy jaýyp qoıdy. Eń súıkimdi balamyzdy ustap alyp ketti, ońbaǵan! Bizderge qutylar jaı da qalmady! Qaraýyl da, ıtter de bizderdi endi kúndiz de, túnde de qas jaýdan qutqara almady. Sóıtip ol meniń bar balalarymdy tasyp bitti: Jıyrma balapandarymnan, beseýi ǵana qaldy. Qalǵandaryn ol baýyzdap tastady!... Bizdiń qaıǵymyzǵa ortaq bolyńyz! Keshe, qaraqshy meniń qyzymdy býyndyryp óltirdi! Itter onyń óli denesin ǵana taýyp keldi. Mine, onyń óli denesi! Sizdiń aıtqan ádil sheshimińizdi estisek!..»

Uly patsha til qatty: «Grımbart, jaqyndap kelip qarańyz: óstip ańdyp senderdiń dýanalaryń, óziniń aıybyn jýǵan ba? Bir jyl jasap tursam eger, ol óziniń dúnıede jasaǵanyna rıza bolmas! Qur sózden ne paıda! Aıaýlym Gennıng, meni muqıat tyńdaǵyn: Dúnıeden ótken sizdiń qyzyńyzǵa eshbir endi bóget bolmas — oǵan arnap «qaıyrlasý» aıtylar, qurmetpen aqyrǵy saparǵa da attanar, sonan keıin bizder aqsúıek, bılermen kelisip jankeshtige úkim shyǵararmyz...»

Sóı dedi de «Qaıyrlasý» qaıǵyly óleńin oqýdy buıyrdy. «Bári de qudaıdyń qalaýymen bolar» — degen bastaýymen ánshiler ánniń sońyna deıin jyrlap ótti. Men bárińdi de durys ándetip, durys jolǵa salar edim, tek ýaqyt degen tap bop tur. Qajet te bolmaı turǵany...

Ólikti jerlep, mazardyń basyna aınadaı bezendirilgen, qalyń kólemdi, salmaqty mármár, ásem tas qoıyldy.

İri, anyq árippen oıyp myna sózder jazyldy: «Bul jerde Jelaıaq jerlengen. Gennıngtiń qyzy. Taýyqtar ishindegi eń jumyrtqa týǵysh jáne de jerdi zor qazǵysh bolatyn. Ol bul jerde, Reıneke-túlki jankeshtiniń qolynan óltirilgendikten jatyr, barsha jandar onyń jaýyz, zulym ekenin bilsin! Kúnásiz janǵa jylap-syqtańyzdar!» Dál osyndaı maǵynada jazylǵan bolatyn.

Kúnderdiń bir kúninde patsha aǵzam bar aqylshy, oıshylaryn keńeske shaqyrady, ótkendegi qylmys jasaǵanǵa tıisti jazasyn berip, birgelesip sheshim qabyldaý úshin, ózi men aqsúıekter, bıler kýá bolǵan isti qaramaq oımen, osy másele boıynsha, qaraqshyny tezdetip patsha saraıyna jetkizýge artynan qýǵynshy jiberedi, patsha, aqsúıekter, bıler bas qosqan jaqyn kúnde bolatyn sot keńesine qaıda bolsa da taýyp aldaryna ákelýdi buıyrdy. Sultan-aıý qýǵynshylardy basqardy. Patsha sultandy jaýapty jumysqa shyǵaryp salyp turyp: «Men seniń ámirshiń retinde aıtarym: Bul tirlikte jigerli bolýyńdy, ásirese — abaı bolǵyn! Reıneke nebir aılakerlikke baratyn qý, zalym, aılaker: Ol ózine ózi sengen qý, jaǵympaz, aldamshy, ımansyz jan». — «Alań bolmańyz! Kánekı ol meni az da bolsa aldap kórsin, — Sizge sóz berem: Alla aldynda ant etemin, eger de men ony eshkimdi de tanymastaı etip, janyn shyǵaryp kózine keltirmesem, qudaı meniń jazamdy bersin!..»

Ekinshi óleń.

Sultan begim ózine myqty senimmenen alys taýlardy baǵyttap jolǵa shyqty. Barar joly alys ta, keń shól dala, qum bolatyn. Sol uzaq joldy kesip ótip, Reıneke qý sum jasaıtyn taý jaǵasyna kelip jetti. Osydan bir kún buryn ol tamasha oıyn saýyq qurǵan edi. Molepartýsqa, túlkiler jasaıtyn tańǵajaıyp jaıǵa, aıý izdep bardy. Bul aımaqtaǵy bar qorǵandardan eń myqtysy Maleportýs bolatyn.

Qıyn-qystaý kezeńderde, Reıneke osynda jasyrynyp jan saqtaıtyn. Sultan qorǵan aldyna kelse — esik tas jabyq eken. Aıý artqa qaraı ketkendeı bolyp, jerdi eki-úsh qaıtara teýip, esik aldyna qaıta kelip, daýystap: «Myrza, jıen, úıdesiz be? Sizdiń aldyńyzǵa kelip turǵan patsha aǵzamnyń sot oryndaýshysy Sultan aıýmyn. Sizdiń joǵarǵy sot aldynda óz erkińizben jaýap berýińizdi uly patshamyz buıyryp otyr, maǵan sizdi sonda jetkizý tapsyrylǵan: Sizdiń aıypty ne aıypsyz ekendigińizdi sot sheshedi. Júrińiz — bolmasa ómirińizben qoshtasasyz! Esińizde bolsyn: berilmeseńiz sizdi darǵa asý, ne bolmasa dıirmenge salyp óltirý kútip tur. Qalaý ózińde! Jamandyqqa barmastan, onan da meniń aıtqanymdy istegin!»

Bar aıtylǵan sózderdiń birin qaldyrmastan Reıneke óte jaqsy esitip jatty. Ózi bolsa kútip jatyp, oıǵa batty: «Tentektiń osyndaı jasaǵan aqymaqtyǵyna qanekı jaqsylap jaýabyn bersem endi! Ne de bolsa bir jolyn oılap tabý kerek!»

Úıdiń eń tórdegi túpki bólmesine ol enip ketti. Bul qorǵan ir túrli jaǵdaılarǵa eseptelip salynǵan edi: Bul bólmede jer astynda qazylǵan, kerek kezde qalaǵan esikteri lezde jabylar ondaǵan úńgúr, tesik, uzyndy-qysqaly joldar bolatyn. Eger de qýǵyn-izdenister bola qalǵan jaǵdaıda, — qorǵan alaıaq úshin senimdi orny bolatyn. Keıde baıqaýsyzda keı janýarlar da osy shuńqyr, úńgirlerge túsip, qamalyp, amalsyzdan túlki-qaraqshynyń jemtigi bolatyn!

Reıneke aıýdyń sózin estigenmen, ol sumpaıyǵa onymen erip kelgen qarýly áskeri bar ma dep senbedi. Aıýdyń jalǵyz kelgenin keıin bilip, qý sóıledi syrtqa shyǵyp: «Salamatsyń ba! Diril qaqqan meniń Sultan naǵashym! Keshki namazymdy oqımyn dep, sizdi kúttirip qoıǵanyma keshirim suranamyn. Sizdiń arnaıy meni izdep kelgenińizge óte rızamyn: Hosh kelipsiz, naǵashym! Men sizge árqashan da qýanyshtymyn. Biraq ta ne de bolsa sizdi sonshama alys jerden osynda jibergenderi uıat-aq bolypty ay, naǵashy? Jaqyn jol da emes, alys! O, qudaıym, sonshama borsha-borsha bolyp terlep te ketipsiz. Jún-terińizge deıin molta-molta sý bolypty aý, entigip te qalypsyz ǵoı, naǵashym! Patsha aǵzamnyń sizdeı qurmetti, dańqty jandy jumsamaı-aq, bir shabarmandy jiberse-aq bolmas pa edi? Degenmen de, bul jaǵdaı men úshin paıdaly da bolýy múmkin. Meni ósek aıań aıtyp jamanatty qylǵan, sol aqsaraıǵa barýǵa siz kómek berseńiz eken. Densaýlyǵymnyń nasharlyǵyna qaramastan erteńgi kúni ózim de patsha saraıyna barmaqshy edim. Men kópten beri daıyndalǵanmyn. Tek búgin ókinishke oraı jolǵa shyǵa almaspyn, kúdikti tamaqty kóbirek artyq jep qoıdym aý deımin. Ac zıanyn tıgizip otyr: asqazanym qatty túıilip turǵany...» «Dosym, sonda ne bolǵan?» — tańyrqana Sultan surady.

Túlki oǵan jaýap qatty: Men ne bolǵanyn aıtqanymnan sizge qanshalyqty paıdasy bolar deısiz? Bizder sonshalyqty qandaı tamaq jeıdi eken deısiz, óler-ólmes kún kórýshilik qoı. Baqýat baı da emespiz. Tek kedeı kepshiktermiz! Bizdiń aǵaıyndar aýyz basarǵa túk tappaǵanda, — aranyń balyn ishýge májbúr bolamyz. Bul baılyq jetip artylady! Men bul sharaǵa amalsyzdan baramyn: Odan meniń ishim keýip ketedi. Quryp ketsin! Tábetim bolmasa da, iship jeısiń, — paıdasy bolar ma eken? Eger de ózge qalaýym bolǵanda, tiri de, aýzyma ony almas ta edim!»

«Aý! Ne estip turmyn, súıiktim! — dedi Sultan ashý qysyp — Eı! Siz nege ózgeler arman etken ásel balyn jek kóresiz? Men sizge aıtaıyn, ásel baly, — dúnıedegi eń tátti taǵam; Ásel — meniń bar qumarym! Taýyp ákelińiz! Siz ókinbeıtin bolasyz, myrza. Men sizge kerek bolamyn!» «Siz oınap tursyz ba?» — dedi túlki qýanyp.

«Jo, joq! Qudaı úshin! — dep aıý ant etti. — Sizge shyndap aıtyp turmyn». «Endeshe, onda sizge jaqsylyq jasaıyn, — dep sary túlki jaýap berdi. Jaqyn arada, taý jaǵasyndaǵy aýylda Rostefıl degen aǵash ustasy turady. Bal arasy bar!.. Siz de sizdiń úrim butaǵyńyz da sonshama ásel balynyń qoryn kórgen emessizder!..

Sultannyń súıikti dámine degen qyzýǵyshylyǵy arta tústi. «Myrza! Qalaı ol jerge barýǵa bolady? Kómegińizdi ómir boıy umytpaspyn! Ásel balynan dám tatqyzyńyzshy! Toımasam da — dámin kóreıin!» «Júrińiz endeshe! Ásel balyn sizden aıaǵansha ıt jesin! Búgin, rasyn aıtsam meniń aıaǵym aýyryp tur. Biraq ta sizge degen izet-qurmetim bólek bolǵandyqtan, aýyr jolymyzdy jeńildetermiz. Senseńiz, barsha aǵaıyn-týystarymyzdyń ishinde tek sizge ǵana erekshe qurmet jasaımyn. Júrseńizshi tezirek!

Dostyqqa dostyq jaýap: Aqsaraıǵa barǵanda, bılerdiń keńes sotynda maǵan qarsy arnaıy jasap otyrǵan ósek-aıań, jalalardan qutqarýǵa kómegińizdi tıgizesiz. Búgin men sizdi ásel balymen qansha jegenińizshe, toıǵanyńyzsha toıdyramyn!»

Raıneke aldynda, onyń artynan kózsiz Sultan júrip keledi. Bul kezde Rostefıl uıqyda jatqan bolatyn. Aıtqandaı-aq ol jaqsy, sheber aǵash ustasy edi. Esiktiń aldynda eki qada qaǵylyp, bólýge daıyndap qoıǵan emen aǵashynyń kesindisi jatyr eken: Joǵarǵy jaǵy bir qarystaı qaq jarylǵan. Reıneke-túlki sózge kelip: «Naǵashy, myna aǵashta siz túsińizde de kórmegen tola ásel baly bar! Tumsyǵyńyzdy barynsha tereńirekke suǵyńyz. Kóp suǵanaqtanyp, toıymsyz bola bermeńiz, — júregińiz aınyp qalar». «O ne degenińiz, — dedi aıý qapalanyp, men ne sonshama ashqaraq emes shyǵarmyn? Kerisinshe! Ár kezde de, árqashan da ólshem bolýy qajet qoı...» Qysqasy, ol ózin ózi aqymaq qyldy: aldyńǵy eki qoldarymen qosa tumsyǵyn bas qulaǵyna deıin aǵashtyń tesigine tyǵyp jiberdi.

Reıneke qarap turmastan: eki birdeı qadany da tartyp, julyp aldy. Aıý qaqpanǵa tústi. Tumsyǵy men qoldaryn qysyp qaldy, — balaǵattaǵanmen, jalynǵanmen — kómek bolmady.

Qanshama qoryqpaıtyn, batyr bolǵanmen, Sultan azap shekti! Sóıtip jıeni naǵashysyn aldap, qaqpanǵa túsirdi!

Sultan artqy aıaǵymen jerden or qazyp, aıqaıǵa basyp, shý shyǵaryp, aǵash ustasyn tóseginen oıatyp jiberdi. «Bul ne bolǵan?» — dep usta oılap, ne de bolsa saqtanyp, qolyna balta alyp, syrtqa shyqty.

Sultan bul kezde qany basyna shapqan edi. Aǵash ony qatty qysyp qalǵan edi! Janaıqaıǵa basyp, jany qysylyp, qyshqyryp tur. Qutylýǵa qansha umtylǵanmen — bári de beker! Endi ol — bittim dep oılady! (Reıneke de rıza bolyp, solaısha oılaýda)

Ustanyń alystan júgirip kele jatqanyn kórip, ol aıýǵa: «Hál-jaǵdaıyń qalaı, Sultan? Sabyrlyq etseń — ásel balyn da óz ornynda qaldyrasyń! Dámdi me eken? Rústefıl sizge jáne de tamaq berer: Túski taǵamnan soń saǵan jutarǵa bir nárse syılar, al endi saý bolǵyn!..» — dep mazaq ete sóz qatady.

Reıneke óziniń Malepartýs qorǵanyna jónep ketti. Rústefıl-usta júgirip kelip, aıýdy kórdi de, syra dúkenine qaraı qaıta júgirip baryp, kómektesińder dep bir top aýyldastaryn shaqyryp keledi. «Asyǵyńdar! — dep aıqaı saldy olarǵa qarap. — Meniń esigimniń aýlasynda aqymaq aıý baılanyp tur! Ólláhı-bılláhı shyn aıtamyn!»

Qoldaryna túskenin ustaı sala, bári de usta artynan júgire umtyldy: Birinde aıyr, birinde tyrma; úshinshi, tórtinshisinde — qoldarynda balta, ketpen — shaýyp keledi. Besinshisi tas jarǵyshty qolyna alyp, aıaq jaǵynda ilesip keledi; Artynda dindar qyzmetkeri qolyna ımanshylyq eter quralyn alyp erip keledi; Dindardyń aspazshysy Iýtta da, kúni boıy úıirgen urshyǵyn ustap, aıýdyń terisin basyna sypyryp sybaǵasyn bereıin dep ol da keledi júgirip.

Sultan, aıqaı-shýy estigen saıyn qoryqqanynan jany shyǵyp barady. Basyn janaıqaılap julqyp-julyp alǵan kezde, aǵash úńgirinde terisi jaralanyp, birshama júni qaldy. Joq! Kim kórgen deısiz, munshalyqty qorlanǵan janýardy! Qulaq tusynan qan sorǵalaýda. Qaıtsin, tumsyǵyn zorlap endi bosatqanda? Eki qoly túgeldeı úńgirge qysylǵanda! Jany qysylyp olardy julyp alyp — bosanǵanmen, múldem esten tandy: eki qolynyń da tyrnaqtary men terileri qaldy julynyp. Túlkiniń úmittendirgen súıikti ásel balynyń ıisi de kelmegen edi! Qanshama azap pen qorlyqty ol kórmedi deseńizshi! Tumsyǵynyń bári de eki qoly da qanǵa boıanǵan; turaıyn dese shamasy joq, eńbekteı de almaıdy, júgirýge — o bastan joq. Usta bolsa — jaqyndap keledi. Ustamen birge barsha kópshilik top ta oǵan qarsy turyp: Barlyǵy da ony óltirýge daıyn! Dindar qolyndaǵy uzyn syrǵaýylymen Sultandy uryp jatyr. Baıǵus ońǵa-solǵa qashýmen, kópshilik qorshaýǵa alyp keledi. Biri tas jarǵyshpen, biri baltamenen; Endigisi shoqparmen, temirshi kempir-aýyzben, artynda — kúrek ustaǵandar, qoldaýshylar. Bári de ony uryp-soǵýda, aıqaılap, shýlaýda, urǵanda kózinen jarq-jarq etip oty shyqqandaı. Bári de oǵan jabylyp, biri de qalys qalǵysy joq: Osynda eń sotqar jigitter, shoıyn aıaq Shleppe de, judyryq muryn Lúdolf te, Gerolf bolsa qolyndaǵy tal aǵashtan órilgen qamshysymen — aıamastan uryp-soǵýda! Janynda turǵan — onyń kúıeý balasy, semiz qaryn Kúkelreı. Osy ekeýiniń soqqylaryn aıtsańshy! Abel Kvak aspazshy Iýttamenen ekeýi de qalyspady. Lorde Kvakanyń áıeli Tálke baıǵustyń túbek júndi quıryǵyna jabysyp alǵan. Tek olar ǵana emes: osynda bar aýyldyń erkekteri men áıelderi jıylǵan, bári de aıýdyń ólgenin qalaýda. Bárine de basshylyq jasap júrgen Kúkelreı, aıryqsha ózin kórsetkendeı, — endeshe qalaı! Vıllıgetrýda hanym onyń tastandy anasy bolyp keledi. Ákesi belgisiz. Degenmen de, jurttyń aıtqan áńgimelerine sensek, — oraqshy qara Zander, ózdigimen júrgen beıshara — sol bolýy kerek onyń ákesi, ıa sonyń ózi deıdi... Sultanǵa boraǵan tastardyń sany sansyz kóp. Qandaı tastar deısiń! Ustanyń inisi júgirip jetip kele sala aıýdy úlken aǵashpen qaq tumsyǵynan salyp ótti — kózi qaraıyp, aıý jyndanyp ketip bir top turǵan áıelderge qaraı umtylǵandy, beıshara áıelderde jan qalmastan bastary aýǵan jaqqa aıqaılap, birin-biri basa, bireýleri sýǵa tomp-tomp túsip, qasha jóneldi. Ózen sýy tereń edi... Pater qarlyǵa, aıqaıǵa basyp: «Adamdar! Qarańdar! Iýtta hanym, aspazshy sýda aǵyp barady! Urshyǵy qolynda! Erkekter kómek berińder! Moıyndaǵy kúnálaryn keshirip, eki bóshke syra syıǵa beremin!..» Bári de aıýǵa jabysqandaryn qoıa sala, áıelderdi qutqarýǵa — sýǵa umtyldy, beseýin de jaǵaǵa alyp shyqty, Qudaıǵa myń shúkir! Sonymen sharýalar jaǵada tásh-pishpen júrgende, ábden qor bolǵan Sultan, esin biler-bilmes, aıqaıǵa basyp, sýǵa kúmp etip túse, qasha jóneldi. Munshama qorlyqtan góri, ol ózin-ózi óltirgendi maqul kórgen-di. Ol ómirinde sýda júzip te kórmegen, — sondyqtan birden-aq ólsem degen oıda boldy. Oıda joqtan ony ózen aǵysy qoldap, ózin sýda júzip bara jatqandaı sezindi. Ony baıqap qalǵan sharýalar ýlap-shýlap, aıqaıǵa basty: «Uıat, ólgeniń artyq! Jurtqa, bárimizge ómir boıy kúlki boldyń!»

Bári de ashýǵa basyp, áıelderge qarap boqtap jatyr: «Úılerińde otyrsańdar bolmas pa edi! Senderdiń kesirlerińnen ol endi jaıbaraqat óz jaıyna júzip ketetin boldy!..» Sharýalar aǵash úńgirine baıqap qaraǵan edi, aıýdyń sonda qalǵan tyrnaqtary men teri, júnderin kórip, bári de kúlkige batty!

Sharýalar: E, sabalaq, salpa qulaq, — qaldyryp ketken qulaǵyńdy alyp ketýge áli kelersiń!» — dep bir-birine qarap kúlip jatty.

Sóıtip olar aıýdyń jandy jerine tıip jatty. Aıý bolsa osy kúnine de, rıza bolǵandaı. Bar bilgeninshe ol ońbaǵan erkekterdi qarǵap-silep jatty! Julynǵan saýsaqtary men qulaǵy jan shyǵarardaı syzdap aýrýda! Túlki satqyndy da qarǵap sileýde.

Júregi qusa bolǵan aıý aǵyn sýmen júzip keledi. Sát qaǵym ýaqytta tas laqtyrymdaı jerge jetip te qalypty. Ólip-talyp aıý jaǵaǵa, qurǵaqqa shyǵady. Kúnniń kózi de osyndaı qor bolǵan janýardy kórgen emesti! Ol endi tań atqansha aman qalmaspyn dep oılady: «Eı, Reıneke, alaıaq, sum satqyn! Ońbaǵan haıýan!»

Túlkiniń zulymdyǵymen qosa, sharýalardyń keltektegenderi, uryp-soqqandary esinen ketpeı qoıdy...

Naǵashysyn ásel balynan dám tatqyzam dep bazarǵa aparyp tamashalatqannan soń Reıneke-túlki taýyq qusyn izdep ketti, ustap alyp bir danasyn, qýana aǵyspen bir, tómendep ózen sýdyń salasyn jaǵalap, shaýyp keledi.

Shuǵyl jumysyna asyǵyp, qurbandyǵyn ol tez arada jymqyryp, ózendi jaǵalap júgirip kelip, sý ishýge toqtap bir sát, oıǵa shomdy: «Alpamsadaı aıýdyń ebin taýyp, atalarǵa jetkizgenime, sol úshin de men sheksiz qýanamyn! Ustanyń ony baltamen aıamastan sybaǵasyn bergenine bas tigemin! O bastan-aq aıý maǵan alakózben teris qarap júrgen edi, endi mine ekeýmizdiń esebimiz týra boldy.

Men ony naǵashym dep júrgen edim ámbebab, endi bolsa esep-aq, ol dóńbek aǵashta asylyp óldi,! Óle-ólgenshe ómirimde endi men baqyttymyn: Ol endi shaǵym-jala, jamandyq jasaı almas!..»

Bir kezde Reıneke kele jatyp: Jaraly Sultannyń sulap jatqanyn kórip qaldy. «Tiri eken ol, maımaq aıaq!» Rústefıl, — sen esersoq, jaramsyz, naqurys! — dep oılap ol, kóńili muńaıyp, júregi ketti qatty soǵyp. Sen sonda, jaǵymdy, maıly sonshama taǵamnan aıyrylǵanyń ba? Qolyna qolma qol ózi kelip túsetin baılyqty, qaı adam da bolmasyn senen kem armandamas! Degenmen de sultan begim ereksheligińdi bildirip, kepildikke bir zat qaldyryp ketken!» — dedi ol onyń jaralanǵan, qanǵa boıanǵan aıaq , basyn kóre turyp. Sózin jalǵastyryp: «O naǵashym! Taǵdyrdyń jazmyshy aı! Siz ustaǵa esh nárse umyt qaldyrǵan joqsyz ba? Men sizdiń qaıda toqtaǵanyńyz jóninde ustaǵa jan dep habar berer edim. Áste, keshirersiz, qyzyǵa suraǵanyma: Ásel balynan toıa jeı aldyńyz ba, táıiri? Joq álde, siz biriniń de esesin adal qaıtardyńyz ba? Ózi qalaı bolǵan edi? Oı, qalaısha sizdi túrli túske boıaǵan! Bul ne degen uıat, masqara! Múmkin ásel baly unamaǵan bolar. Biraq ta munshama shyǵyn jumsaǵan jaǵdaıda, nebir kóp dúnıe satyp alýǵa da bolar edi ǵoı. Qaıtemiz endi, naǵashy aıtyńyzshy: Siz qyzyl bórik kıip alyp jáne ne oılaýmen shapqylap júrsiz? Joq álde dostyq úıiniń uıymyna kirdińiz be? Ne bolmasa ımandylyq jolyna tústińiz be? Ońbaǵan shashtaraz basyńyzdan shashyńyzdy alamyn dep qulaǵyńyzdy baıqaýsyzda kesip alǵan-aý deımin.

Kekilińizden de, qulaq tusy terińizden de aıyrylyp qalǵansyz ba? Má saǵan, qolǵaptan da! Ay, siz onyń bárin qaı jerde qaldyrǵansyz?

Denesi túgel syzdap aýyrǵannan aýyzyn ashyp, jaýap ta aıtýǵa shamasy kelmesten baıǵus Sultan, onyń kelekelep mazaq etken sózderin, amalsyzdan, tyńdaýǵa májbúr boldy. Ózin qoıarǵa jer tappastan, tyńdaýǵa eshbir zaýqy da bolmastan, sýǵa qaıta kúmp etip tústi de, qyzýlyqpen arǵy jaǵaǵa bir-aq júzip ótti de, qulap tústi. «Baıǵus tunjyǵasy túsip, bar denesi aýyryp, ózine-ózi sóz aıtqandaı kúbirlep: Budan da ólgenim artyq! Júrerge de shamam joq! Patsha saraıyna qaıta barý meniń mańdaıyma jazylmaǵan shyǵar? Jeksuryn túlkiniń satqyndyǵynan masqara bolyp osynda eshkimge de kereksiz, izdeýsiz qalatyn shyǵarmyn? Osydan aman qalsam, — ońbaǵan, sen meni ómir boıy umytpastaı bolarsyń!»

Aıý ornynan áreń degende turyp, óte qatty qınalsa da júzip ketti. Tórt kún-tún, alys joldy júrip, áreń jetti.

Aıýdyń qor bolǵan túr-túsin kórip patsha aǵzam, shoshyp, daýysy qatty shyǵyp: «O, qudaıym! Sultanbysyń? Kim sizdi uryp-soqqan?» Sultan jaýap qatty: «Dál ózimin — óte aýyr, aıanyshty kórinis! Reıneke, ońbaǵan qaraqshy, meni satyp, masqara etken!»

Patsha ashýlanyp, jurtqa qarap: «Bul jasaǵan aıýandyǵy úshin aıaýsyz jazalaımyn! Ataqty, abyroıly Sultandy qorlaıtyndaı Reıneke degen kim edi sondaı-aq! Ózimniń arymnyń aldynda, tájimimmen qosa, qalaı bolǵanda da, men ant beremin dep: Bárine de ol basymen jaýap beredi, Sultan da aqysyn eselep alady! Qandaı da bolmasyn, endi ózi de, úrim-butaǵy da ómir boıy, jaqsylyq kútpesin! Aqymaq bolmastan, keletin bolsyn. Osy sózimdi jetkizgin! Osynda kóbin tyńdamasa da, sizben ol sanasatyn bolar».

Gınse kelispegendeı bolyp: «Men onymen jolyǵyp neden sózimdi bastap, ne aıtarymdy da bilmeı turmyn, meni tyńdar ma, tyńdamas pa eken? Basqa bireýdi jiberseńiz durys bolar edi: men bolsam kishkene ǵanamyn, álsizbin. Áne, Sultan-aıý — zor tulǵaly, kúshti bolsa da, ne isteı aldy deısiz? Qalaısha men oryndaımyn? Keshirińiz meni, bosatyńyz?»

«Sen meni aınytpaǵyn, — dep patsha jaýap berdi, — Qanshama óte ótimdi bolǵannan góri, jeke bastyń zerektigi men aqyldylyǵy kóbirek kerek bolǵan jaǵdaılar az bolmaǵan. Sen alyp deneli bolmaǵanmen, bilimdi, aqyldy, tapqyrsyń».

Mysyq kelisip: «Bas ıemizdiń aıtqany — zań! Eń bastysy, jolda kele jatqannan oń qolymdy kótersem, jolymyzdyń bolǵany..»

Úshinshi óleń.

Gınse jolǵa shyǵyp, júrip keledi. Alystan kók qarǵany kórip, ol qýana aıqaı saldy: «Meıirimdi qus! Jolyń bolǵyr! Meniń oń jaǵymda júrip, qanatyńmen maǵan jol siltegin!»

Qus, ándetip ushyp kelip, Gınseniń sol jaǵyndaǵy aǵashqa qondy.

Gınse: jolym endi bolmas dep oıǵa ketip, azdap renjip qaldy, sonda da kópshilik arasynda durys bolar dep, kóńilin birshama kóterdi. Ol júrip keledi, júrip keledi, Malepartýsqa jetkende úıiniń aldynda otyrǵan Reınekeni kóredi. Mysyq sálem berip: «Jaqsylyq nuryn jarylqaǵan qudaıym bizge baqyt keshin syılasyn! Tyńdańyz, eger de jáne de shaqyrýyna barýdan bas tartsańyz, patsha aǵzamnyń qaharyna jolyǵasyz! Jáne de aıtqyn dedi: Barlyq jasaǵan qylmystaryna jaýap bersin deıdi, bolmasa sizdiń barlyq aǵaıyn-týystaryńyzdy jazalamaq...»

«Salamatsyz ba, sálem sizge, súıikti jıenim! Qudaıymnyń bar jaqsylyǵyn saǵan syılaǵanyn qalaımyn» — dep túlki jaýap qatty. Degenmen shynynda júregi onyń ony múldem qalamaı turǵan edi. Jańa qandaı jaza tapsam eken dep oılap ol: bul kelgen qýǵynshyny da masqaralap qaıtarý boldy bar oıynda.

Gınse — mysyqty jıenim dep atap: «Jıenim, aınalaıyn, sizge endi qandaı syı-qurmet jasasam jarasar eken? Ac adamnyń arqaýy degen. Keshki tamaqqa men bir amalyn jasaıyn! Tań ertelep jolǵa shyǵarmyz. Sóıtkenimiz jón bolar. Sizden ózge eshbir janǵa, kerek deseńiz, jaqyn aǵaıyn-týystaryma da senbeımin, durysyn aıtqanda tek sizge ǵana senim bildirmegende, endi kimge senemin? Aıý ǵoı toıymsyz, óte dóreki, arsyz. Ol qopal da, meıirimsiz. Men onymen alys saparǵa eshqashan da birge shyqpaǵan bolar edim. Al sizben endi, jan dep birge shyǵamyn. Erteńgi kún tań atysymen biz jolǵa attanamyz. Osylaı jasasaq, durys bolar».

Gınse oǵan kelispesten: «Ýaqytty keshiktirmeı, dál qazir-aq aqsaraı, qorǵanǵa jolǵa shyqsaq durys sheshim bolar edi. Aıdyń jaryǵymen, túngi samal esip, dańǵyl jolmen ýaqytyly jetip qalar edik...»

Reıneke jáne sóz alyp: «Men túnde jol júrýdi qaýipti dep oılaımyn: kúndiz jolymyz anyq kórinedi, túnde bir pálege jolyqsaq, — kim bilsin, ne bolaryn!»

Gınse oılanyp: «Eger de men, naǵashy, qalatyn bolsam, — keshki tamaǵymyz ne bolmaq?»

Túlki bolsa: «Bizdiń azyq-túligimiz shamaly. Eger de siz qalatyn bolsańyz, ásel baldyń qaımaǵyn taýyp ákelemin, ómirińde jep kórmegensiń». Gınse ókpelep burtıyp, — Eger jóndi tamaǵyńyz bolmasa, tyshqan etin berińiz: Tyshqan etine-aq qanaǵattanamyn, al ásel balyn — ózgelerge saqtarsyz...» «Ne? Siz sonda tyshqan etin qalaısyz ba?! — Reıneke qýanyp ketti, — Rasynda ma? Boldy onda, daıyndaımyn. Jaqyn arada pop turady. Onyń bıdaı astyǵy jınalǵan qoımasy bar, tyshqandar degeniń tola, syımaı jatyr! Osy tyshqandardan kúndiz-túni tynyshtyq joq» — dep, pop óte qapa bolyp júr. Gınse baıqamastan, aǵat sóılep: «Meni sol tyshqandarǵa alyp baryp, bir jaqsylyq jasańyzshy: tyshqan turǵanda, qustardyń da, ózgelerdiń de esh qajeti joq — onyń etin óte jaqtyramyn».

Túlki ornynan bir sekirip: «Endeshe, sizdiń keshki tamaǵyńyz zor, dámdi bolmaq! Mine, endi, sizdiń qalaýyńyzdy sheshken soń, ózgesin qospaı-aq qoıaıyq...»

Senip qalǵan Gınse — onymen birgelesip, qoımaǵa keldi. Laı dýaldardyń artynda jasyrynyp turdy.

Osydan birer kún buryn Reıneke dýal astynan or qazyp, poptyń eń jaqsy qorazyn urlap ketken bolatyn. Eger de ury kele qalatyn bolsa dep, pop sol qazylǵan ordyń kire beris tesigine sháýildek ıtin baılap qoıǵan edi. Bul jóninde Reıneke anyq biletin, sol esine túsip, mysyqqa aıtty: «Súıikti jıenim, myna tesik úńgirge kirgin. Men seni osynda qaraýyldap turamyn. Tyshqan degendi toltyryp úıip jınap alasyń! Siz olardyń shıqyldaǵan daýystaryn estımisiz? Ábden qarnyńyz toıǵan soń shyǵarsyz, — men sizdi osynda kútemin. Ekeýmiz búgingi keshte birge bolýymyz qajet, al tań atysymen sizben birge turyp — kóńildi áńgimelesip jolǵa shyǵamyz». «Ondaı bolsa, — dep surady mysyq, — eshbir qoryqpastan uıaǵa kire bereıin be? Poptyń aram oıy da bolýy ájep emes qoı...»

Reıneke-qý onyń oıyn bólip: «Sizdi munshalyqty qorqaq dep kim oılapty? Qaıttyq onda, úıge, — endeshe, meniń áıelim qýanyshpen qarsy alyp, dámdi bir tamaq daıyndap berer, ókinishke tyshqan eti bolmas, ne de bolsa... barymyzdy qoıarmyz» — dedi.

Túlkiniń oǵan mysqyldap sóz aıtqanyna mysyq shydamy taýsylyp, úńgirge súńgip ketti — sóıtti de qaqpanǵa tústi.

Mine, óstip Reıneke-túlki ańqaý meımanyn syılaǵan edi!

Gınse arqan jipke oranǵanyn sezgen boıda, ólgenshe qorqyp, artyna qaraı qasha jóneldi. Qatty sekirgeni sonshalyq, — arqan buǵaýy Gınseni myqtap qysyp qaldy!

Reıneke tumsyǵyn úńgir tesigine taıap, aıanyshty daýyspen, kóńili ony qalamaǵanmen de, sóz sóıledi: «Gınse, qalaı tyshqandar unady ma? Semiz, maıly ma eken? Joq álde onsha emes pe? Eger de syrttan ıt seniń onyń qusyn alyp ketkenińdi bilse ǵoı, onda seniń tirideı deneńe tuz seber edi; ol óte qyzmetker bala. Ne?! Aq saraıda bul degenimiz — dastarhan basynda oıyn-saýyq quryp, toılaý bolsa kerek? Aı, qaıdam! Eger de Izegrım, siz sekildi osyndaı qaqpanǵa túskende, ol jaqsylap turyp óz jazasyn túgeldeı alǵan bolar edi!» Osyny aıtty da Reıneke-aılaker ketip qaldy...

Ol tek urlyq jasaýmen birge de, ózge de ister jasap júretin: Tańqalarlyq tirlikter, tonaý, óltirý, aldap satyp ketýdi ol ózinshe kúná eken dep sanamaıtyn, sondyqtan da osyndaıdyń bárine de oılanbastan baratyn. Sondyqtan Gırmýnda hanymǵa ol eki oımen kezdesýge bel býdy: Eń aldymen qasqyrdyń aryzy nege negizdelgen ekenin, ekinshiden, ol onymen ýájdesýdi qalaǵan edi. Izegrimniń esik aldynda turǵanyn qalaıda paıdalanbasqa? Kúdiktenetin eshnárse joq: Qasqyrdyń azǵyn túlkige degen ashý-yzasyn oıatýmen bolǵandaı...

Reıneke hanzadanyń úıine kelse, ol joq bolyp shyqty.

«Oı, symbattylarym-aı! — dep qasqyr úlken de, kishi de balalaryna qýana qarap, balalarǵa basyn bir-eki shaıqap tańyrqana qarady da óz jaıyna kete bardy. Tań atar-atpastan úıine qaıtqan Gırmýnda: «Eshkim meni izdep kelgen joq pa?» — dep surady. «Jańa ǵana Reıneke jákemiz, ımandy ákemiz osynda kelip ketti, — sizben sóılespekshi eken. Bir tań qalǵanymyz, ol bizderdi: Symbattylarym dep atady...»

Ne?! — Gırmýnda aıqaılap, ol maǵan áli jaýap beredi!» Sóıtti de, sazaıyn berermin dep onyń izin qýyp ketti.

Túlkiniń júretin jolyn ol jaqsy biletin. Jetip alyp — ashý qysyp aıqaılap: «Bul ne degeniń?! Ne sóziń ol?! Ne degen uıatsyz sózder aıtqansyń?! Qalaısha uıatsyz, balalardyń kózinshe sondaı sózdi aıtqansyń? Ókinetin bolasyń!..»

Osylaısha aıqaıǵa basyp ol, tisi-tisine tıip saqyrlap, túlkiniń saqalyna jarmasty kep. Ol óziniń ótkir tisiniń kúshine sengendeı! Ol qashyp qutylmaqshy bolǵan edi, — Gırmýnda hanym artynan qýa jóneldi. Bir qyzyq oqıǵa boldy! Jaqyn jerde eski qystaýda qalǵan qorǵan bolatyn; Birin-biri qýyp, ekeýi de soǵan keldi, sondaǵy shatyrdyń biriniń shatynap jarylǵanyn kórdi: dýaldary kóp turǵannan jarylyp ketipti.

Jaryq óte tar bolatyn. Reıneke bar denesin ras, qysyp ózin, birden súńgip ótip ketti. Qymbatty hanym, qasqyr da sol jaryqtan ótpekshi bolyp umtylǵan edi, basy qaldy dýal arasynda qysylyp, ary-beri, ońdy-soldy yrǵalyp urynyp kórip edi — bári de beker! Ne alǵa, ne artqa da qozǵala almastan, qaıta odan da beter qysyldy.

Reıneke bul jaǵdaıdy baıqap qalyp, joldy aınalyp ótip, onyń artynan júgirip keldi de, — oǵan endi ol jumys taýyp berdi! Ony sileıtip ursýdy da umytpady: «Ońbaǵan! Sen uıat tirlik jasadyń!»

Reıneke bolsa óz degenin jasap: «Bul tirliktiń kesh bolǵany ókinishti-aq , ne de bolsa — mańdaıyńa jazǵany bolar!»

Joly bolmaǵyr Reınekeniń, bireýdiń áıeline jarmasqan bul tirligi, óz áıelin qorlaǵany emes pe!

Dýal jaryqshaǵynan áreń degende qasqyr bosanyp shyqqanda, Reıneke ol jerden uzaqtap, óz jolymen ketken edi. Óziniń áıel degen zatyn saqtap qalamyn dep qansha oılaǵanmen, áıel qasıetin ustaı almastan, ekinshi ret ábúıirinen aıyryldy...

Aıtpaqshy, endi baıǵus Gınseniń jaǵdaıyna keleıik. Ol óziniń qaqpanǵa túsip qalǵanyn sezgennen soń, ol — óziniń mysyq mıaýyna salyp — yńyrsyp jylaı bastady. Syrttan ıt jatqan jaıynan atyp shyǵyp: «Qudaıǵa shúkir! Meniń de sátim bolyp, úńgir tesigine ilýli turǵan dar jipke túsipsiń de! Ury ustaldyń ba! Qorazdyń qunyn óteý ońaıǵa soqpas!» Qýanyshtan syrttan ıt sekirip te ketti. Ol jyldam sham piltesin jaqty (úıdegiler uıqyda jatqan bolatyn), áke-sheshelerin, bar qyzmetkerlerdi oıatyp, aıaqtarynan tik turǵyzdy. Aıqaıǵa basyp: «Túlki ustaldy! ákesin oǵan endi kórsetemiz!»

Úlkendi-kishiniń bári de, pop ákemiz de, asyǵys qolǵa túsken zattardy jamyla sala, júgirip keledi. Eki aıyr múıizdi shamdy ustap, aspazshy báriniń de aldynda ozyp shaýyp keledi. Syrttan ıt aýyrlaý taıaqpen qarýlanyp — mysyqty ura bastady: aıaýsyz soǵýda — bir kezde onyń kózin shyǵardy. Bári de mysyqty uryp jatyr. Ushqyr shanyshqysymen pop ta — óz qolymen qaraqshyny óltirmek bolyp kelgen edi jetip. Gınse óziniń óletinin bilip: eń sońǵy kúshin jınap, sekirip baryp poptyń shabyna baryp jarmasyp, qyrshyna tistep, aıaýsyz tyrnalap, ony qatty jaralap tastady — aıyrylǵan kóziniń qasasyn alǵandaı boldy. Oıbaıǵa basyp pop janaıqaıy shyǵyp ketti — esinen tanyp, jerge qulap tústi. Aspazshyǵa, baıqamastan: ol pálege qoldan qıanat uıymdastyryp, osyndaı azapty da kóretinin shaıtan aldyn ala kórsetip qoıǵandaı! E, Qudaıym! Mundaı azap, qorlyqty, ash bolyp azyp-tozyp ketsem de basyma kórsetpesin dep eki-úsh ret shoqynyp sıyndy. Jolda jatqan altyndy kórsem de, ony almastan, aınalyp ótemin! — dep ant etýmen boldy. Sóıtip aspazshy áıel qojaıynynyń jan azabyn kórip zarlap tur. Oıbaılaǵan kúıindegi popty tósegine aparyp jatqyzdy. Gense bolsa dar jibinde asylyp, umytylyp qala berdi. Gense, aýyr taıaq jep, aıamastan jaralanyp, ólýge sál-aq qalǵan yńǵaısyz jaıda jalǵyz qalady. Ómirge degen qushtarlyqpen arqan jipti územ deýmen, qyrshyp tisteleýmen áýre.

Ol oıǵa batyp: «Bul basyma túsken aýyr jazadan qalaısha qutylmaqpyn!» Degenmen de onyń joly boldy: arqan jip úzilip ketti! O, ne degen qýanysh! Bul ant urǵan jaıdan, artyna da qaramastan toqtaýsyz zytyp ketti! Úńgirge sekirip túsip — bostandyqqa, jolǵa shyqty, qaıdasyń aqsaraı patsha qorǵany, qaıdasyń dep, tań ertelep sonda jetip keldi. Ózin-ózi urysyp jep qoıdy: «Albasty óziniń qýlyǵyn asyryp, Reıneke-túlki jasaǵan bar kúnálarynan ada bolyp, jasyryp ketpekshi ǵoı! Mine, endi bir kózińnen aıyrylyp, masqara boldyń. Bar denesi jaralanǵan — aıtshy káne endi, budan asqan qorlyq bar ma eken!»

Patsha aǵzam qany basyna shaýyp, ashýlanyp — júgensizge ólim járıalansyn, eshbir oǵan aıaýshylyq degen bolmasyn, — dedi.

Ol keńes jıynyn shaqyrdy: «Olarǵa patsha suraq qoıdy: Bul jaýyzǵa istegen qıanattary úshin qandaı jaza bersek eken?» Túlkiniń ústinen túsken aryzdar qaptap ketti.

Grımbart-borsyq jáne de shyǵyp: «Bul sot jıynynda qatysyp otyrǵandar arasynda túlkige qarsy nıetpen kelgen myrzalar da bar, sondaı bolǵanmen de, eshbireýi de onyń quqyǵyn buzýǵa qaqysy joq: Úshinshi ret Reınekege qýǵynshy jibereıik. Eger de ol jáne de kelmeıtin bolsa, ony syrtynan sottasaq ta bolady».

«Meniń kúdigim bar, — dedi patsha, — úshinshi ret ol sumyraıdy ustap ertip kelýge eshkim de shyqpas dep qorqamyn. Eshkim de kózinen aıyrylǵysy kelmes. Óziniń ómirimen qoshtasatyn, ne bolmasa densaýlyǵynan aıyrylatyn qandaı jan óz erkimen sol qaraqshyny eshbir kepildiksiz ustap — sotqa osynda alyp keler deısiz? Ondaı batyrdy biz kórip turǵan joqpyz...» Aradan borsyq daýystap: «Bas ıem, patsha aǵzam, ruqsat bolsa, bul tapsyrmany maǵan senip tapsyrsańyz, onda maǵan ne bolǵanmen de — bul tapsyrmany men oryndaýǵa daıynmyn! Arnaıy jiberersiz be, bolmasa óz erkimmen baramyn ba, — ony siz buıyratyn bolasyz».

Patsha bul usynysty qabyl etti: «Sizge qylmyskerdiń bar jasaǵan qıanattary belgili, degenmen de bul iske muqıat bolyńyz: Ózi óte qaýipti aılaker...»

Grımbart jaýap qatyp: «Qaıteıin, táýekel! Men ony osynda alyp kelýge senimdimin».

Sodan keıin ol — Molepartýsqa, túlkiniń qorǵanyna baǵyt alyp, jolǵa shyqty...

Reınekeni áıeli, bala-shaǵasymen úıinen taýyp, — basyn ıip: «Salamatsyz ba, Reıneke naǵashy! Siz — belgili ǵalymsyz, abyroıly da, aqyldy, danamyzsyz! Siz bizderdi tań qaldyryp otyrsyz: Qalaısha siz patsha aǵzamnyń buıryǵyna moıyn usynbaısyz?! Bul degenińiz — men aıtaıyn — basynǵandyq! Oılanatyn kezińiz keldi! Sizdiń ústińizden qanshama aryz jınalǵan! Barlyq jerden — ósek-aıań túsken. Meniń berer keńesim — patsha saraıyna júrińiz: qarsylyq jasaǵannan túk te shyqpaıdy. Shirkeýdegi poptyń da sizge degen aryz-shaǵymy kóp, sońǵy úshinshi ret sizdi bas ıemiz sotqa kelsin dep shaqyryp otyr. Eger de barmasańyz, sizdi syrtyńyzdan sottap, ólim jazasyna kesedi! Patsha aǵzam óziniń barlyq áskerlerin jiberip — sizdi ustap áketedi. Qorǵanǵa alyp baryp sizdi qamap tastaıdy, bar dúnıe zatyńyzdy tartyp alyp, áıelińizdi de, balalaryńyzdy da óltiredi. Siz patshanyń qaharynan qutyla almaısyz. Onan da ekeýmiz patsha saraıyna birge baraıyq. Sizdiń aqyl qýlyǵyńyz bárimizdi orap ótedi. Sotta jolyn taýyp-aqtalyp ketesiz. Neshe ret siz basyńyzǵa nebir jala, aryzdar túskende, sottardyń kózin jetkizip, sendirip, sýdan qurǵaq júzip ótip, jaýlaryńyzdy taqyrǵa otyrǵyzyp ketkesiz», — dep oǵan Gımbert aqyl-keńes aıtady. Reıneke oǵan: «Oryndy keńes eken! Patsha saraıyna maǵan sózsiz barý qajet — ol meniń ózimdi qorǵaý úshin óte qajet. Patsha aǵzam, menińshe, keshirim jasar. Ol kisi meniń qanshalyqty baǵamnyń bar ekenin jaqsy biledi, biraq ta meni qyzǵanyp, kórealmaıtyndar da az emes. Aq saraıdaǵylar mensiz tirlikteri alǵa basa almas! Men qanshama qaraqshy bolsam da, patshamen men júzbe-júz kezdesip, tildessem boldy — lezde-aq bar daýyl-nóser tynyshtalatynyna nyq senimdimin. Rasyn aıtqanda patshanyń keńesindegiler qanshama qyzmet etkenimen, patsha aǵzamnyń maǵan kóńili tolǵandaı, olarǵa tolmaıdy. Ia, olar ne sheshim aıtar deısiń? Á dep te, má dep te aıta almaıdy! Men qatynasqan neshe bir keńesterde, negizgi sońǵy sheshimdi men aıtatynmyn. Eger de patsha aǵzamǵa, bolmasa ýázirlerine bir jaýapty sheshim qabyldaý qajet bolsa, meniń, Reınekeniń sheshimin jón sanaıtyn. Sondyqtan da meni kóbi qyzǵanady! Olardan saq bolý qajet, bolmasa olar meni óltirýge ant etipti. Ókinishke, laýazymdylar ishindegi eń jaýyzdary! Osy jaǵdaı meni úreılendirip otyr. Olardyń sany onnan asady, jáne de olar eń myqtylar. Qalaısha men jalǵyz olarmen kúrese alamyn? Meniń mıym qatty. Ne degenmen de men sizben birge baryp, máseleni sheship qaıtsam ba dep oılap otyrmyn. Bul isim, durys sheshim bolady aý dep eseptep turmyn, sebebi áıel, bala shaǵamnyń keleshegine zıan tımeýin de oılaǵanym durys bolar: bolmasa bárimiz de ólip ketýimiz múmkin. Ras — patshanyń menen anaǵurlym kúshi kóp, men onyń qandaı da bolmasyn qalaýyn oryndaýǵa mindettimin. Múmkin, reti kelse, dushpandarymmen bir beıbitshilik kelisimge kelermiz» — dep jaýap berdi.

Sóıdedi de, áıeline qarap: «Balalarǵa qaraǵyn, Ermelına. (Men olardy saǵan tapsyramyn). Ásirese bizdiń súıikti kishkentaıymyz Rosselge jaqsylap qaraǵyn. Balaqanymnyń tizilgen tisterin aıtsańshy, — óskende quddy ákesi bolmaq! Al, mynaý meniń Reıngart — qý balam! Ol da maǵan óte qymbat. Sen azdap erkelep oınasań bolady, tek men joq kezimde, aǵa-inilerińmen jaqsy tur. Eger de men baǵyma qudaı qalasa otanyma aman-esen oralsam, — áıelim, men seniń aldyńda qaryzdar bolyp qalmaspyn». Sony aıtty da ol úıden shyǵyp ketti, Ermelına hanymdy balalarymen qoldaýsyz, basshysyz qaldyryp, borsyq jolaýshysymen birge ketti, bul túlkini qatty qapa qyldy...

Jol júrgenderine bir saǵat ótpesten, Reıneke Grımbartqa sóz qozǵaıdy: «Meniń qadirli jıenim, qymbatty dostym! Shynymdy aıtsam, men qaltyrap qorqyp kelem: Eshbir meniń basymnan bir qorqynyshty oı ketpeı-aq qoıdy, osy bir men búgin ólýge ketip bara jatqandaımyn. Aldymda meniń bar jasaǵan qıanat-kúnálarym qasqaıyp turǵandaı. Áı, mendeı beısharanyń kóńilin qurt jep, túnergenine siz sirá senbeısiz aý!

Tyńdańyzshy! Sizge men sıynǵym kelip tur! Ózge ımandy jandy endi men qaıdan tabamyn? Eger de men bar kúnámdi keshirgin dep ımandyq jasap táýetip, biraz bolsa da ózimdi tazalap, jeńildensem, patsha aǵzamnyń aldyna barǵanymda júzim de birshama ashylǵandaı bolar ma edi?» Grımbert jaýap qatty: «Eń alǵash tonaǵandaryń men urlaǵandaryńdy keshirgin dep, keıin qastandyǵym men satqyndyǵymdy, ózge de aýyr qylmystarym men qan tókken kúnálarymdy keshirgin dep sıynǵyn — bolmasa jalynyp, jalbarynǵanyń kómek bermes.

— «Bilemin, — dep keliskendeı boldy Reıneke, — onda minájat jasaýǵa, qulaq salyp tyńdaýǵa ruqsat etseńiz: «Confiteor tibi, poter et mater, bylǵap únemi kámshát terisin, mysyq pen ózgelerge men, sol úshin de bárin de moıyndap, ádil jazamdy alýǵa daıynmyn».

Borsyq osy jerde ony toqtatyp: «Latyn tilinde aıtpańyz, bizdiń tilimizde aıtyńyz — anyǵyraq bolady...»

Túlki oǵan: «Jaqsy. Moıyndaımyn (maǵan qulyq jasaý ne kerek?) Men ómir súrip jatqan bar janýarlar aldynda kinálimin. Naǵashym aıýdy ótkende emenniń arasyna qysyp qoıdym, — basyn ol jaraqattap, deneleri aýyr taıaq jedi. Gınseni tyshqandarǵa alyp barǵan edim, men ol beısharany darǵa túsirdim, — onda ol kóp qorlyq kórip, kózinen de aıyryldy. Qoraz Gennıng te durys aıtady: balapandaryn men urladym — úlkenin de, kishisin de, túr-túrin. Men olardy toıyp jedim. Men patsha aǵzamnyń ózin de aıamadym, oǵan da neshe bir ıttik ister jasadym, patshazadaǵa da, bárin de, olar kesh bildi!.. Jáne de men moıyndaýǵa tıistimin: Izegrım-qasqyr meniń aýyr qylmystarymdy jasaýyma nysana bolyp kórsetýmen, bárine de sebepshi boldy. Bárin de sizge habarlap aıtýǵa da ýaqyt joq. Ásheıinge, kúlki úshin, men ony naǵashym dep júrdim, degenmen de biz onymen eshqandaı da týys, jaqyndyǵymyz joq. Osydan bes-alty jyl buryn ol maǵan Elkvarǵa (men sondaǵy qorǵanda turatynmyn) kómek surap kelgen bolatyn: Ústi basyn tazalanyp, shashyn aldyryp, ımandylyq jolyna túsip, pop bolýdy qalaıtynyn aıtqan bolatyn. Bul jaýapty iske, ol ózin ylaıyqtymyn dep sanap, — qońyraý daýysyna qyzyǵyp, qushtar boldy. Sóıtip qasqyrdyń eki aldyńǵy aıaqtaryn qońyraýdyń jibine baılap qoıdym — ol oǵan rıza, máz-meıram bolyp: jipti olaı da, bulaı da tartýmen — jańǵyrtýdy úırendi, sóıtip ol kúńgirlete, keıde dúrsil qaǵyp, túsiniksiz dybystar shyǵaryp, beıbereket ister jasap bar ábúıirinen aıyryldy. Adamdar, qońyraý daýysyn esitip, jumystaryn tastaı sala, kóshelerde birin-biri basa-soǵa shirkeý úıine júgirýmen asyp sasty. Jaqyndap kelip aıypkerdi kóredi. Ol óziniń ımandylyq jolyna bas ıetinin aıtpaqshy bolǵanyn tyńdamastan, ashý yzaǵa batqan adamdar ony ábden káltektep, uryp-soqty. Ol aqymaq bolsa, bir sózde qatyp turyp alyp, ony bul iske jetektegen mynaý dep, meni kórsetpese bolar ma. Onyń basyndaǵy shashyn da aldyrtyp, kúıdirgen de men bolatynmyn, kúıgen orny apandaı bolyp oıylyp, isip qalypty. Oǵan men birde balyq aýlaýdy da úıretken edim, — odan da qaıyr bolmastan, opyq jedi!..

Bir kezderi ekeýmiz Iýlıh ólkesine, sonda bir kúni kelip jetip serýendep júrgen edik. Pop bolsa — sol ólkeniń eń baı adamy bolatyn. Poptyń qorasynda túrli azyq-túlik, taǵamdar tolyp tur: et-maılar, al sóresinde — jańa keptirilgen, tuzdalǵan etter deısiń be. Qalyń tas dýaldyń túbinen Izegrım tez arada úńgir qazdy da, sol úńgirden qoranyń ishine ońaı ǵana kirip ketti. Men oǵan jyldamyraq qımylda degenimdi tyńdamastan, kózi toımastan esi ketip, daıyn oljany toıymsyz artyǵymen asap, jeýmen boldy! Endi tesik úńgirden ótpekshi edi, qampıǵan qarny sımastan, tesikke qysylyp, ne alǵa, ne artqa qozǵala almaı qaldy. Oı, sondaǵy aldamshynyń ákesin tanytyp balaǵattaǵanyn estiseńiz: «Ash bolǵanda — ótkizip, al endi toıǵan eken — ótkizbeı otyr, ońbaǵan!» Qasqyrdy bosatý úshin, men aıqaıǵa basyp aýyldaǵylardyń bárin de aıaqtarynan tik turǵyzdym. Men bolsam júgirgen boıda popqa keldim, — ol bolsa jaıbaraqattanyp tamaǵyn jep otyr eken, dastarhanda jaqsylap turyp qýyrylǵan jas qoblannyń pisken eti ańqyp tur! Men ony tistep julyp aldym da — artyma qaraı zyta jóneldim. Pop artymnan aıqaılap, meni qýmaqshy bolyp tura berip edi, aıaǵymen dastarhan sóresin taǵam, sýsyndarymen qosa aýdaryp jiberdi: «Uryńdar, ustańdar, túıreńder!» — dep pop urysyp, balaǵattap jatty, júgire bergende qulap tústi (joldaǵy jatqan sýdy baıqamastan) — sýda jatyp ashýyn basqandaı kúıde edi. Shýlap, ýlap kele jatqan adamdar, — qaısysy bolmasyn meni aıamastan jazalaýǵa daıyn edi! Pop bolsa, esi shyǵyp: «Dastarhandaǵy turǵan pisken etimdi alyp qashatyn qaıdan kelgen, ońbaǵan ury!» Artymnan adamdar qýyp keledi, men bolsam qashyp kelemin, bir kezde qoblannyń etin túsirip alǵan edim: óte ókingenmen qaıteıin, maǵan aýyrlyq etti. Qýǵynshylardyń kózinen bir sát tasa boldym, olar bolsa qablan etin taýyp alyp, popqa berip jatyp, qoradaǵy qasqyrdy kóredi. Pop buıryq berip: «Aǵaıyndar! Munda kelińder! Tezdetińder! Ustańdar! Jańa jáne bir ury — qasqyr qolǵa tústiń be bálem! Eger de jiberip alsańdar, uıatqa qalamyz! Búkil Iýlıh ólkesi bizdiń ústimizden kúletin bolady!» Qasqyr bolsa aqyl esinen adasqan. Onyń ústine jańbyr jaýyp quıyp tur, onyń jaralanǵan jeri onan beter ashytyp aýyrtýda. Adamdar aıqaıǵa basyp, shýlap jatyr. Jáne de sharýalar kelip, qosylýda. Bir kezde, munshalyq qorlyqty ómirinde kórmegen jaraly qasqyr, esinen tanyp qulap tústi. Poptyń eti men shujyǵyn urlap alǵanynyń aqysynyń qalaı qaıtýyn jaqsylap turyp jazsań bir tamasha dastan týar ma edi, shirkin! Sharýalar qasqyrdyń ólimsi denesin qoradan súırete alyp shyqty. Qasqyrdyń qorlyqtan tezegi de artynan shyǵyp ketken edi, adamdar onan múlde jıirkene, óldi eken dep, shettegi saıda úıilgen kúl-qoqys jerge aparyp tastady. Es-túsinen aıyrylǵan onyń qansha mezgil jatqany, qashan esin jıyp alǵany — belgisiz. Ol jerden qalaısha aman qalyp osynda kelgeni de — jumbaq! Keıin, jyl óte, ol maǵan máńgilik dos bolatyn bolyp ýáde bergen-di. Biraq ta bul sertinde tura almady. Ne úshin ol ýáde berip maǵan, demde aınyp ketti eken: Jeke dara ózi taýyq etin jegendi qalap pa edi. Men oǵan kómektesip, qoraz ben onyń jeti taýyqtarynyń qonaqtaıtyn qorǵan jaıyn kórsetken edim. Túnniń bir ortasynda, saǵat on ekiler shamasynda — biz jaılap keldik. Terezeniń jeńil tireýshi aǵashta tirelip ashyq turǵanyn men o bastan biletinmin. Men birinshi kiretindeı bolyp yńǵaı bildirdim de, sál kidirip — naǵashymdy qurmettep aldyma jiberdim: «Esh qoryqpastan kire berińiz, — dedim men, — eger de jaqsy tabysqa kenelem deseńiz — soǵan laıyq turatyndaı batyl bolyńyz! Bordaqylanǵan taýyqtarǵa ne bolasyz». Ol abaılap ishke kirdi de, jan-jaǵyn ustap, aralap kórip, maǵan qarap úreıli daýyspen: «Siz meni bóten jerge ákeldińiz! Bul jerden taýyqtyń qanatyn da taba almaısyń!» Men oǵan: «Janymda qonaqtap otyrǵanyn men ustap aldym, — qalǵandary tómenirekte jaıǵasqan bolýlary kerek. Eshbir alań bolmastan jáılap, aqyryndap alǵa jyljı berińiz...» Bizdi ustap turǵan bórene, rasynda da jińishkeleý bolatyn. Naǵashymdy aldyma salyp alyp, men ylǵı da artynda, terezeden alystamastan, qalyp otyrdym. Terezeden sytyla shyqtym da, ondaǵy aǵash tireýdi julyp aldym — tars etip tereze jappasy qaldy jabylyp, qasqyr qoryqqannan diril qaqty. Qorqynyshtan úreı bılep, jińishke bórene ústinen qasqyr gúrs etip jerge tústi. Úılerinde jyly oranyp jatqan adamdar ne boldy dep, shoshyp oıandy bári de. «Terezeden ne zat tústi?!» — dep bári de aıaqtarynan tik turyp, jaryq shamdaryn jaǵyp aıqaılasyp jatty. Buryshta jatqan qasqyrdy kórip, uryp-soqty-aý jabyla kep, terisi kúl bop isip ketti! Óler-ólmes qana jany qalǵan edi!..

Jáne bir syrymdy sizge aıtaıyn, men Gırýnda hanymǵa oqtyn-oqtyn jasyrynyp baryp turatynmyn. Árıne, bul jaǵdaı bolmaǵanda durys bolar edi. Áı, ótkendi óshirip tastar ma edi! Ol beıshara ómir boıy qarabet bolyp ótetin boldy aý!.. Mine endi men sizge kóńilimde kúıik bolyp, ar-ojdanyma tıip júrgen esime túsken bar jaǵdaılardy baıan ettim! Meniń kúnálarymdy keshirip, bosatyńyzshy! — dep sizden sıynyp suranamyn. Qudirettimniń maǵan arnaǵan qandaı bolsa da jazasyn shyn nıetimmen qabyldaımyn!..» Grımbart bundaı jaǵdaılarda, sózsiz, myqty kómekshi bolatyn. Jolshybaı tal shybyǵyn úzip alyp, ol aıtty: «Osy shybyqpen, naǵashym, úsh ret óz arqańyzdy sabalańyz, keıin shybyqty jerge qoıyp, onan úsh ret attap ótińiz; sonan soń shyn nıetpen ony súıińiz — qulshylyq jasańyz, osy ımandylyqtan soń, barlyq kúnálarińizden bosatamyn, barlyq jazalardan azat etemin, qudirettimniń jarylqaýymen, barlyq bilip-bilmeı jasaǵan isterińizdi keshiremin...»

Reıneke óziniń ótken isterine ókinetinin bildirgennen keıin, Grımbart aıtty: «Naǵashy, endi ózińizdi, jaqsy istermen dáleldeýińiz kerek: dinı kitaptardy kúndelikti oqıtyn bolyńyz, ımandylyq jolymen júrińiz, qasıetti kúnderdi qadirleıtin bolyńyz. Barlyq adasqandarǵa jol kórsetińiz, al barlyq kedeı-kepshikterge barynsha kómek berińiz. Bátýasiz ómirden, urlyqtan, zorlyq jasaýdan aýlaq bolamyn dep ant etińiz. Osynyń bárin oryndasańyz, sizge Allanyń nury jaýady...

«Oryndaımyn, — dedi Reıneke-túlki, — sol úshin ant etemin!...» Táýba jasap bolǵannan soń — qudaıdyń qalaýlysy Grımbart pen Reıneke-kúnáhar patshanyń aqsaraıyn meńzep, joldaryn jalǵastyrdy. Bıdaı ósken, qaratopyraqty jermen júrip keledi. Ońǵa qaraǵan edi. Qarasa — shirkeý tur. Onda kúndiz-túni qudaıǵa qulshylyq etip ıman jolynda júrgen jas boıjetken qyzdar. Al aýlasynda jemin izdep shaýyp júgirip júrgen tola taýyqtar, qorazdar, úırek pen qazdar, keıbireýleri shirkeýdiń dýalynyń syrtyna ótip ketken. Reıneke olardy izdep kelip turatyn. Ol borsyqqa qarap: «Shirkeý ishimen júrsek — jol óte qysqaratyn edi». (Óziniń bar oıyndaǵysy, aýlada jaıylyp júrgen taýyqtar!) Táýbesine ózin keltirgenmen birge, ol taýyqtarǵa jaqyndap kelip, — qýdyń ash kózi jaınap, sharasynan shyǵyp keterdeı bop: Ózgelerdiń eń artynda qalyp qoıǵan, tompıǵan semiz jas qoraz onyń kózine túsip, odan Reıneke kózin almastan, artynan jasyrynyp kelip basyp qalǵan edi, — qanattary jan-jaqqa ushyp ketti!

Grımbart, óte ashýlanyp, onyń baspanshylyq áreketin áshkerelep: «Naǵashy, qandaı júgensizsiz! Jańa ǵana táýbeńizge kelip otyryp, kishkentaı taýyqqa bola, kúnáǵa batpaqshysyz? Osyndaı da táýbege keledi me eken..!» Reıneke: «Men oılanbastan bul isti jasap qoıyppyn! Qadirli meniń jıenim! Qudaıǵa qulshylyq etińiz, meniń jasaǵan aıybymdy keshirer. Endi bul jaǵdaı qaıtalanbaıdy!..» — dep qysqasha jaýap berdi.

Shirkeýde sıynyp, qaıtadan jolǵa shyǵady. Jolaýshylar tar kópirden ótýge týra keldi. Reıneke-túlki óziniń qanyna sińip qalǵan ádetin qoıa almastan, qodyraıa taýyqtarǵa jáne de qarap qoıdy. Eger de onyń basyn shaýyp tastasa da, dóńgelengen basy baryp taýyqtarǵa shabar edi, — mine, sondaı qyzǵanysh onda bar bolatyn!

Grımbart, onysyn baıqap: «Naǵashy, jáne de kózińizdi kimge tigip otyrsyz? Siz jeksuryn, meshkeısiz!»

Reıneke ókpelegendeı syńaı tanytyp: «Siz bekerge tıisip otyrsyz, myrza! Sheshim jasaýǵa asyqpańyz, táýbe jasap syıynýǵa bóget etpeńiz. «Jaratqanymyz bizdi» oqýǵa ruqsat etińiz: Imandy, adal jandardan, týra jolda júrgen áıelderden, aıaýsyz, qatygezdikpen urlap alǵan taýyqtar men qazdardyń jandaryna jylýlyq, demeý bolǵaı...»

Grımbert únsiz qaldy, Reıneke bolsa ketip bara jatyp ta, taýyqtardan kózin almastan, olarǵa qaraýmen boldy. Patshanyń saraıy da jaqyn qaldy.

Reıneke-túlki, jaqyndap qalǵan patsha saraıyn kórip, birden kóńili túsip ketti: Qaharly jaýap beretin kezeń taıap qaldy!

Tórtinshi óleń.

Reıneke kelipti degen habar patsha saraıyndaǵylarǵa estilip jatty. Bári de, qyzyǵa kelip qarap jatty, úlkeni de, kishisi de, jany ashyǵandar — joqtyń qasy: oǵan kóbi tisterin qaırap júrgen bolatyn!

Reıneke ótip bara jatyp, túk te bolmaǵandaı sabyrly túr kórsetip, eshteńeni de baıqamaǵandaı boldy.

Aq saraı alańynda Grımbartty kórgende bir sýretti kórgendeı miz baqpady. Ómirde ol eshbir kúnáǵa batpaǵandaı, taza jandaı, patshanyń zańdy naqsúıer balasyndaı keıippen qorǵanǵa kirip keldi.

Ol patshanyń aldynda ózge ýázirlermen qatarlasyp Nobeldiń saraıynda turǵandaı turdy. Onyń tózimdiligi erekshe bolatyn!

«Asa qurmetti patshamyz, bas ıem meniń, — dep Reıneke sózin bastady. — Siz qadirmendi de, danyshpansyz, barlyq danalar ishinde — eń birinshisiz. Sondyqtan da Sizden asa muqıattylyqpen, aıaýshylyqpen meni tyńdaýyńyzdy ótinemin: Sizdiń quzyryńyzda men sekildi eshkim de adal qyzmet jasamaǵanyn bárińiz de bilesizder. Sondyqtan da meni sizdiń aldyńyzda qyzǵanyshtan kórealmaıtyndar da az emes. Eger de siz olardyń quıtyrqy, aldamshy sózderine senip qalǵan jaǵdaıda, onda men Sizdiń qoldaýyńyzdan aıyrylǵan bolar edim.

Baqytymyzǵa, Sizdiń árbir aryzdy, árbir isti jeke ózińiz muqıat qarap, sóıtip qarany qaralap, aqty aqtap ádil sheshim shyǵaratynyńyz. Meniń syrtymnan qanshama ósek, jala jabylǵanmen, sonda da men sabyrlyq jasaımyn: Sizge degen adaldyǵymdy bilesiz, sol — shıelenistiń sebepteri...»

Patsha aǵzam aıqaılap: «Óshir únińdi! Qyzylmázdemdik, jaǵympazdyq kómek bermeıdi! Seniiń jasaǵan qıanattaryńyz belgili, seni laıyqty jaza kútip tur. Sen tynyshtyq saqtadyń ba? Áne qoraz! Qaıda onyń balapandary? Sen emes pe, alaıaq, anturǵan, ońbaǵan, barlyq onyń úrim-putaǵyn urlap ketken? Meniń senimdi qyzmetkerlerimniń jandaryn jaralap, januıalaryna ot tastap, meni de qorladyń, sóıtip otyryp ózińniń maǵan degen adal qyzmetińdi dáleldegiń keldi me? Gınse baıǵus densaýlyǵynan aıyryldy, kórip turmyz, Braýnnyń aýyr jaraqaty jaqyn arada jazyla da qoımas! Ary qaraı seni urysyp sógýdi qalamaımyn: aıyptaýshylar kóp, dáleldemeler men aıǵaqtar jetip artylady! Saǵan aqtalyp shyǵý múmkin bolmas!..» «Ádiletti patsha aǵzam, men ne úshin jaza alýym kerek? — dedi Reıneke-túlki. — Sultannyń denesin jaraqattap alǵanyna meniń qandaı kúnám bar? Onyń ózi ǵoı ustanyń ásel balyn suramastan dóreki túrde urlap jegen. Eger de ol kúlkide qalyp, taıaq jegen bolsa, sýǵa túsip qashqannan góri, olardyń jaqsylap turyp sazaılaryn berýi kerek edi.

Gınse-mysyq bolsa: men emes pe ony qurmetpen qarsy alǵan, qudaıdyń buıyrtqan syı-dastarhanynan dám tatqyzdym, ol bolsa urlyqqa bas urdy:

Meniń nasıhatymdy tyńdamastan, basa-kóktep baryp, ol sol jerde bir pálege dýshar boldy. Men endi olardyń aqymaqtyqpen jasaǵan isterine jaýap bermekpin be? Bul degenińiz patshalyqtyń qadir-qasıetin tómendetetin tirlik qoı. Qansha aıtqanmen de, sońǵy sheshimdi ózińiz beresiz, taqsyr! Mine, bolǵan isti estidińiz, endi qalaýyńyzben sheshim qabyldańyz: Keshirim etesiz be, joq álde jaza qabyldaısyz ba, — bári de sizdiń quziretińizde. Meni pisiresizder me, qýyrasyzdar ma, kózimdi oıasyzdar ma, darǵa asasyzdar ma, bolmasa basymdy kesip alasyzdar ma, — ne de bolsa, bolsyn endi! Bárimiz de sizge baǵynamyz, — bárimiz de uly qanatyńyzdyń astyndamyz. Sizdeı qudiretti bıleýshiniń aldynda — sondaı-aq biz kimbiz? Qalasańyz — jazalańyz, biraq ta odan sizge keler ne paıda? Ne de bolsa, mańdaıyma jazǵanyn kóremin, — sot aldyna adal nıetimmen keldim...»

Bellın-qoı esterine túsirip: «Keńesti bastaıyq» — dedi.

Izegrım-qasqyr, aǵaıyn-týystarymen, Gınse-mysyq, Sultan-aıý jáne de kóptegen janýarlar men haıýandar kelipti: Aýmeser-esek — osynda, bizderge belgili qoıan — Uzynqulaq, ıtterdiń syrttany Alaıaq pen qabaǵan Qaratóbel, Toqal eshki qozalaǵy Erketaıymen, tıyn, aqqalaq jáne aqkis bar. Jylqy da kelgen, ógiz de qalmapty. Orman-toǵaıdy mekendegenderdiń bári de qalmastan osynda jınalǵan: taýeshki, buǵy da, Qundyz-Kerbez, sýsar, qoıan jáne jabaıy qaban da kelgen, bári de qyzyǵa alǵa umtylýda. Láılek, Shaǵala, Uzyn moıyn-tyrna, Qarala qasqaldaq ta sotqa ushyp kelgen. Túlkiden jábir kórgen úırek Kókshe, Qońyr-qaz jáne ózge de qustar da kelipti.

Qamqorsyz qoraz Gennıng qalǵan balapandarymen jylap syqtaýda. Osynda jınalǵan qustardyń kóptigi sonshalyqty, báriniń sanyna jete almaısyń. Bári de túlkige qarsy shyqty. Qaısy biri bolmasyn túlkini aıypker dep sanap, jazalanýyn qalap tur.

Árbiri eseli sóz sóılegen saıyn, burynǵy qylmysty isterimen qosa, jańa isteri de aıan bolyp, patshaǵa qaraýmen boldy. Munshalyqty aryzdardy patshanyń keńes soty eshqashan da estigen de, qaraǵan da emes! Qatysyp otyrǵan Reıneke, ózin qorǵaýdyń amalyn jasap: Bireýge sóz bere qoısań boldy — odan artyq eshkim de joq bolǵandaı, sútten aq, sýdan taza bolyp shyǵa keledi! — dedi. Ne de bolsa ol bárin de málimdep, dáleldep berýde jol salmaıdy. Tyńdap otyryp qaıran qalasyń: Aınalasyndaǵylardyń kóbin aıypker dep sanap, ózin aqtap shyǵa keledi! Keıinnen de Reınekeni qaralap, jamandap ózin adalmyn, senimdi degender sóılep jatty. Onyń qylmystary aıan boldy. Ádil sot sheshim jasasyn!

Patsha keńesi biraýyzdan sheshim shyǵardy: «Reıneke-túlki ólim jazasyna kesilsin! Óziniń jasaǵan qylmystary úshin ony masqara ólimmen jazalap, ony tap osy jerde ustap, baılap — kópshiliktiń aldynda darǵa asý kerek!» Reıneke, óziniń bar aqtalýynyń amaldarynyń taýsylǵanyna kózi jetip: Oǵan nebir surqıa-qý sózderi kómek bermedi!

Patshanyń ózi bar úkimdi járıa etip, Reıneke ustalyp, baılandy.

Jaýyz qylmysker endi óziniń ómiriniń qarabet bolyp aıaqtalǵanyn sezgen edi.

Úkimnen keıin, onyń aıaq-qoly baılanyp edi, dushpandaryńnyń júzderi jaınap, tezirek jazalaýǵa alyp barýǵa asyqty, al onyń dostary bolsa esterinen tanyp jatty.

Grımbart, Martyn-maımyl, túlkiniń sybaılastar toby úkimge narazylyq tanytqandaı yńǵaı bildirip — kóbi kútpegendeı, qatty qaıǵyrdy: Reıneke eń aldyńǵy qatardaǵy bek, sultan bolatyn, endi bolsa, bar ataq, sheninen aıyrylyp, ólim jazasyna kesilip tur! Qalaısha endi, onyń jaqyn týystary buǵan qarap tura alady? Patshadan ruqsat alyp, bári de biri qalmastan, aq saraıdy tezdep tastap syrtqa shyǵyp ketti.

Sonshama kóptegen sarbazdarynyń ony tastap ketkenin kórgen patsha yńǵaısyz jaǵdaıda edi. Reınekeniń ólgenin qalamaıtyndar, ony qoldaıtyndar kóptep sanalatyn! Olar aq saraıdy teris aınaldy. Patsha ózine jaqyn ýáziriniń birine qarap: «Qanshama Reıneke ońbaǵan bolǵanmen, salmaqtap oılap qarasań, jaqtaýshylarynyń ishinde túlkige teń keler biri de joq!» — dedi.

Izegrim, Sultan, Gınseler qylmyskerdi jazalaýdyń qamynda. Bul úshtik dushpandaryn masqaralap jazalaýdy óz qoldarymen iske asyrýdy qumartyp turdy. Tezdetip ony jazyq jerge alyp keldi.

Ashý-yzaǵa batqan Gınse-mysyq, jolshybaı qasqyrǵa qarap: «Esińizde bolar, meniń Izegrım baýyrym, sizdiń aǵańyzdyń Reınekeniń darǵa asylǵanyń qalap, sol úshin bar áreketin jasap júretini! Al endi, degenine jetti degen osy bolar! Ol, qandaı qýanyshpen, ony jazalaý ornyna alyp keldi deseńshi! Aǵaıyndar úshin ósh alatyn kez kelip jetti! Esińizde bolar Sultan baýyrym, sizdi de, onyń qalaı satyp ketkenin, óńsheń qatyn-qalashpen, erkekterdiń arasynda masqara etip, aıaýsyz uryp-soǵyp, jaralaǵanyn, barsha janǵa mazaq qylyp qorlap, búkil elge járıalaǵanyn! Saq bolý kerek! Birigýimiz qajet! Eger de, ol búginde jolyn taýyp eptilikpen, aıla-tásilmen qashyp ketse, bizge ekinshi ret bundaı sátti ýaqytty eshqashan da bermesi anyq. Bul sumyraıdyń bar istegen isterine tez arada jazasyn tarttyrý kerek!»

Qasqyr ulı baqyryp: «Jeter endi, ottamańdar! Myqty jipti tez taýyp ákelińder! Baıǵusty azabynan erterek qutqaraıyq!» — dedi. Sóıtip olar Reıneke-túlki týraly jol boıy aıtyp kele jatty. Reıneke olardy únsiz tyńdap, keıin onyń tili shyǵyp: «Meni qanshama kórealmastan, meniń ómirimdi júdá etýdi armandap, meni qalaısha óltirýdiń de jolyn bilmeısińder! Tań qalamyn! Sizderge qandaı jipti tańdaý kerektigin Gınse jaqsy biledi: Ol poptyń úıine tyshqan izdep barǵanynda, óz basynan synap ótkizip, abyroısyz halde qalǵany bar. Ókil ákem bolǵan Izegrim Sultan ekeýińiz sonshama nege o dúnıege shyǵaryp salýǵa asyǵasyzdar? İsterińiz júzege aspaı qalsa, qaıtesizder?..»

Búginde jazalaý barysyna qatynasý úshin, patsha aq saraıdyń ýázir myrzalarymen birge kelip tur. Yǵaılar menen syǵaılar qolpashtaýymen patshazada da erip kelgen. Túlkiniń ólimin rahattana kórýge baılar da, kedeıler de jerdiń túpkir-túkpirinen kelgender — birin-biri basa kóktep tur.

Osy kezde Izegrım óziniń týystary, dostarymen aqyldasa otyryp, olardyń bir-birimen tyǵyz jaqyndasyp, ustasyp turýlaryn óte ótinip jatyp, eki kózi de baılaýdaǵy túlkide boldy.

Sý juqpas amalyn taýyp qashyp kete me dep, bári de úreılenip qorqýda! Qasqyr óziniń qanshyǵyna da qatal túrde esine salyp: «Maǵan myna ońbaǵandy myqtylap ustap turýǵa kómektesýdi umytpaǵyn. Eger de ol qashyp ketse, bárimizdi de tuz jalatyp ketedi!»

Sultan qasqyrǵa qadaǵalap: «Bul bárińdi de masqara etken joq pa! Endi, mine, sizder munan bar óshterińizdi ala alasyzdar... Gınse, joǵaryǵa kóterilip jipti baılańyz... Sultan, qylmyskerdi ustap turyńyz, — men satyny ákelip qoıaıyn. Eki-úsh mınýttan soń — biz bul ońbaǵannyń kózin qurtamyz!» «Satyny ákelip qoıyńyz, — dedi Sultan, — men onyń sazaıyn tartqyzaıyn!..»

«Qanshama sizder, árekettenip, — olarǵa Reıneke jaýap berip jatyp, — Sizder tezirek óltirýdi qalap tursyzdar! Odan da onyń qaıǵysyna ortaq bolyp, ony qorǵasańyzdar durys bolmas pa edi. Men keshire gór dep qansha jalbarynyp, jalynǵanymmen, maǵan kómek berýi eki talaı: Izegrım meni jek kóretini sonshalyq áıeline de meniń bul buǵaýdan qutylyp ketpeýimdi qatal tapsyrma berip, buıryq berýmen boldy. Ótkenderimizdi eske alatyn bolsaq — eger de, shynynda da maǵan da zıany tımes edi...

Eger de bul jaǵdaı bolmaǵanda, bul isti birden-aq bitirýge bolar ma edi... Meniń ákem de alǵashqysynda ábden qınalǵan eken, keıin bári de tez arada óz ornyna kelipti. O jazǵandy, rasynda, munshalyqty kópshilik shyǵaryp salmapty...

Eger de sizder meni uzaq mezgilde qınaıtyn bolsańyzdar, onda qatygezdik bolar edi!»

Sultan shydamsyzdanyp: «Ońbaǵannyń aıtqan sózderin estińizder me? Káne, joǵary, joǵary! Sońǵy saǵaty onyń soǵyp tur!»

Reıneke qorqynyshtan oıǵa shomyp: «O, osyndaı aýyr kún basyma túskende bir ǵanıbet qudiret kúsh kelip meni qoldap, myna úsh dushpanyma qaıǵy ákelip, aýyr jazalap, masqaralap, patsha aǵzam jarylqap, maǵan keshirim jasap, ómir syılasa eken! Qaıtkende de kónemin de! Ne bolsa da, meıli endi kómek bolsyn! Taǵdyrym sheshilmek, moınymda buǵaý! Qutylar jol bar ma? Bárińiz de maǵan jabyldyńyzdar: patsha aǵzam bekerden bekerge ashýlanbasa kerek, barlyq dostarym ketip qaldy, al dushpandarym degenderinen qaıtar emes. Rasyn aıtqanda men aqyldy patsha aǵzamyzǵa, tóre keńesshilerimizge qurmetti de, jaqsylyqty da az jasadym. Meniń aıybym kóp-aq, sonda da basyma túsken qıanattan qutylatynyma kúmánim joq... Ýh, aqyrǵy sóz tıse, — men darǵa asylmaıtynymdy anyq sezip turmyn! Úmitimdi men úzbeımin...» Satyda turǵan ol kópshilikke qarap úndeý jasady: «Men ózimniń ólimimdi kórip turmyn. Odan qashyp qutyla almaspyn. Osy jaryq dúnıeden ótpeı turǵanda, sizder meni durys tyńdap, túsinýshilikpen qaraýlaryńyzdy ótinip suranamyn: Sizderdiń aldaryńyzda adal bolǵanymdy, osy sońǵy saǵatymda shyn júrekten moıyndaýǵa ruqsat etseńizder eken, bar jasaǵan kúnálarymdy aıtyp, bári de jaıyna kelgennen soń, qudaıym saqtasyn, eshbir jan da jazalanbaıtyn bolsyn. Sóıtip men kóptegen azaptan azat etiletin bolamyn, osy meniń jasaǵan jaqsylyǵymdy eskerip, qudaıym keshirim jasaıtyn bolar...»

Ol kóp jandardy da keshirgen. «Bolmasy ǵana ótinishtiń jaýaby da túkke turmas...» — degen ósıet sóz bar.

Patsha aǵzamnan suransańyz — patsham da ruqsat eter. Osydan soń Reınekeden jańadan aýyr júk túskendeı boldy. Bári de jaqsy aıaqtalatynyna ol senimdi edi. Osyndaı úzilisti paıdalanyp, ol áńgimesin alystan bastap: «Spiritus Domini (Qudiretti Qudaıym), óziń maǵan járdem ber! Maǵan qapa bolmaǵan bir de jandy, bul jıynda kórip turǵan joqpyn. Kip-kishkentaı shaqalaq, emshekten shyǵar-shyqpas kezimnen, qomaǵaı — toıymsyzdyqqa qumar bolyp, esimdi biler-bilmesten óriste jaıylyp júrgen qozy men laqty ajyrata almas edim. Olardyń mańyraǵan ásem daýystaryn saǵyna tyńdaıtynmyn, sóıte kele — meniń olarǵa degen qumarym artyp, kóp uzamaı men olarmen tanys boldym: baıqaýsyzda tistep alǵan edim, qan aqty. Shirkin, toıǵanym-aı, deseńshi! Keıin men súti betine kelgen úsh qozyny jep tyndyrdym. Sodan qumarlyǵym jalǵasty: Taýyq bolsyn, qaz, ne bolmasa úırek bolsyn, qustardy qaıda kezdessem de — aıamadym! Qanshama, kezinde tábetim kelmegende, qurban bolǵan qustardy jerge kómip tastadym. Reınede, osydan biraz jyl buryn, qysty kúni, — Izegrım maǵan kezdesip, butaqtyń arasynda tyǵylyp, azyǵyn kútip jatty. Ol ekeýmizdiń jaqyn týys ekenimizdi saýsaqpen sanap, maǵan senimmen aıtyp, dáleldep bergendeı bolatyn. Men oǵan senip — biz ekeýmiz bir-birimizben aıyrylmastaı máńgilik serik, dos bolamyz dep sert beristik. Ókinishke oraı, maǵan bul dostyǵymyz úlken zıanyn tıgizdi. Búkil eldi biz aıaqasty ettik. Onyń urlaǵany únemi kólemdi boldy, al meniki bolsa — tolymsyz boldy. Kelisim boıynsha — qazanymyz bizdiń bir edi. Negizinde ondaı emes-ti: qasqyr óz bilgenin isteıtin, — sóıtip maǵan jarym-jartysy da tımeıtin. Odan da soraqysy kezdesetin: Bir buzaýdy súırep ákelgende, ne bir túgeldeı qoıdy, jańadan soıylǵan eshkini, ne bolmasa laqty endi ǵana aýyzymdy sala bergende, qabaǵyn túıip qarsy alatyn, aıaǵymen qaǵyp tastap, meni qýyp salyp, meniń de tıesili azyǵymdy ózi jep qoıatyn. Qanshama, nebir úlken soǵymdarda da, osyndaı jasaýmen boldy. Keıbir kezderde, ekeýmiz birigip, ógizdi, ne bolmasa sıyrdy ustap alǵan kezderimizde, — onyń áıeli, jeti balasy jetip kelip, soǵymdy ózderi túgeldeı alyp ketip, meni dymsyz qaldyratyn. Eń bolmaǵanda bir qabyrǵasyn qaldyrsa neter edi! Bári de ashtan ólgendeı. Osyndaı kezeńderdi de bastan keshtik qoı. Qudaıǵa myń shúkir, sonda da men ólgen joqpyn. Meniń jıǵan-tergenderimdi qanshama altyn, kúmisterimdi muqıat jerge tyǵyp, jasyryp qoıýǵa bar múmkindigim bolǵanmen, men ondaı tirlik istemedim. Ómirlik maǵan jeter edi! Menińshe, qanshama on jerden de tasyǵanmen de, bárin de tasyp jetkize almassyń...»

Qymbatty zattardyń qoımasy týrasyndaǵy sózdi estigennen, patsha aǵzam tereń oıǵa ketip, ornynan kóterile turyp sózge keldi: «Aý, ol sizge qaıdan keldi? Altyn qoımasyn aıtyp turmyn. Káne, aıtyńyz!..»

Túlki bolsa jaýap berip: «Men munyń syryn ashpaımyn. Odan maǵan keler ne paıda? Sonshama baılyqtan maǵan eshteńe de tımeıin dep tur. Siz maǵan ruqsat etseńiz, men bárin de durystap aıtyp berer edim: Ne degende de jasyryn qalmaýy kerek qoı. Bul qupıany endi men jasyryp qalmaýdy, kimge de bolsa ant etemin: Bul — urlanǵan qoıma! Eger de bul altyn qoıma óz kezinde durys maqsatsyz urlanǵan jaǵdaıda, — rasynda da qaraqshylyq, aram is bolǵan bolar edi. Asa qadirli, patsha aǵzam! Siz oılap kórińizshi: osy baǵaly qoımanyń arqasynda ómir tirshiligi men sizderdiń bar jetistikterińiz ben toqshylyqtaryńyz qamtamasyz etiler edi. Tek meniń ákemniń urlaǵandary oǵan jaqsylyq ákelmesten, ony erte óltirdi, múmkin, máńgilik azap pen tozaqta jatqan shyǵar. Ne de bolsa, meniń taqsyrym, sizdiń bar jaqsylyǵyńyz úshin bárine de baramyn...»

Kúıeýine qastandyq jasaǵandar týraly, ony qalaı qorǵap qalǵany jáne de altyn qoıma jónindegi soıqan áńgimelerdi tús kórgendeı emis-emis esitken patshazada tań qalyp otyr.

«Reıneke! Meniń sizge aıtar keńesim, bárin de tarazylap, oılanyńyz! Máńgilik otanyńyzǵa attanyp jatqanda, bar shyndyǵyńyzdy jaıyp tastap, qandaı qastandyq jasaǵanyńyz týraly anyq-qanyǵyn baıandańyz, sóıtip ózińizdi bar kúnálaryńyzdan tazalańyz!..»

Bul jerde patsha aǵzam ózi aralasyp: «Bárińiz de tynyshtyq saqtańyzdar! Reıneke tómenge, jerge túsińiz. Maǵan jaqyndap kelińiz, — bul is maǵan qatysty bolǵandyqtan, tek maǵan jaqyn kelip aıtýyn qalaımyn...» Bul sózdi estigen Reıneke — kóńili jaıyna kelgendeı boldy. Satydan jyldam tústi de, ózgelerdiń ókinishterine oraı, patsha aǵzam otyrǵan taqqa nyq aıaq basyp keldi de, ekeýi ótken qarańǵy tarıh týraly bir-birimen qatal suraq-jaýap alyp tereń suhbattasyp jatty.

Reıneke-túlki jańa quıtyrqy isterge daıyndalǵan edi: «Tek endi gúltájdi jubaılardyń kóńilderinen shyǵyp, sińisip ketý. Tek osy amal-sharalarym iske asyp, meni ólimge joldama berip otyrǵan jaýyz dushpandarymdy ózim tunshyqtyryp óltirsem, bolashaqta kezdeısoq qıanattardan men ómirlik qutylar edim! Baqyt qusy oıda joqtan meniń de basyma kelip qonaıyn dep tur-aý osy — sondyqtan bar uıatty jıyp qoıyp, ótirikti sýdaı syqpyrtý qajet».

Osy kezde patshazada shydamy taýsylyp suraq qoıdy: «Sonshalyqty isterdiń qalaı bolǵanyn, bizge ashyq aıtyp berińizshi. Uıatyńyz bilip, bar shyndyqty aıtsańyz, ózińizdiń kóńil-kúıińiz jeńilder edi!»

Reıneke oǵan jaýap qatyp: «Men sizge bárin de shyn nıetimmen habarlamaqpyn. Eshbir jan da meniń endi ólimimdi qorǵap, kómek bermes. Maǵan endi dúnıeden ketip bara jatqanymda — basyma máńgilik azap pen tozaqty satyp alý ne kerek? Bul degenińiz aqymaqtyq bolar. Qymbatty aǵaıyndarymdy, súıikti dostarymdy jamanatqa qaldyrǵanyma keshirim suraı otyryp, bar teris istegen isterimdi moıyndaýǵa májbúrmin. Qaıteıin, amalsyzbyn! Meni tozaqtyń sor azaby kútip tur!..» Patsha aǵzamnyń bul aıtylǵan sózderden kóńil-kúıi túsip ketti. Odan surap jatyr: «Sen shynyńdy aıtyp tursyń ba?»

Reıneke músápir kúıge túsip jaýap berdi: «Men shyndyǵynda da, aıyptymyn, biraq ta, barlyq basymnan ótken isterdiń bári de, shyndyq. Taqsyr, sizge ótirik aıtqannan, maǵan ne paıda? Onda ómir boıy meniń basym azap pen tozaqtan qutylmas edi. Sizge aıdan anyq belgili: Men sottaldym, men endi ólimge bas ıdim, — mekersýdiń ýaqyty emes. Maǵan endi jankeshtilik te, ójettilik te — eshteńe de kómek bermes!..» Reıneke aıtyp turyp, esinen tanǵandaı keıip bildirdi.

Patshazada aýyr kúrsinip: «O, beıshara! Ol qandaı maǵan aıanyshty! Bas ıem meniń, aqylǵa salyp, oǵan keshirimdilikpen qaraýyńyzdy ótinemin. Onyń kýágerlik sózderinen soń qanshama jandardy baqytsyzdyqtan, qıanattan saqtap qalmaqpyz biz! Bolǵan oqıǵalardy ol láji bolsa, tezirek baıandap berse, — sol ǵurlym jaqsy. Bárine de tynyshtyq saqtaýdy buıyryńyz, ol baıǵus erkin sóıleıtin bolsyn».

Patsha aǵzamnyń buıyrýymen, jınalystaǵylardyń aıqaı-shýy lezde basyldy.

Reınekege jan bitip: «Eger de qurmettim, sizdiń qalaýyńyz bolsa, endeshe meni tyńdaýyńyzdy ótinemin. Men, degenmen de eshbir arnaıy qujattardy kórsetpegenmen, meniń kórsetkenderim týra jáne shyndyq: Eshkimdi de aıamastan, men sizge bar qupıa qastandyqtyń betin ashamyn...»

Besinshi óleń.

Túlkiniń ózgelerdi aıyptap, óziniń jasaǵan qaraqshylyqtaryn jasyrý maqsatyndaǵy qýlyq-sumdyǵyn ary qarata endi tyńdańyzdar. Úsh qabat ótirikti ol oılap taýyp: o dúnıelik bolǵan jer astynda jatqan ákesin de aıamady, uıatsyz ósek-aıańdarmen ózine adal qyzmetker Grımbartty qarabet etti.

Óziniń dushpandaryn qurtý jolynda, joqty bardaı, ótirikti shyndyqtaı etip, eshbirinen de uıalmastan, ózin sendirýge jan aıamastan at salysty. «Meniń ákemniń baǵy ashylyp, — dep Reıneke sózin bastady, — patsha Emmerıha kúshtiniń asyl qoımasynyń qupıa jolyn baıqap taýyp aldy. Ol tabylǵan qazyna baılyqtyń qaıyrymy bolmady. Asa kóp baılyqtan ol dandaısyp ketti, óz zamandastarynan, dostarynan qashqaqtap, jek kórip, olardy eshkimge de sanamaı qoıdy: ol ózgeshe ortany izdedi. Gınse-mysyqty jer túbindegi Ardennaǵa attandyrdy, sol jerden Sultandy taýyp kelgin dep, sondaǵy oıy — aıýdyń aldynda ant qabyldap, Flandrıa ólkesinde ol taqqa otyryp, bılik qurý úshin.

Sultan-aıý onyń joldamasyn oqyp, qýanyshynda shek bolmady. Burynnan qaraqshylyq jasaý úshin quryp júrgen josparlaryn oryndaımyn degen oı kelip, tez arada Flandrıaǵa jolǵa shyqty. Sonda baryp ákemdi ol taýyp aldy, ol da ony qýana-qýana kútip aldy. Izegrım de, Grımbart ta birgelesip aqyldasyp, tirlik jasaýǵa, tez arada shaqyrylyp alyndy. Tórteýi birgelesip, aqyldasyp, bar istiń basyn sheship jatty. Aıtpaqshy, ol jerde besinshi jan da bolǵantuǵyn: mysyq Gınse... Ifta degen sol mańda aýyl bolatyn, sonda bar qaraqshylyq jospar qurylatyn. Tún qarańǵysynda jınalǵan olardy jurt kózinen jasyratyn. Joq, qudaı emes, ibilis-shaıtan isi olardy teris jolǵa salǵan. Ákem olardy óziniń aram jolmen tapqan altyn zerdelerimen aldap, arbap, qyzyqtyrdy.

Patsha aǵzamdy óltiretin bolyp olar bir kúni bel baılaıdy! Ózara máńgilik keńes quryp, qıanatty qasqyrdyń basynda beseýi ant berdi: Ejelgi ahen taǵyna murager Sultan-aıý patsha bolyp taqqa otyrsyn. Ol, bolsa, altyn gúldestelerge oranǵan myqty memleket ornatady. Eger de patshanyń aǵaıyndary ne bolmasa dostarynyń arasynda qarsy shyqqandary kezdesse, — o dúnıelik bolǵan ákem meniń, olardy kóndirýge daıyn edi, kónbegenderin el ishinen qýyp jiberýdi óz moınyna alǵan bolatyn. Men bul jaǵdaıdy bylaısha bilgen edim: Ábden toıyp iship alǵan Grımbart aýzyna kelgenin ottap ketti: Aqymaq áıeline barlyq jasaǵan qaraqshylyq isterin maqtana aıtyp berip, oǵan eshbir janǵa da tis jarmaǵyn dep qatal eskertti de — sonymen qanaǵat jasaǵan edi. Bir kúni borsyqtyń áıeli meniń áıelimmen jolyǵyp qalyp, meniń áıelimnen eshkimge de járıa etpeımin degen dostyq senimmen aıtqan antyn alyp... bar syryn jaıyp salǵan. Óziniń bergen ýádesin ishinde kóp saqtamastan meniń áıelim: Maǵan kezdese salysymen, bar bilgenderin, kerek deseńiz árbir qımyl-isterin jippen tizgendeı etip aıtyp berdi, oǵan senbesime eshbir amalym qalmap edi. Meniń tań qalǵanym sonshalyq, sózben jetkize almaımyn.

Qurbaqalardyń toqtaýsyz aıqaı-shýynyń daýysy, qudaıym-aı, kók aspanǵa jaryp baryp jetkendeı sezimde boldym. Olardyń otarlyq ezgiden keıin, patshalyq taqqa otyryp, ońdy-soldy dúnıe shashyp, erkin bostan ómir súrgileri kelipti. Olardyń tilek-oılary qudaıdyń qulaǵyna estilip, olarǵa aqqutandy jiberedi. Aqqutan olardy jan-jaqtarynan qysym jasap, olarǵa kún kórsetpeı qoıady. Áli kúnge deıin qatal! Aqymaq ońbaǵandar jylaýmen keledi, ókinishke oraı, bári de kesh endi — patshanyń qahary jibermeı otyr...» Reıneke-túlki jıynǵa jınalǵandarǵa qarap, daýysyn kóterip: — Árbir sózimdi anyq esittińizder me, janýarlar dep aldy da, ol sózin jalǵastyrdy: «Kórdińizder me, men sizderdiń amanshylyqtaryńyzdy oıladym. Mine, osyndaı bolǵan. Ýa, taqsyr! Men siz úshin kúıip-jandym, mine endi alǵan — syı-qurmetim! Sultannyń júris-turystaryn men biler edim, aıýdyń zulymdyǵyn da biler edim, onyń urlyq-qarlyǵyn bilip, onyń sońy jaqsylyqqa ákep soqpaıtynyn kútip júr edim: Eger de ol patsha bolǵanda, onda bizder bárimiz de sózsiz qurıtyn edik. «Bizdiń bas ıemiz adal nıetti, orasan zor, kishipeıil, — dep ózimshe sheship-túıdim. — Ózge jan ornyn alǵannan bizge jaqsylyq bolmas. Sonshama tóbemizge kóteretindeı — kim edi sonda? Kóshede júrgen bireý, aqymaq-aıý!»

Men osy oıymdy qalaısha iske asyrsam eken dep, kóp oılaýmen júrdim. Eger de meniń ákem qymbat zattar qoımasyn óz qaraýynda ustap, olardy, qoldaıtyn jandardy kóptep ózderine tartsa, oılaǵan quıtyrqy maqsattaryna jetip — bizder patshamyzdan, bas ıemizden aıyrylǵan bolar edik. Men sondyqtan bar maqsat-oıymdy bir jerge túıdim: Qoımanyń ornalasqan jerin taýyp alyp, birtindep qymbat zattardy urlap alý boldy. Kári ákem, qý qaqbas, bir jaqqa, ormanǵa kúndiz, ne túnde jańbyr-sýǵa da, kúnniń ystyǵyna da qaramastan, shyǵa qalsa boldy, men onyń artynan ańdyp otyratyn boldym.

Bir kúni men, topyraqty qazyp alyp tyǵylyp, qaıtsem qoımany tapsam eken dep oıǵa shomyp jatqan edim, ákemdi baıqap qaldym, — aınalasy tastarmen qorshalǵan bir qudyqtan ol jyn urǵandaı shyǵyp kele jatty. Men demimdi shyǵarmastan qata qaldym. Bireý-mireý oıda joqta júrgen joq pa eken degendeı, ol jan-jaǵyna jaltaq-jaltaq qarap aldy da, bir belgisiz tirlikterdi jasaı bastady. Siz jalǵasyn tyńdańyz!

Qudyqtyń aýzyn qummen japty da ol, keıin betin laı topyraqpen sylap-sybap tastady, ańdyp, baıqap onyń bul isterin kórmegen jan, eshnárseni de bilmes edi. Óziniń kelgen, ketken izderin tumsyǵymen tistep, quıryǵymen bulańdatyp sypyryp júrip, iz-túzsiz joǵaltyp otyrdy. Osyndaı isterin men sol kúni ákemnen alǵashqy ret úırengen edim, — Bireýdi aldap arbaýǵa, bir nársege, aılakerlik isteýge ol epti de, usta bolatyn! Keıin ol óz isterimen ketti. Maǵan bir oı keldi: Múmkin, belgili altyn qoıma osynda jatqan shyǵar! Men jyldam júgirip, sol jerge bardym da, aıaqtarymmen topyraqty tereńdete qaza bastadym, bir kezde aldymnan úlken úńgir kórindi. İshine kirip qarasam — ómirimde kórmegen nebir qymbat zerger zattardy kórdim deseńizshi! Qanshama kúmister men on teńgelik altyndar tolyp jatyr! Shynyn aıtqanda, sizderdiń aralaryńyzdaǵy eń jasy úlkenderińiz de ómirinde munshalyqty dúnıeni óńi túgili, túsinde de kórgen emes. Áıelimdi sonda alyp bardym — jumysymyz bastan asty. Kúndiz-túni kóterip, tasýmen boldyq: eshbir kóligimiz de, arbamyzdyń da bizde joq edi. Qanshama biz ekeýmiz kúshimizdi aıamastan sarp etip, eńbektendik deseńizshi! Meniń Ermelınam sonda sheksiz súrine kúsh jumsaǵan bolatyn! Áıteýir, óldim-taldym degende sonshama baılyqty senimdi jerge ákep aldyq-aý.

Bul kezde meniń ákem, patshaǵa qastandyq jasaýdy uıymdastyrýshylarmen basy qatyp júrgen bolatyn. Olardy túzip qoıǵan josparlaryn estiseńizder shashtaryńyz tik tursa kerek.

Izegrım Sultanmen birgelesip ár ólkelerge arnaıy jazylǵan hattardy taratýmen, — jaldamalylardy da shaqyrtqan: top-tobymen úıilip kelip jatqandardyń bárine de jumys berip, kerek deseńiz jaldanǵandarǵa aldyn-ala aqylaryn berip jatty. Osy mátindegi hattardy meniń ákem de el arasynda taratyp júrdi, al qoımadaǵy baılyqtyń, eshbir murty buzylmastan, jaıynda turǵanyna kámil senimdi bolatyn, biraq ta... ondaı emes edi! Eger de ol óz dostarymen birge turǵan jerinen qymbat zattaryn izdegenderinde — kerek dese de, bir de túıirin tappas edi! Az ýaqyttyń ishinde ákem bar kúsh-qýatyn aıamastan Elba men Reınniń arasyndaǵy, búkil jerindegi elderdi júgirip aralap shyqty.

Kóptegen ańshylardy taýyp, kóbisin kóndirip qoıǵan edi ol: ásirese habarshylarǵa aldyn-ala qomaqtap qarajattan berip júrdi. El arasyna jaz keldi.

Meniń ákem búlikshi dostaryna kelip, keıingi kezderde jol júrýdiń qıyndap ketkenin, qaıbir kúni Saksonııdiń bıik qorǵandarynyń janymen ótip bara jatyp bir ólimnen aman qalǵanyn da baıandap berdi. Sol jerlerde júrgeninde, atqa mingender bunyń sońynan qalmastan qýyp, uryp-soqqyǵa jyqpaq bolǵanyn, áreń, áýpirim degende terisin jaraqattamastan, aman-esen elge oralǵanyn aıtyp jatty. Ol tórt búlikshige de onyń óz jaǵyna altyndar berip kóndirip, kelisimderin bergenderdiń tizimderin tarqatyp beredi. Sultan rıza bolyp qalady. Beseýi kezegimen tizimdi oqyp beredi. Tizimge engender: bir myń eki júz qasqyrdyń aǵaıyndary, shıbóriler tyrnaqtaryn qaırap, tisterin aqsıtyp jaqyn kúnderi osynda kelip jetpekshi bolyp kelisedi.

Keıin: Sultandy qoldap mysyqtar men aıýlar, sonymen qatar saksotýrındegi barlyq borsyqtar, jyn-periler, aıdarly qumaılarǵa da jaýapty isterdi tyndyrý tapsyryldy: Aqysy bir aı buryn tólenetin boldy. Kelisim boıynsha bul qýatty kúshter birinshi habar jetkennen osynda bolýlary qajet bolatyn... Olardyń josparlarynyń oryndalmaı qalǵanyna, qudaıǵa sheksiz alǵys aıtamyn! Tirlikterin oryndap bolǵasyn, kópten kelmeı ketken altyn, kúmis zergerlerin tekserip qaıtpaq nıetpen, ákem asyǵys jolǵa attanyp ketedi. Qandaı qaıǵy-qasiretke ol dýshar boldy deısiz! Ol qazyp jatyp, izdeýmen boldy, izdegen saıyn, senimi de joǵala bergendeı. Tynymsyz onyń jasaǵan áreketteri bekerden-beker boldy: Baılyqqor bolmaı shyqty! Ákem izdegen zatyn eshqashan da taba almas edi. Ashý men yzadan (bul jóninde esime tússe kúndiz-túni meni azapqa salady) meniń ákem tunshyǵyp óldi. Bul isterge men, búlik kóterilis bolmaý úshin bardym. Bul maǵan óte aýyr soqty, degenmen de men qapa emespin. Maǵan, Izegrım men Sultannyń bul toıymsyzdardyń, sizdiń janyńyzda, keńeste birge otyrǵandary renishti-aq.

Reıneke bolsa, beıshara, el basshysyn saqtaımyn dep, óz ákesinen aıyrylǵan jan, endi qandaı syıǵa ıe bolyp otyr? Sizdiń baǵa jetpes ómirińizdi saqtap, qorǵaý úshin, káne kim bar eken óziniń qý basyn ólimge de tigetin?...» Patsha aǵzam men patshazada qalaı sol qoımadaǵy baılyqty qolǵa túsirsek eken dep armandaýmen boldy. Olar Reınekeni bir shetke alyp baryp, eshkimge de estirtpesten sybyrlap, asyǵys suraı bastady: «Qaıda ol qoıma? Aıtqyn! Biz dál qazir bilýge tıispiz!»

Reıneke olarmen kelispegendeı: «Keshirersizder, qanshama patshama jaqsylyq jasaǵanymmen rahmetime darǵa aspaq pa? Siz bolsańyz aınalańyzdaǵy ótirikshi jylpostarǵa, meniń qas dushpandaryma, urylar men jankeshtilerge senip júrsiz...»

«Jo-joq, — dep daýystap jaýap qatty patshazada, — joq! Men senimmen aıta alamyn, patsha aǵzam bárin de keshirip, sizge ómir syılaıdy! Bar ashý-yzasy raqymshylyqqa almasady. Budan keıin endi aqylmenen tirlik jasap, patsha aǵzamnyń aıtqany men degenin múltiksiz oryndaıtyn bolyńyz». Túlki basyn ıip taǵzym etti: «Meniń padısham, eger de siz patsha aǵzamymyzdy kóz aldyńyzda maǵan keshirim jasata otyryp, sonymen qatar meniń oǵan, ókinishke oraı, jasaǵan qylmystarymdy, jat qylyqtarym men barlyq kórsetken ozbyrlyqtarymdy múldem esten shyǵarsa, — sonda men rıza bolyp oǵan ómirinde kórmegen orasan baılyqty ákep berer edim. Taýsylmaıtyn qor! Ornalasqan qordyń jaıyn kórsetsem — tań qalasyzdar...» «Oǵan senbeńiz, — dedi patsha aıqaılap, — eger de ol qaraqshylyq , urlyq, aldap-arbaý týraly aıtsa, — onda túgeldeı senýge bolady: jer betinde budan artyq ótirikshi bolǵan emes».

Biraq ta patshazada: «Ótken ómirinde, rasynda da oǵan sene berýge bolmas edi. Búginde de biraq ta... senińiz: Ákesiniń teris isterin áshkerilep, bárin de anyq baıandap berdi. Bóten bir janýarlardy bul iske shatastyryp, — óziniń ákesin aman saqtap qalýy ol úshin túkke de turmas edi ǵoı. Bekerden beker ol ótirik sóılemes».

«Egerde siz solaı dep oılasańyz, — dep patsha aǵzam oǵan qarap, — osyndaı sheshim jamanshylyqqa apara qoımas dep senim bildirseńiz, — sizdiń aıtqanyńyz boıynsha isteımiz: Reıneke-túlkiniń barlyq jasaǵan qylmystaryn jáne de qoımadaǵy qor máselelerin óz moınyma alamyn. Men oǵan senemin, biraq ta sońǵy ret — osyny ol esine saqtasyn! Tájimdi kıip turyp ant etemin, eger de ol budan keıin jáne de qandaı da bir iste aıypty bolatyn bolsa, ne bolmasa ótirik aıtatyn bolsa, — onda ol ómir boıy zardap shegetin bolady: Onymen birge bolǵan aǵaıyn-týystarynyń qaı-qaısysy da bolmasyn, beri de jaýap beretin bolady, eshkim de qutyla almaıdy, — Báriniń de masqarasyn shyǵaryp, aıaýsyz sottap, jazaǵa tartam!..» Reıneke, patsha aǵzamnyń tez arada kóńil-kúıiniń ózgergenin sezip, oǵan kúsh-jiger berip, sózge keldi: «Qalaısha men sizdiń qaharyńyzdan qoryqpastan, bas ıem, osyndaı áńgime aıta alamyn, egerde meniń aıtqandarymnyń báride jaqyn kúnderde durys ekendigi dáleldenbese?..»

Senimmen aıtqan sózderine patsha senip qaldy, — ákesiniń satqyndyǵymen qosa alaıaqtyń da bar qylmystaryna keshirim jasalyndy. Reınekeniń qýanyshynda shek bolmady. Ne degen sáttilik! Ol dushpandarynyń zorlyq-zombylyǵynan da, darǵa asý úkiminen de qutyldy.

«Asa qurmetti patsha aǵzam, asa ardaqty bas ıem! — dedi ol, — Sizdiń jáne patshalyǵyńyzdyń maǵan, beıshara janǵa jasaǵan bar jaqsylyǵyńyz úshin, qudaıym sizderdi qoldap, qorǵasyn. Men budan keıin meıirimdi jan bolamyn dep ant etemin. Meniń sizge syıǵa ákelip beretin altyn, kúmis, zergelerimniń baǵasyna jer júzindegi eshbir memlekettiń, eshbir eldiń dúnıeleri jete almas! Qanshalyqty maǵan siz jaqsylyq jasadyńyz deseńizshi! Patsha Emmerıhtiń sany jetpes qazba baılyǵyn shyn nıetimmen sizge tapsyramyn! Qoımanyń qaı jerde jatqanyn men syzyp beremin, — sizge men shyndyǵymdy aıtyp turmyn.

Shyǵysqa qarap baǵyt alsańyzdar Flandrı ólkesinde Ormansha men Gaýhartastyń eki ortasynda shól dala bar. Osy atalǵan ataýlardy esterińizde saqtańyzdar. Maıbulaq degen bulaq bar. Ormannyń janynda. Jyldap ol jerde bir jandy da kezdestirmeısiz. Japalaq pen úkiden ózge qus onda jasamaıdy. Mine, sol jerde qazynamdy tyǵyp qoıǵanmyn. Ia, Maıbulaq — jergilikti jerdiń atyn umytpańyzdar. Tek ózińiz padıshańyz ekeýińiz ǵana jolǵa shyǵyńyzdar. Bul kúnde kimge senýge bolady deısiz? Táýekelge barý óte qıyn, sondyqtan abaı bolǵanyńyz durys. Bárinen de siz jeke ózińiz barsańyz bolar edi. Maıbulaqtan óte salysyńyzben eki jas aqqaıyń aǵashy kezdesedi. Esińizde bolsyn: birinshisi — bulaqqa jaqyn. Siz, meniń qadirli patsha aǵzamym, týra aqqaıyńǵa qarap júrińiz. Sonyń astynda qazyna jasyrylǵan. Tereń qazyńyz! Jýan tamyrlardy alyp tastaǵannan keıin — Altyndar! Altyndar! Neshe túrli ásem zergerler. Emmerıhtiń tájin de sonda tabasyz. Eger de aıýdyń jospary iske asqanda — tájdi aıý kıgen bolar edi. Onda neshe túrli qymbat tastarmen zerdelengen, áshekeıli dúnıeler bar deısiz. Bul kúnde ondaı ustalardy tappaısyz. Kim ondaı kúrdeli jumystar istegen ustalarǵa eńbek aqysyn bere alady deısiz? Sonshama dúnıe baılyqty kórgende, meni, túlkini eske alarsyz: «Reıneke, — dep siz, — meniń senimdi túlkim, qandaı aqyldysyz, munshama qazynany osynda jasyryp qoıǵan, — ómir boıy baqytty bol, qaıda júrseń de aman bol!» — deısiz. Sóıtip eki júzdi alaıaq sózin aıaqtady.

Patsha aǵzam sıynyp: «Qandaı degende de siz meni birge alyp barýǵa tıissiz. Men qalaı ol jerdi taba alamyn? Týrasyna kelgende, Ahen, Lúbeke, Kóln jáne de Parıj degen jerlerdi estigenmin. Al, Gaýhartas! Ómirimde estigen emespin. Al, Maıbulaqty — eshqashan da! Sen bul joly da aldap tursyń ba dep, qorqamyn? Osyndaı kelisti attardy sen oıdan oılap taýyp otyrsyń-aý deımin».

Reıneke patshanyń kúdikti sózine qapa bolyp: «Men sizdi sonshalyqty alys jerge izdeý salyńyz dep turǵan joqpyn ǵoı! Iordanǵa barýyńyz kerek degen emespin. Nege senimsizdik tanytasyz? Ol jer, sizge qaıtalap aıtamyn, Flandrıde — shet elde emes. Múmkin, birer jannan surap kórermiz? Solar sizge anyǵyn aıtar:Gaýhartas pen Maıbulaq. Men tek osy jerdi ǵana aıtqanmyn».

Uzynqulaq qoıandy shaqyrǵan edi, qoly dir-dir qaǵyp, — bata almady. Reıneke aıqaılap: «Batylyraq! Sizdi bas ıemiz shaqyryp otyr, — jaqynda sizdiń ant qabyldaǵanyńyzǵa baılanysty, patsha aǵzam sizdiń bul jer týraly bar shyndyqty aıtyp berýińizdi qalap otyr: Gaýhartas pen Maıbulaq qaı jerde ornalasqan? Jaýap berińiz!»

Uzynqulaq jaýap qatty: «Men sizge týrasyn aıtaıyn: Maıbulaq munda, myna jerde — Gaýhartas. Gaýhartas — qalyń orman, aqsaq Sımon bas keser qaraqshylarmen qosylyp jalǵan teńgeler shyǵarǵandary úshin jazadan qashyp, sol jerde kópten beri tyǵylyp júrgen bolatyn. Sonda qanshama men azap shektim deseńizshi! Ol shet jaqta azyp-tozyp, qatyp-tońyp júrgenimde, ol az bolǵandaı Kókjal degen qabaǵan ıt kún bermegen soń, osynda qashyp keldim...»

«Doǵaryńyz, — dep Reıneke sózin bólip tastady, — kópshilik qataryna baryp turyńyz. Bas ıem sizdiń sózińizge qanyq boldy».

Patsha aǵzam bolsa Reınekege qarap, sóz qatty: «Sizdiń týralyǵyńyzǵa qyzbalyq jasap, kúmán keltirgenime keshirim suraımyn. Ne degende de siz meni sol jerge birge ertip barýyńyz kerek».

Reıneke jáne kórinip: «Eger de siz ózińizben birge meni Flandrıaǵa alyp ketetin bolsańyz, bul men úshin úlken baqyt bolar edi. Ol jaǵdaıda siz úshin úlken kúná bolyp sanalar edi. Bárin de ashyq aıtyp jaıyp salǵansha, tynysh, túk bilmegendeı otyrsam bolmas pa edi, men jaǵymnan uıat tirlik boldy aý...

Izegrım jaqynda shashyn taqyrlap alyp tastady. Rasynda ol qudaıǵa qulshylyq qylaıyn dep otyrǵan joq, óz qarnyn oılap otyr. Shirkeýdegi dúnıeni túgeldeı jep bitti! Alty qyzmetkerdiń alatyn aılyǵyn bir ózi alyp turyp, sonda da ol toıymsyz, — azyp-tozdym dep, jylap-syqtaýmen. Ol ashtyqtan esten tanǵandaı boldy — ol meniń jaqyn týysym emes pe, men ony aıap kettim. Ákem meni osy isim úshin jazalap — qamap qoıdy. Men endi sizden ruqsat alyp, bar kúnálarymdy tazalaý úshin tez arada tań atysymen, kólikpen Rımge jol júrip ketýim kerek, odan arysy — teńizdiń arǵy betine ótý. Sondaı bolǵanda ǵana, men bar kúnámnan tazaramyn ba degen oıdamyn. Sodan keıin, elge oralyp, sizge adal qyzmet etetin bolamyn. Bul sheshimimdi men búginnen bastaımyn, — bolmasa: «Osy patsha aǵzamǵa ne bolǵan? Qalaısha ol keshe ǵana ólim jazasyna kesilgen Reınekemen dostasyp ketken, jáne de — shirkeýden alystap qol úzip ketken janmen?» — dep jurt aıtar. Asa qurmettim, bas ıem, kórip otyrsyz ǵoı — eshqandaı da joly bolmaı tur». «Rasynda da! — patsha aǵzam keliskendeı boldy. — Bul jaǵdaıdy múldem oılamappyn. Eger de sen shirkeýden qol úzgen bolsań, meniń seniń janyńda bolǵanym ábes eken. Uzynqulaq, bolmasa ózge jandar meni ol jerge alyp barar. Al, seniń bul jerden bir shama ýaqytqa ketkeniń jaqsy, quptarlyq is. Demalys alýyńa men saǵan ruqsat etemin, — Tań erteńnen ertelep jolǵa shyq: ımandylyq jasaǵan janǵa kedergi jasaǵym joq. Baıqasam siz durys jolǵa túsýge sheshim qabyldapsyz. Bir Alla sizdiń jolyńyzdy aǵynan qoldap, jarylqasyn!»

Altynshy óleń

Sóıtip Reıneke jáne de patsha aǵzamnyń raqymshylyǵyna ıe boldy. Patsha aǵzam qadamdap baryp, bıik jartastyń ústine kóterilip, jandy maquluqtarǵa sóz qatty, báriń de tynyshtalyp aǵaıyn-týystar bolyp, shenderińe qarap qatarlasyp kógal shóptiń ústine kelip jaıǵasyńdar. Reıneke patshazadanyń janynda turdy. Patsha aǵzam sózin óte abaılap bastady: «Bárińiz de tynyshtalyńyzdar, qustar men ańdar, muqıat tyńdańyzdar, kedeı de, baı da, úlken de, kishi de bárińiz de tyńdańyzdar, sizder, bárińiz de meniń bı-sultandarymsyzdar, saraı nókerleri, úı qyzmetkerleri, bárińiz de! Reıneke meniń qatal qadaǵalaýymda tur. Osydan birshama ýaqyt buryn biz ony darǵa aspaqshy boldyq, al ol bolsa qanshama qupıa isterdi járıa etti, sondyqtan da men oǵan senim artyp, keshirim jasadym. Ony qoldap meniń padısham da ótingen bolatyn. Men oǵan jáne de senim bildirip, onymen tolyq dostasyp, oǵan ómir syılap jáne de, qyzmet te berdim. Meniń dostyǵym oǵan qorǵan bolady. Sizderge myna jaǵdaıdyń oryndalýyn qatal eskertemin: Reınekeni, onyń áıeli men bala shaǵasyn-qaıda, qaı jerde bolmasyn kúndiz de, túnde de kezdesken kezderińde syılap, qurmettep júretin bolyńyzdar. Reınekeniń ústinen túsken aryz-shaǵymdardy endi múldem qabyldamaıtyn bolamyn. Onyń jasaǵan jat qylyqtarynyń bári de artta qaldy. Bolashaqta ol sózsiz jóndeledi. Bilesizder me, tańerteńmen qolyna asataıaǵyn, shapanyn alyp, ımandylyq jolyna túsip Rımge jol júrip barady, sonan ary qaraı — teńizden ótedi. Ol endi barlyq istegen kúnálaryn jýyp-shaıǵansha qaıta oralmaıdy...»

Ashý qysyp mysyq Gınse aıý men qasqyrǵa qarap: «Sonshama terlep-tepship, kúıip-pisip shapqylaǵan eńbekterimizdiń bári de, bir tıyn boldy! Endi bul jerden maǵan alysqa taıyp turý kerek! Reıneke endi bostandyq alǵannan soń, bizdiń úsheýmizdi de qurtýdyń amalyn izdeıdi. Men búginde kózimnen aıyrylsam, — endi onan da beterin kóretin shyǵarmyn?» «Menińshe, qymbat ta, jaqsy keńes!» — dep Sultan jaýap qatty. Izegrım-qasqyr kúńkildep: «Túsiniksiz tirlik! Patsha aǵzamnyń ózine baryp aıtsaq qaıtedi?»

Sultanmen birgelesip juptasqan top kóńilsiz kúıde gúldesteler baǵynyń janynda uzaq ýaqyt turyp, asa ijdahatpen Reınekeni jamandap, jerden alyp, jerge salyp jatty.

Patsha ashýlanyp: «Qulaqtaryń kereń bolǵan ba? Men senderge aıttym ǵoı, oǵan bostandyq berdim dep!»

Ekeýin de ustap, baılap, qamaýǵa alyńdar dedi ol, ashý qysyp. Sebebi olardyń oǵan qarsy qastandyq uıymdastyryp júrgenderin, Reıneke-túlkiden jańa ǵana estigen bolatyn. Bar bolǵany bir-eki saǵatta bári de ózgerip shyǵa keldi: Reıneke-túlki ottan aman, sýdan qurǵaq shyǵyp, al ony áshkereleýshiler masqara bolyp, tutyldy. Ol barlyq isti qýtyrky jolmen tóńkerip jibergeni sonshalyq, aıýdyń terisin uzynynan bir qarys, kóldeneńinen de bir qarys julyp alynǵan bóliginen — shapan tigýge jarap ta qalar. Rasynda da, ıman jolyndaǵy jolaýshyǵa, keregi de osy bolar. Jáne de endi oǵan patshazadamyz oǵan bir etik syılasa eken: «O padısham meniń! Eger de meni qudaı jolyndaǵy quly deseńiz, onda siz maǵan sol alys ımandylyq saparyma aq jol tileńiz. Izegrım eki birdeı óte myqty etik kıip júr. Eger de bir jubyn maǵan jolyma berse durys bolǵan bolar edi. Siz, padısham, patsha aǵzamyzǵa bir aýyz esine salsańyz eken. Gırmýnde hanymǵa da bir juby jetedi ǵoı, sebebi ol únemi úı kúshik bolyp úıinde otyrady». Bul ótinishin patshazada durys dep sanady.

«Ia, olarǵa bir ǵana jup jetedi, — dep ıgi nıetpen ol jaýap qatty». Reıneke aıaǵyn tars-tars uryp, sartyldatyp, padıshaǵa basyn ıip rızashylyǵyn bildirdi: «Eki jup etikti men alǵannan keıin, bekerden beker qarap turmaspyn. Adal, ımandy jandardyń qatarynda bolý jolyndaǵy men jasamaq bolǵan bar jaqsylyq isterdi, qudaıym jarylqap, sizderge de, bas ıeme de berer. Bizderge kómek bergen Qudaıymyzǵa bárimiz de tynbastan qulshylyq etýimiz kerek. Allataǵalam sizderge jaqsylyq ákelsin!» Aspannyń kógildir aıasynda tyrnaqtarynyń dóp astynan sheship alyp, sóıtip Izegrım aldyńǵy jup etiginen aıyrylyp qaldy.

Gırmýnde hanymdy da, rasynda, aıamady, — artqy etiksiz qaldy. Sóıtip ol ekeýi de, tyrnaqty tabandary terisinen aıyrylyp, Sultanmen birgelesip, ólim jazasyn kútip jatty.

Etik pen shapandy alǵanyna betpaq jádigóı qaramastan, olardyń janyna kelip, ásirese qanshyq qasqyrǵa kúle qarap: «Súıiktim, jarqynym, — dedi ol oǵan, — qarańyzdarshy, sizderdiń etikterińiz shap-shaq kelgenin! Endi maǵan olar qyzmet etse kerek: Meni qurtý úshin, sizder ne bir amaldar jasamadyńyzdar, men de qarap jatpadym, nátıjesiz de emes. Osydan biraz ýaqyt buryn sizder jeńis toıyn toıladyńyzdar — endi kezek maǵan kelip otyr. Men jol júrip bara jatyp kúnimen aǵaıyndarymnyń jaqsylyqtaryn umytpaspyn: sebebi sizder maǵan shyn nıetterińizben etikterińizdi syılap otyrsyzdar. Oǵan qapa bolmaısyzdar deımin: Rımde jine teńizdiń arǵy jaǵynda bolǵanda kóp kúnilarymnan qutylyp, sıynǵan jaqsy kúnderimde, keıin sizdermen de bólisýge daıynmyn...»

Gırmýnda hanym qınalyp, esi bir kirip, bir kirmeı jatty, sóz aıtýǵa da shamasy joq edi, bir kezde esin jıyp, aýyr kúrsinip, sózge keldi: «Bizderge kúnámiz úshin jaza berse, qudaıym saǵan qýanysh beredi».

Izegrım Sultan ekeýi de únsiz, tisterin tisterine qabystyryp jatyr. Ekeýi de jaraly, baılaýly, óte aıanyshty, aınalasyndaǵy janýarlaryna kúlki bolǵan.

Jetpegenderi Gınse edi: Reıneke mysyqty da monshaǵa túsirip bir ysytyp alar edi! Tań atysymen jalǵanshy qyzý iske kirisip te ketti: Eki jaqyn týysy aıyrylyp qalǵan etikterin Reıneke jaqsylap maılady da, aq saraıǵa baryp patsha aǵzammen qoshtasyp jatyp ol, bylaı dedi: «Sizdiń senimdi qulyńyz kıeli jolǵa attanýǵa daıyn, sizden úlken ótinish, ózińizdiń shirkeý qyzmetkerińizge tapsyrma berseńiz, meniń saparyma aq jol tilep, qudaıym jortqanda jolymdy bersin dep sıynyp batasyn bersin...»

Patsha saraıynyń shirkeý qyzmetkeri Bellın-qoı bolatyn, — nebir din jolynyń qyr-syrlaryn biletin, sonymen birge ol patsha aǵzamnyń hatshysy edi. Patsha ony alyp kelińder dep buıyrdy.

«Káne, — dedi ol, Reınekeniń saparyna aq jol tilep, osynda tezdetip quran-duǵa jasańyz. Ol Rım men teńizdiń arǵy betine, qudirettimniń jatqan jerine — jol júrip barady. Qudaıǵa qulshylyq etkenge shapan jaýyp, asataıaǵyn berińder».

Bellın qarsylyq tanytyp: «Bas ıem, siz, menińshe, esitken shyǵarsyz, onyń áli kúnálary keshirilgen joq. Men bul úshin keshirilmes kúnáǵa batamyn ǵoı: Eger de shirkeý basshysyna bul tirlik baryp jetse, maǵan jaza qoldanady. Meniń jeke basym Reınekege eshqandaı da aıtarym joq. Shirkeý basshymyz Buzypjar men dýagerimiz Basbolardan maǵan sóz, qamshy tımeıtin bolsa jáne de oqytýshymyz Masqoryldan jaza bolmasa, — men sizge qarsy bolmas edim...»

«Eger de degen góı-góıińdi toqtatqyn!» — dep jaýap berdi patsha. Eshbir mán maǵynasy joq, pátýásiz sózderińdi. Eger de bolsa da, bolmasa da ol týraly ımandy jyly sóz aıtyp bata bermeseń, — shaıtannyń ózin ákelip oqytamyn! Shirkeýdiń oqymystysy maǵan kim ol? Reıneke Rımge qudaıǵa qulshylyq etýge bara jatqanda sender kedergi jasap otyrsyńdar!» Bellın qoryqqanynan jelkesin qası bastady.

Patsha aǵzamnyń qaharynan sasqandyǵy sonshalyq — á demesten dinı kitabynan quran duǵalaryn oqı bastady.

Túlki bolsa onyń aıattaryna yntalanyp qulaq ta asar emes: «Eger de bul sózderinen paıda bolsa, onysyz da paıdasy tıer degen oıda boldy».

Bataly sózder aıtylyp — Reınekege shapan men asataıaq arnaıy tapsyryldy. Bári de daıyn bolǵanmen, ımandylyq jolyna sapar shegip bara jatqan jan ótirik sóz aıtty.

Alaıaqtyń aldamshy júzi myń qubylyp, kózinen jasy jańbyrdaı aqty kep toqtaýsyz sebelep, saqaldarynyń túgel arasy sýǵa toldy, bir nársege óte kúıip-pisip, janǵandaı kúı keshti.

Dushpandaryn túgeldeı jazalaı almaǵanyna, tek úsheýin ǵana jazalaǵanyna shyndap kúıip-pisken edi. Degenmen de ol, osyndaǵy jandardan shyn júrekten bul úshin sıynǵandaryn ótine qalap, basyn ıip surandy da, asyǵys jınala bastady: Ashý-yza degen zeńbirek aýzynda bolatyn, — sondyqtan da onyń qorqynyshynda da jón bar.

«Reıneke, — dep patsha oǵan qarap til qatty, — bul ne degen asyǵystyq?» «Jaqsylyqtyń jolynda, asyǵystyq bolmas, — Reıneke jaýap berdi. — Meniń keńpeıil qorǵaýshym! Sizden meni kóp ustamastan, jiberýińizdi suranamyn. Meniń sát saǵatym keldi, — maǵan jolǵa shyǵýyma ruqsat etseńiz». «Qaıteıik, — patsha keliskendeı keıip tanytyp, — aq jol!» — tiledi.

Solaı dedi de ol sonda turǵandarǵa báriniń de — alaıaq sapar shegýshini alys jolǵa shyǵaryp salýlaryn buıyrdy. Al bul kezde qarańǵyda Izegrım men Sultan ekeýi jaraqattary syzdap, kúıikten jylap-syqtaýda edi...

Sóıtip Reıneke-túlki patsha aǵzamnyń tolyq senimine engen edi. Ony aqsaraıdan asa bıik qurmetpen shyǵaryp salǵan edi, asataıaǵymen, shapan-shekpenimen — Ahendegi múkjıdekke ol kezinde qalypty baryp júrgendeı, tup-týra qudirettimniń jerine kele jatty. Qandaı da onyń oıynda erekshe bir syr jatqanmen de, ol patsha aǵzamdy taqyrǵa otyrǵyzyp, soraıǵan uzyn murnyna ilgish ilip ketti. Amalsyzdan Reınekeni áshkereleýshileri únsiz keledi — qurmetpen shyǵaryp salýda.

Ol eshbir zulymdyq oıyn umytpastan, qoshtasar sózin aıtty: «Shara kórińiz, o meniń bas ıem, ońbaǵan satqyndar qashyp ketip júrmesin. Olardy zyndan, túrmede ustańyz. Eger de olar bostandyqta bolsa, eski jaman ádetterine qaıta kirisedi, — Sizdiń ómirińizge qaýip tónerin, bas ıem, umytpańyz!»

Sóıtip ol, ol jerden aıdan aq, sýdan taza, qup-qurǵaq, túk bolmaǵandaı bolyp, óte bir qarapaıym jandaı, — ómirinde ózgeshe ol bolmaǵandaı bop shyǵa keldi.

Patsha aǵzam ornynan kóterilip, óz isimen jaıyna ketti.

Ańdar, bas ıemniń buıryǵymen, Reıneke-túlkini bir shama jerge shyǵaryp salyp, keıin olar da qaıtyp ketti.

Alaıaqtyń demde momaqan kúıge enip, qarapaıym túrge ene qalǵanyn kórgen keıbir aqkóńil jandar oǵan jandary ashyp, tilektes bolyp jatty. Bárinen de qoıanǵa ol tıisýmen boldy.

«Qalaısha birden endi, súıiktim meniń Uzynqulaq dostym, — dep alaıaq kúle qarap, — osylaı qoshtasa salamyz ba? Eger de siz ben Bellın-qoı ekeýińiz múmkin bolsa biraz jerge shyǵaryp salsańyzdar, onda sizderdiń ortalaryńyz maǵan sheksiz qurmet jasaǵan bolar edińizder. Sizder óte súıikti seriktesimsizder, ekeýińiz de — óte adal jandarsyzdar. Bári de sizder týraly tek jaqsy sózder aıtady — bul men úshin úlken qýanysh. Ekeýińiz de ıman jolyn da qyzmet etip, taza júrgen jansyzdar, — dál men sekildi, etsiz ǵumyr keshkenimdeı, ómir súrip júrsizder: ashqalaqtyq, ash qaryndaryńyzdy tek kógalmen, japyraqtarmen, shóptermen tamaqtanyp, — Sizder nandy da, etti de, ózge de qus taǵamdaryn kerek etpeısizder».

Sóıtip ol eki qarapaıym jandy óziniń esirte maqtaýymen, azǵyrtýmen boldy. Ekeýi de onyń turatyn meken-jaıyna jaqyndap keldi — olardyń aldarynda onyń Malepartýs qorǵany turdy, túlki qoıǵa qarap: «Bellın, sizder osynda qanshama ýaqyt turamyn deseńizder de óz erikterińizde, shópterden, kógaldardan rahattana dám tatyńyzdar. Bizdiń taýda — nebir túrli paıdaly da, dámdi de taǵamdar, jemis-jıdekter ósedi. Uzynqulaqty men ózimmen birge ertemin, — meniń áıelimdi jubatyp, meniń Rımge qudaıǵa qulshylyq etýge bara jatqanymdy túsindirip aıtpasa, ol qarsy shyǵýy múmkin. Reıneke tátti sózderin aıamady, — ekeýin de aldap ketti.

Uzynqulaq qorǵannyń ishine kirip, Ermelınany balalarymen birge jatqan jerinde tapty. Reınekeniń endi úıine qaıta oralaryna kózi jetpeı, qaıǵy ýaıym jep, úreılenip, kúder úzip otyr edi. Asataıaq ustaǵan, ústinde shapan kıgen ony kórip, ol óte tań qalyp: «Reıngart, meniń jarqynym, sen beısharaǵa ne boldy? Nebir azap shekken shyǵarsyń?»

Ol oǵan jaýap qatty: «Men sottalǵan bolatynmyn, aıaq-qolymdy baılap tastady. Biraq ta bas ıem keshirim jasap, — maǵan bostandyq berdi. Qudaıǵa sıynýǵa ketip baramyn. Qalaı da bolǵanmen Izegrım men Sultan shynjyrlaýly kúıde kepildikte ustalyp otyr. Meniń qapygershiligimdi jýyp-shaıý úshin patsha aǵzam maǵan qoıandy berdi, — onymen ne isteımin deseń de óz erkińde dedi, sóıtip, bas ıem sóziniń sońynda maǵan bútindeı senimmen aıtty: «Uzynqulaq seniń ústińnen jala japqan eken — ol qatań jaza alýy kerek, sondyqtan da ol maǵan qaryzdaryn óteýi tıis» — dedi. Túlkiniń oıdan shyǵarǵan sózderin estigen Uzynqulaq diril qaǵyp, birden sasqalaqtap, jan saqtap — qasha jóneldi. Reıneke onyń jolyn kes-kestep — qaraqshy, beıshara qoıannyń tamaǵynan ala tústi, ol bolsa aıanyshty shyryldaǵan daýysymen Bellındy kómekke shaqyryp: «Óltirip jatyr! Kómek ber! Tezirek! Iman jolyndaǵy jan meni baýyzdap jatyr!» Onyń janaıqaıy uzaqqa sozylmady: Reıneke onyń tamaǵyn qyrshyp aldy. Sóıtip meımandyq sapary aıaqtaldy.

«Kánekı, — dedi ol, — qoıan semiz de, dámdi eken, ony toıa jep qoıaıyq. Ne de bolsa ol, bir kádemizge jarady. Eshkimge de kereksiz, qorqaq, beıshara! Men aqymaqqa aıtqan edim, — týra sol keldi. Endi, shaǵymyńdy, qansha aryzdansań da aıta ber!»

Reıneke, áıel, bala-shaǵasymen qarap turmady, — ólgen qoıannyń terisin sylyp aldy da, rahattana toıa jep aldy. Túlkige onyń eti óte dámdi keldi. Ol únemi qaıtalap: «Patsha aǵzam men patshazadaǵa myń rahmet! Búgin bir keremet astan dám tattyq, ol sizdiń arqańyzda taqsyr, qudaıym sizge zor densaýlyq bersin!»

«Jeńder, — Reıneke olarǵa qarap, — bul joly jetkilikti. Bárimiz de toıamyz. Keleshekte, qalaýy bolsa, kóptep tabys tabarmyn: Reınekege pále-jala oılaǵandardyń, ne bolmasa oılamaq bolǵandardyń ár qaısysy da. Olardyń árbiri sózsiz maǵan tolyqtaı esep berýge tıis».

Bul arada Ermelına sózge aralasty: «Maǵan suraq berýge ruqsat berseńiz, siz qalaısha bostandyqqa shyqtyńyz?»

Túlki oǵan jaýap qatty: «Meniń patsha aǵzam men patshazadany qalaısha sheberlikpen jolyn taýyp ketkenimdi tolyq baıandaıtyn bolsam, onda bir kún, bir tún de jetpes edi. Týrasyn aıtsam, men ótirik aıta almaımyn, — meniń bas ıemmen dostyǵym óte jińishke, al jińishke jip — tez arada úzilip ketedi. Eger de ol shyndyqty bilip qoısa — onyń ashý-yzasynda shek bolmaıdy, eger jáne de onyń qolyna tússem — eshbir baılyq maǵan kómek bere almaıdy. Onda ol meni eshqashan da bosatpaıdy. Ol kezde eshqandaı da keshirim bolmaıdy, — ol úshin bas tigemin: Maǵan dar daıyn tur, — tezirek jan saqtaý kerek. Shvabıge qashýymyz kerek! Ol jaqta bizdi eshkim de tanymaıdy. Biz ol jerdiń tabıǵat jaǵdaıyna tez arada úırenip ketemiz. O, Qudaıym meniń, onda qanshama dámdi azyq-túlik, nebir túr-túrinen: taýyqtar, qazdar, úndikter, qoıandar, qoıanshalar, qyzylsha qanty, qurma jemisteri, injir, júzim, nebir qustar men balapandar — jetip artylady. Ol memlekette nandy tek maı men jumyrtqa qosyp pisiredi. Aýyz sýy tap-taza móp-móldir, aýasy — jaǵymdy, ashyq. Balyqtar bolsa — qanshama deseń de: sazan, bekire, shortan jáne maıbalyq deısiń be, — báriniń de esebine jete almassyń? Maǵan da týrasy keregi osy balyqtar! Olardy izdep, tereńge súńgýdiń qajeti joq. Men dúnıeni kezip júrip, olardy az jegen joqpyn. Al, áıelim, eger de budan bylaıǵy kúnderi jaqsy ómir súremin deseń, menimen birge sol jerge barýǵa daıyndalǵyn. Sen bir nárseni túsingin: patsha aǵzam bul joly da meni bosatýynyń sebebi, men úsh qap tola ótirik ertegi aıttym; Patsha Emmerıhanyń esepsiz kóp qoıma baılyǵyn, onyń jaıy — Maıbulaqty kórsettim. Sonda baryp qoımany izdeıdi, — qanshama jerdi bekerge qoparyp qazǵanmen — ókinishke, túk te tappaıdy. Patsha aǵzam, óziniń aqymaq bolǵanyn bilgennen soń, ashý-yzasy kelip, shyndap jyndanady. Áıteýir jolyn taýyp bosanyp ketý úshin, men ne jalǵan sózder aıtpadym deısiń, ózderiń de oılap kórińdershi: darǵa asar jip moınyńda ilýli tursa eger! Ómirimde budan artyq kesapatqa jolyqqan emespin, budan jaman qoryqqan da emespin. Endi meni, budan keıin, mundaı jaǵdaıǵa qaıtadan túsirmesin! Týrasyn aıtaıyn: kim bolsa da, ol bolsyn, budan bylaı meni patshanyń qolastyna qaratyp, aq saraıǵa alyp bara almas. Sopynyń aýzynan óz saýsaǵyńdy alý úshin, qanshama orasan zor batyrlyq kerek deseńizshi...»

Ermelına hanym kúrsine sóılep: «Oh, endi qaıttik? Qaıda júrsek te — bizge jaqsylyq joq, bóten jandar sıaqtymyz. Bul jerde biz qalaı jasaımyz desek te, óz erkimizde, bul jerdegi aǵaıyndarǵa da basshy ózińiz. Táýekelge baryp, basyńa pále satyp alý — kimge kerek? Týralyq ta, belgili zatty umytyp, belgisiz zatqa umtylady, al bul aqylǵa da syımaıtyn, bolmaıtyn tirlik. Biz bul jerde eshbir alańsyz ómir súremiz. Bizdiń qorǵanymyz — tas qamal. Eger de patsha bizge qarsy bar kúshin salyp, bizdi ustamaq bolyp, jol boıyna túgeldeı áskerlerin qoısa da, — biz qutylar jasyryn jaıaý joldar men jer asty joldary jetip artylady emes pe? Qutylyp ketýge ábden bolady! Nesine aıta beremiz? Siz jaqsy bilesiz ǵoı. Bizdi áskerler kúshimen patsha óz qolyna ustap túsirý úshin kóp áreketter jasaýy kerek, men sol jaǵyn oılap, alańdaıdamyn. Sizdiń teńizdiń arǵy betine barýǵa sert bergenińiz — meni sol ásirese qatty tolǵandyryp otyr. Men aqyl-esimdi joǵalttym. Endi ne bolmaq?»

«Súıikti áıelim, sen qapa bolmaǵyn — kerek emes! — dep Reıneke jaýap qatty. — Sózime keliskin: qorqynyshtysy — sert berýde emes, qorqynyshtysy — ustalyp qalýda. Bir aqyldy danyshpan birde maǵan aıtqan bolatyn: «Kúshtep ant bergizýdiń quny túkke de turǵysyz dep». Maǵan dese úsh ret túshkirgenim! Men ózimniń bergen antymdy aıtyp turmyn. Senderge túsinikti me? Sender qalaı aıtsańdar — solaı bolady. Rasynda da! Úıde qalamyz. On ret sert jasasam da, Rımde, týrasynda da, meniń onda isteıtin eshbir isim joq, Ierýsalımdi o bastan-aq ómir boıy kóre almaspyn! Al, sendermen osynda birge bolý maǵan tynysh bolatyny sózsiz. Budan artyq eshbir jerdi, taba almaspyn da men, tappaspyn. Patsha aǵzam maǵan qyzylburyshyn daıyndap jatsa kerek, qaıtemiz, oǵan da daıyn bolýymyz qajet. Men úshin ol qanshama qýatty, kúshti bolǵanmen, múmkin, ony jáne de aldap túsirip, basyna aqymaq qalpaq tájin kıgizip ketseń ájep emes. Sol kúnge jetsem eger, — ol menen sonda biler edi, jylannyń jumyrtqasy qaıda jatqanyn. Buǵan kúmánim joq!..»

Bellın bul kezderde qaqpa aldynda shydamsyzdanyp mańyraı bastady: «Lámpe, tezirek bolasyń ba, osy? Shyqsańshy endi! Qaıtýymyz kerek!» Reıneke bul sózderdi estı sala, syrtqa shyqty: «Qymbattym meniń Bellın, Uzynqulaq sizden keshirim suraıdy, — ápkesimen saǵynysyp áńgime-dúken quryp jatyr, ol sizdi qapa bolmasyn dep ótingen bolatyn. Siz ony kútpesten, asyqpastan qaıta berińiz — Ermelına ápkesi Uzynqulaqty jaqyn arada jiberetin túri joq...»

Bellın oǵan jaýap qatty: «Men bir aıqaı-shý estip qaldym. Ne bolǵan sonda? aıqaılaǵandaı boldy, maǵan: «Bellın kómek ber, kómektes!» degen. Sender oǵan bir nárse istep qoıǵan joqsyńdar ma?»

Reıneke qý jaýap qatty: «Súıiktim, tyńdańyzshy! Men áıelime ımandylyq jolymen zıarat etýge baramyn dep áńgime aıtyp jatyr edim, áıelim beıshara sol zamatta esinen tanyp qalmasy bar ma. Lámpe sony kórgennen, qorqyp ketip, jany qaramastan, aıqaıǵa bassa bolar ma: «Bállın! Kómektesińder! Bállın, Bállın, tezirek! Ápkesi qıyn jaǵdaıda es-túsinen aıyrylǵan, turmaı qalar ma dep, qorqamyn!»

«Esimde, — dedi Bállın, — onyń erekshe bir qatty shyqqan jan aıqaıy».

«Onyńyz ne! Onyń bir tal júni de túsken joq, — dep aldamshy ant berýde. — Uzynqulaqtyń basyna kún týǵansha, meniń basyma jaman kúnder kelsin! Bilesiz be, — dedi ol sózin jalǵastyryp, — keshe patsha aǵzam keıbir kókeıkesti máseleler boıynsha óz oıyńyzdy aıtarsyz dep maǵan birneshe ret hat jazǵyn dep tapsyrma bergen edi. Siz solardy alyp baryp berer me edińiz, qymbattym meniń? Hattyń bári de daıyn tur. Onyń ishinde kóptegen kúrdeli suraqtarǵa jaýap pen óte qajetti keńester de bar. Lámpe úshin ábirjimeı-aq qoıyńyz, — men ápkesi ekeýiniń ótken-ketkenderdi esterine alyp, kúbirlesip, kúlisip otyrǵandaryn estip keldim! Toqtata da almaısyń! Tamaq jep otyryp, bir-biriniń qýanyshtarynda shek bolmastan, aralarynda óleńder de aıtýda. Sol zamatta men hattarymdy zýyldatyp jazyp tastadym».

«Qurmetti meniń Reıngartym, — dedi oǵan Bellın, — Sizge hattardy túgelimen jaqsylap turyp qaptaýyńyz lázim. Qaıda tyqsam eken olardy? Qobdısham da joq? Eger de mórdi óshirip alsam, meniń basymnan sıpaı qoımas». «Qarashy, — dedi Reıneke baıqap, — ornyn tabarmyz. Aıýdyń terisinen maǵan arnap tikken shapan, dálme-dál jaraıdy: óte qalyń jáne tózimdi, — sonyń ishine hattardy salamyz. Patsha aǵzam bul isteriń úshin sizge arnaıy syılyq beretini de anyq, asa qurmetpen qabyldap, úsh ret betińizden súıetin bolsa kerek».

Bellın kútip qaldy, al alaıaq bolsa tez arada úıine júgire jetti de, shapandy ala sala, arasyna qoıannyń basyn tyǵyp jiberdi, sóıtti de qobdıshaǵa uqsatyp tas qylyp, Bellın sheshe almastaı etip, bekem orap baılap tastady. Úıden shyǵyp jatyp, ol qoıǵa aıtty: «Súıikti jıen, qobdıshany moınyńa ilip alǵyn, hatty ashyp oqyp júrmegin: ondaı qyzýǵyshylyq óte qaýipti. Men ony asa yqtıattylyqpen bekitip tastadym, — osy kúıinde jetkizińiz. Qobdıshany ashýǵa áreket jasamańyz! Men ony erekshe, jipterin kúrdeli shatastyryp baıladym, asa qupıa qujattardy patsha aǵzamǵa jibergende men solaı etemin. Patsha aǵzam qabyldap alyp otyryp onyń tartylǵan jip belbeýleriniń ornynda ekenine kózi jetse, sizdi óte bıik dárejeli hat tasýshy retinde qurmettep, asa qymbat syı beredi. Eger de siz odan úlken qurmet pen qoshametke ıe bolǵyńyz kelse, onda patsha aǵzamǵa aıtyńyz, bul hatty jazýda men aqyl aıttym jáne de osy hatty birgelesip jazýǵa kómek berdim deńiz...»

Bellın qýanǵany sonshalyq, ornynan birneshe ret sekirip te aldy. Ol olaı da, bylaı da sekirip, mamyrqana daýystap ta jiberdi: «Reıneke — bek-sultanym, naǵashym, men sizdiń meni súıetinińizge pák sendim, siz meni joǵarǵy laýazymǵa kótermekshi oıyńyz bar eken: aqsaraıdaǵy bıler men sultandardyń ishinde meniń aqyldy, danaly, tujyrymdy aıtqan sózderimnen atym erekshe shyǵyp, úlken abyroıǵa, qurmetke bólenetin boldym. Rasyn aıtsam, men jazýdy múldem bilmeımin, biraq ta olar meni jaza biledi eken dep senetin bolsyn. Men sizge sheksiz rızamyn! Sizdi úıińizge deıin meniń shyǵaryp salǵanym, qandaı jaqsy boldy deseńizshi. Degenmen de aıtyńyzshy, Uzynqulaq rasynda da menimen birge qaıta almas pa eken?» «Túsinseńizshi, qazirshe bolmaıdy, — dedi aldamshy qý. Siz jáılep kete berińiz, men oǵan arnaıy tapsyrma júktegen soń, ol sizdi qýyp jetip alady». «Alla, sizdi jarylqasyn, — dedi oǵan Bellın, — al men endi júreıin». Sóıtip ol júrip ketti — aqsaraıǵa ol tal túste jetti.

Patsha qoıdy kóre salysymen jáne de shapandy baıqap qalyp, birden ol suraq qoıdy: «Bellın, qaıda júrsiz? Reıneke qaı jerde qaldy? Siz onyń qobdıshasyn taǵyp alypsyz, — buny qalaı túsinýge bolady?» Bellın jaýap qatty: «O asa qurmetti taqsyr, sizge aparyp jetkizgin dep, ol maǵan eki hat berip jiberdi. Biz ekeýmiz ekeýin de birlesip jazdyq. Bul hattardan siz óte qupıa máselelerdiń sheshimin oqyp bilesiz. Qalaı da bolǵanmen, negizgi mazmun-maǵynasyn men aıttym. Hat — shapan arasynda. Reıneke ózi myqtap baılaǵan bolatyn».

Patsha aǵzam Qundyzdy jyldam kelip jetsin dep buıyrdy: ol patsha saraıynyń notarıýsy jáne hatshysy, is basqarýshysy bolatyn. Shet tilderin jetik bilgendikten, patsha aldynda óte mańyzdy hattardy oqıtyn. Osyǵan baılanysty, — Gınse mysyq ta shaqyrylǵan bolatyn. İs júrgizýshisi Gınse dosymen ekeýi ábden shatastyra baılanǵan jipterdi áreń degende sheship, mata arasynan ólgen qoıannyń basyn kórip, qorqynyshtan aıqaılap jiberdi: «Mássaǵan, mine ne degen syılyq! Tańǵajaıyp! Kim jazǵan eken? Aıtyńyzdarshy, kim oqı alady? Bul — Uzynqulaqtyń basy ǵoı? Kim ony tanymaıdy deısiz?»

Patsha aǵzam men patshazadanyń jandary qalmady. Nobel-patsha basy salbyrap: «O Reıneke! Ońbaǵan, qaıdasyń sen!» Patsha da, onyń áıeli de, ekeýi de óte qapa boldy: «Ol meni jáne aldap ketti! — dedi patsha aǵzam ashý qysyp. — Men sol kezde onyń arsyz, aramza, aldamshy sózine alǵashqyda senbegen edim!»

Patsha da, onyń aınalasyndaǵy janýarlar da esterinen aıyrylǵandaı jaǵdaıda edi.

Patshanyń nemere aǵasy, oǵan qarap: «Men sizdiń ishki isterińizge aralasa almaspyn, degenmen de sonshama kúıip-pisip, qatty oılanyp ózińizdi qınamaı-aq qoıyńyz. Myqty bolyńyz! Ózińizdi qaramaǵyńyzdaǵylardyń aldynda tómendetpeńiz. Siz el basshysy emessiz be? Bári de sizge baǵynýlary tıis». «Ia, sondyqtan da, — dedi patsha, — meniń kúıip-janyp otyrǵanyma, tań qalmańyz. Ókinishke oraı, men aǵattyq jasadym! Bul satqyn, jeksuryn jaýyzdyǵymen bizdiń dostarymyzdy jazalap — meni masqara etti. Bar abyroılarynan aıyrylyp, Izegrım men Sultan jatyr, azap shegip... Qalaısha maǵan endi kúıip-pispeske?

Qaıdaǵy bir alaıaqqa senip qalyp, qanshama aqymaqtyq isterge urynyp, saraıdaǵy eń bedeldi ýázirlerimdi qapa qyldym, bul maǵan ábúıir ákelmeıdi. Áıelimdi beker tyńdappyn. Aldamshy sózderine senip qalyp, ol ony qoldaǵan edi. Eger de men qataldaý bolǵanymda... Ótken iske endi nesine qapa bolamyn? Eshteńe de endi kómek bermes...

Qoblan bolsa qarsy shyǵyp: «Bas ıem, dosyńyzdy tyńdańyz: Jeter qaıǵyrmańyz! Jóndelmeıtin qaıǵy joq. Aıýǵa jáne qasqyr men áıeline kóńilderin jubatý úshin qoıdy syılańyz: sebebi Uzynqulaqty óltirýge keńes bergenin ózi batyl moıyndap otyr ǵoı. Sondyqtan ol jaýap bersin! Keıin bárimiz birigip, kúsh jınap, Reınekeni izdeýge baramyz, eger de ony ustap ala alǵan jaǵdaıda, birden darǵa asamyz. Oǵan sóz bersek — jáne de jolyn taýyp — qashyp joǵalady. Al, taıaq jep, azap shekkenderdiń báriniń kóńilin biz sóıtip jubatamyz, soǵan senińiz». Patsha bul sózderdi muqıat tyńdap alyp, bylaı dedi: «Men sizderdiń keńesterińizdi quptaımyn. Tez baryńyzdar da ýázirlerdi osynda alyp kelińder. Menimen birge olar burynǵysynsha qyzmetterin abyroımen atqara bersin. Aqsaraıǵa ruqsaty bar janýarlardyń birin de qaldyrmastan shaqyryp kelińder. Reınekeniń bizderdi qalaı uıalmastan aldap ketkenin, qaıtip qashyp ketip, Bellımen birge ekeýiniń Uzynqulaqty soıyp tastaǵanyn, bári de biletin bolsyn. Aıý men qasqyrǵa jolyqqanda, olarǵa qurmet jasap, sálem beretin bolsyn. Siz aıtqanyńyzdaı, qaıyrymdylyq ornyna ýázirlerge, men Bellındi barsha onyń týystarymen qosyp máńgilikke beremin».

Lýpardýs kóp sozbastan — qamaýda jatqan beısharalar Izegrım men Sultanǵa ketti. Olardy bosatyp jatyp, ol aıtty: «Jaqsy habardy tyńdańyzdar! Men sizderge patshanyń raqymshylyǵy men bostandyǵyn ákeldim. Ýázir myrzalar, túsinińizder: patsha aǵzam sizderdi qapa qylǵanyna, búginde meılinshe ol qınalǵanyn aıtyp, sizdermen dostasýǵa shaqyryp otyr. Sol aıybynyń esebine — sizderge Bellındi onyń týystarymen, sonymen qosa bar aǵaıyndaryn máńgilikke bermek.

Oılanbastan — qaıda júrse de olardy ustap alýlaryńyzǵa bolady: dalada ma, ormanda ma — báribir. Qaıda bolsa da, olardyń bári de sizderdiki! Jáne de bas ıemiz sizderge satqyn Reıneke túlkige qandaı úkim shyǵaryp jazalaımyn deseńizder de óz erikterińizge berip otyr. Onyń jeke basyn, áıelin, bala-shaǵasyn, jáne de túlkiniń barlyq aǵaıyn-týystaryn kezdesken jerlerińizde joıýǵa, jep qoıýǵa, — eshkim de qarsy kelmeıdi. Patsha aǵzamnyń atynan men sizderge osyny habarlap turmyn, — bul patsha aǵzamnyń ózine de, bolashaq patsha taǵynyń ıesine de birdeı kúshi bar zań. Sizder endi bar ókpe-nazdaryńyzdy umytyp, bas ıemizge adal qyzmet etýge ýáde berińizder. Patsha budan bulaı sizderdi qapa qylmaıdy, meniń berer keńesim — usynysyn qabyldańyzdar...» Sóıtip tynyshtyq ornady.

Qoı bolsa basynan aıyrylyp, onyń urpaqtary búginge deıin qasqyrdyń taıpasynan aıaýsyz azyǵy bolyp keledi. Osylaısha ǵasyrlar boıy dushpandyq paıda boldy. Qutyrǵan qasqyrlar búgingi kúnge deıin, tartyp alynbaıtyn quqyqtaryndaı, shúbálánbastan, qoılar men qozylardy qyryp keledi. Qaısarlyqty olardan tyıa almaısyń, — dostasý týraly sóz bolýy múmkin emes. Al, Sultan, Izegrım she?

Zábir shekken ýázirleriniń qurmetine patsha aǵzam on eki kúndik toı-dýman qurdy. Sóıtip ol óziniń dostyǵynyń adaldyǵyn dáleldegisi kelgen-di.

Jetinshi óleń.

Aq saraı erekshe bezendirilip, salt-saltanat qurǵan. Ańdardyń barlyǵy, sonymen qatar qustar túr-túrimen ushan teńiz bolyp, bek, sultandar kóptep kelgen. Bári de qasqyr men aıýdyń aldaryna kelip sálemdesip, qurmet, qoshamet jasaýda, ekeýiniń qýanǵandary sonshalyq, kerek deseńiz zábir shekken kezeńderin de umytyp ketkendeı boldy. Jınalǵan kópshilik, toı, dýman-saýyq qurýda, munshalyqty qyzyqshylyqty buryn-sońdy eshbir jerde kórgen emes-ti. Kerneı-súrneıletip, dańǵyraq qaǵyp, patsha saraıyndaǵy toı óte keremet, qyzyqshylyqty ótip jatty. Kóńiliń ne qalasa, sonyń bári de dastarhan mázirinde bar edi. Toıǵa shaqyrýshylar eldi aralap, túpkir-túpkirinen qyzyqqa shaqyrýda. Qustar men ańdar óz jaılaryn qaldyryp, toıǵa juptarymen birge, kúndiz demeı, tún demeı jol júrip, aq saraıǵa jetýge asyǵýda.

Osy kezde Reıneke-túlki úıiniń janynda qorǵan quryp tyǵylyp jatty. Aq saraıǵa barý ol, alaıaqtyń oıyna da kirip shyqpady: Ony marapat kútip turmaǵany belgili edi. Surqıa óziniń úırenshikti sum ádisine jattyǵýyn jalǵastyra tústi. Al aq saraıda bul ýaqytta tamasha tamyljyǵan ánder shyrqalyp, nebir dámdi taǵamdar men ishimdikter meımandarǵa aǵyl-tegil taratylyp jatty. Bul jerde árbir týystar, dostar top quryp, ártúrli oıyn-saıystar, qylyshtasý oıyndary ótip jatty; bıler bılep, óleńder aıtylyp, syrnaı men sybyzǵylardyń ásem daýystary jarasa estilip jatty. Patsha aǵzam joǵarǵy bılerdiń keń bólmesinen aıqaı-shýly toıdyń qyzyǵyna súısine qaraýda.

Segizinshi kún toı ótýde. Patsha aǵzam óziniń mártebeli ýázirlerimen túski tamaqta bolatyn, — ol patshazadanyń janynda otyrǵan. Oıda joqtan ústi-basy qanǵa boıanǵan qoıan kirip kelip, buza-jara sóıleı bastady: «O bas ıem meniń! Patsha-taqsyr! Myrzalar! Keshire kórińizder! Meniń Reıneke-túlkiden kórgen jan túrshigerlik, aıaýsyz qorlyq-zombylyǵyn, sizder estip-bilip kórgen emessizder. Keshe tańerteń saǵat altylar shamasynda jol boıymen onyń Malepartýs úıiniń janyna ótip bara jatqan edim — ol qorǵan janynda otyr eken. Men tynysh qana ótip bara jatqan edim. Reıneke ıman jolyndaǵy kıimde kıinip alyp, qora syrtynda sıynyp otyrǵandaı bolyp maǵan kórindi. Aq saraıǵa tezirek jeteıin dep, jyldam aıaq basyp óz jolymmen ketip bara jatqanmyn. Ol meni kóre sala, menimen bir amandasatyn jandaı, júgirip janyma jetip keldi. Jo, joq, jaýyz qaraqshy meni aıaǵymen tartpa bas salyp — birden onyń tyrnaqtarynyń meniń qulaǵymnyń ústinde turǵanyn seze sala: ólgen jerim osy eken — dedim! O, tyrnaqtary sonshama ótkir bolmasy bar ma! Ol meni jerge jyǵyp salǵan edi, áreń degende men qutyldym: óte bir eptilikpen, men sekirip — qashyp kettim.

Ol artymnan aıqaıǵa basyp: «Báribir ustalasyń!» — dep jatty. Lám demesten — men zytyp kettim. Ókinishtisi, ol meniń bir qulaǵymdy julyp aldy. Tórt jerimnen jaraqattanyp, basym meniń qanǵa boıaldy! Onyń meni qorlap talaǵanyn, aldaryńyzǵa elestetip kórińizdershi. Bir qudirettiń kúshimen aman qaldym. Taza qorlyq qoı! Jol boıymen erkin júrý erejesi qaıda osy? Eger de qaraqshy jolymyzdy toryp, kes-kestep ańdyp otyratyn bolsa, qaıtip biz saıahat quryp, sizdiń shaqyrýyńyzǵa kele alamyz?..» Qoıan sózin endi támám etkeni sol edi, sóz shesheni — qarǵa Merkenaý, qarq-qarq etip shyǵa keldi de: «Taqsyr-patsha aǵzam, qurmettim! Men osynda óte qaıǵyly jaǵdaıdy habarlaǵaly keldim. Kúıinish pen qorqynyshtan kóp sóıleýge de maǵan óte aýyr tıip otyr, júregim jarylyp keter me dep qorqamyn, — mine osyndaı qasiretti bastan keshtim! Biz Sherfenbe áıelimizben búgin ertemen qydyryp júr edik, — aldymyzda ólip jatqan Reınekeni kórdik. Baıqap qarasaq, kózi sharasynan shyǵyp, aıqara ashylǵan aýzynan tisi salaqtap syrtqa shyǵyp jatyr eken. Qorqynyshtan men aıqaılap jiberdim, — ol bolsa qımylsyz jatyr, men daýystap joqtaı bastadym: «Ne degen maǵan kelgen qaıǵy bul! Oıbaı-aý! Ol ólipti!» dep.

Jáne de jalǵastyryp: «Bul ne degen maǵan kelgen qaıǵy, qasiret! Oıbaı, ol ólip qalypty! Qandaı jaqsy jan edi! Orny tolmas qaıǵyǵa dýshar boldyq!» Meniń áıelim de ólip-tirildi. Ekeýmiz de jylap-syqtaýmen boldyq. Men onyń ishin tumsyǵymmen túrte bastadym, sol kezde áıelim de onyń demi bar ma, joq pa eken dep aýzyna jaqyn bara bergen-di, — ońbaǵan qaqpas jyn soqqandaı oǵan qarsy umtylyp — basyn julyp aldy! Basyma túsken qasiretti aıtyp jetkize almaımyn. «Qor boldym, qor!» — dep zarlap, jylap esten tandym. Sol zamat-aq ol jáne de umtyldy!.. Meni de asap jep qoımaq boldy. Men dir-dir qaǵyp, birden joǵaryǵa qanat qaǵyp usha jóneldim. Eger de men esimdi tez jıyp almaǵanymda, sózsiz meni de ol tas qaptyrar edi. Sál bolmaǵanda, men qaraqshynyń tyrnaǵyna iliner edim. Men aǵash basynda kóńilsiz jaıda muń qatyp otyrdym. Men beısharanyń da ólgenim durys bolar edi! Haıýannyń tyrnaǵynda ketken áıelimdi kórer me edim! Ýh, meniń kóz aldymda beısharany ol jep qoıdy-aý! Onyń toıymsyz, ashqaraqtyǵy sonshalyq, jáne de bizdeı on shaqtymyzdy jep qoıatyn túri bar! Ol meniń áıelimnen ne bir súıek, ne bir túıir denesin qaldyrmady-aý! Osy sumdyqty ózim kórip turdym. Ol jyrtqysh, sosyn óz jaıyna ketti. Men shydamym taýsylyp, — óltirgen jerge tilim-tilimdengen júregimdi alyp ushyp keldim. Men áıelimniń azdaǵan tamǵan qany men bir-eki tamǵan qanatyn taýyp aldym. Sonyń dáleli retinde, osynda alyp keldim. Taqsyr, kómek berińiz! Eger de ádil jazasyn almastan, qylmyskerge jáne de keshirim jasasańyz, jaza qoldanbasańyz, onda sizdiń qaramaǵyńyzdaǵylar erkin júrip, beıbit ómir súre almaıdy, — nebir ár qıly ósek sózder órbip ketedi, — siz óte yńǵaısyz jaǵdaılarǵa dýshar bolasyz. Kimde kim aıypty bolǵan jandy ýaqytysynda jazalamasa, onda onyń ózi aıypty bolady degen sóz bar ǵoı. Ondaı jaǵdaıda bas basyna bı bolady...»

Baıǵus qoıan men qarǵanyń aryz-shaǵymdaryn saraıdaǵylar túgeldeı tyńdady.

Nobel-patsha ashýǵa kelip, aıqaıǵa basty: «Tyńdańyzdar: adal nıetti dostyǵymyzben sizderdiń aldaryńyzda ant etemin, — bul zulymdyqty máńgi esinen ketpesteı etip, jazasyn beremin! Meniń buıryǵymnan soń esteri kirer! O joq! Jol bermeımin! Men ol alaıaqqa ońaı senip qalyp, onyń qashyp ketýine sebep boldym. Qudaı jolyna qulshylyq jasaýǵa men ózim ony daıyndap, Rımge de saparǵa shyǵaryp salǵan ózim emes pe edim? Ol ońbaǵan, ótirikshi, bizderge ne amal oılap tappady deısiń! Patshanyń aınalasyndaǵylardyń qanyn qaınatyp ol, ne bir zábir, qorlyq kórsetpedi deısiń! Meni ol aldap kóndirgen. Mine endi — dala kezgen jelden taýyp kór. Áıelderdiń keńesin tyńdap kúıip-pisken, tek men ǵana emes. Eger de biz endi ol ońbaǵandy jazalamastan, osy kúıinde qaldyrsaq — bizderge ómir boıy keshirilmeıtin tańba bolady! Ol alaıaq kúıinde qala beredi. Myrzalar, ony qalaı ustap, qandaı jaza qoldaný kerektigin, bizder birgelesip aqyldasyp sheshim qabyldaýymyz kerek. Eger de bizder osy tirlikti jóndep qolǵa alsaq — qýanyshqa jetemiz».

Patshanyń sózi aıý men qasqyrǵa óte unaǵan edi.

«Endi biz, ne de bolsa qasap alamyz!» — dep ekeýi de oılady. Patshanyń ótken isterge qapa bolǵan ashýly, qaharly júzin kórip, olar sóz qatýǵa bata almady.

Patshazada sóz alyp: «O meniń bas ıem! Siz sonshama ashýlanatyndaı, bostan-bosqa ýáde, ant beretindeı túgi de joq: bulardyń aıtqan sózderinen keler paıda shamaly. Týrasyna kelgende búgin de shyn máseleler belgili bolmaı turǵan joq pa: aıypkerdiń ózin tyńdaǵan joqpyz. Eger de ol osynda bolǵanda, keıbir aıyptaýshylar ózderiniń tilin qysyp otyrar ma edi. Eki jaqtyń da sózderin tyńdaýymyz qajet. Keıbireýler jumbaqtap sóılegen aryz-shaǵymdarymen ózderiniń qylmystyq isterin jasyrýy da múmkin. Men Reınekeni aqyldy isker dep sanap, — men sizge esh ýaqytta da, jamandyq oılaǵan emespin. Basqasha is boldy. Bizge onyń keńesterin tyńdaǵanymyz artyq bolmas, sebebi ol óziniń ómirinde az taıaq jegen emes. Onyń tamyr-tanys, týystaryn tekserip bilgen de artyqtyq etpes. Óte jaýapty isterde asyǵystyq jasaý — jaqsylyqqa aparmaıdy, qandaı da bolmasyn sheshimińizdi siz, bas ıem, jol bastaýshymyz, keıinirek te qabyldaı jatarsyz...» Lýpardýs sóz alyp: «Siz qanshama jandardyń sózin tyńdap keldińiz, onyń da sózin tyńdańyz. Osynda keletin bolsyn. Siz qalaı sheshim qabyldasańyz, sol sózsiz oryndalatyn bolady. Áıelińizdiń bul uǵarymyna bizder bárimiz de bir aýyzdan qosylamyz» — dedi.

Izegrım qasqyr sózge aralasyp: «Árbir keńes bizge paıdaly, Lýpardýs myrza! Eger de Reıneke osynda bizben birge bolǵan jaǵdaıda, kerek deseńiz búgingi eki qylmystaryn da aqtaǵan jaǵdaıda — ol ólim jazasyna kesilýi kerek. Men, ol osynda kelgeninshe, sóılemeı-aq qoıaıyn. Onyń bas ıemizdi uıalmastan kórer kózge aldap ketkeni, esterińizden demde shyǵyp ketken be? Maıbulaqtyń janynan Gaýhartas jerinen onyń qoıma tapqanyn! Ózge de jan túrshigerlik ońbaǵan aldamshy isterin?! Barlyq jandy da aldap ketti, al Sultan men meni qalaısha ábúıirsiz etti! Men ómirimdi qaýip-qaterge tiktim. Al ol qý — alaıaq bolsa, túk bilmegendeı, burynǵysynsha dala, orman kezip qaraqshylyq, urlyq jasap júr. Eger de patsha aǵzam men ýázirler durys dep sanasa — onda ol osynda keletin bolsyn. Eger de ol ózin aq saraıǵa kelýdi mindetim dep eseptese, áldeqashan-aq keler edi: qanshama shaqyrýshylar aıqaıǵa basyp, aqsaraıǵa shaqyrýmen bolǵanmen, ol bolsa myńq etpesten úıinde otyr».

Patsha aıtty: «Bizge ony kútýdiń qajeti joq. Sizderge alty kún mezet beremin (bul meniń buıryǵym) ýázirler, daıyndalyńyzdar, menimen birge joryqqa shyǵatyn bolasyzdar. Men tiri turǵanda, bul aryz-shaǵymǵa núkte qoıǵym kelip otyr. Myrzalar, sizderdiń pikirlerińizdi aıtsańyzdar: onyń memleketimizdi qurtýy múmkin degen sózime sizder kúmán keltirip otyrsyzdar ma, áli de? Ýázirler, jaqsylap qarýlanyńyzdar, sadaq, naıza jáne de ózge de qarý-jaraqtardy ózderińizben birge alyńyzdar, jeńispen oralatyn bolamyz. Ózderińizdi kóńildi, baısaldy sanańyzdar! Urys dalasynda árbirińiz de abyroılaryńyz ústem bolsyn, erekshe kóringenderińizdi sardarlar qataryna qospaqpyn. Malepartýsty jaýlap alsaq — qorǵandaǵy bar baılyqqa ıe bolamyz...»

Bári de shýlap ketti: «Bárimizde aıtqan ýaqytta kelemiz!» Sóıtip patsha aǵzam ýázirlerimen birge Malepartýsty shabýylmen basyp alyp — Reıneke-túlkiniń kózin joımaqshy. Osynda bolǵan, Grımbart, tez jasyryn Reıneke-túlkini izdep, keńestiń sheshimin habarlamaq bolyp, shyǵyp ketedi. Ol aıaǵyn jyldam basyp, óz-ózine sóılep, daýys qylyp: «Naǵashym, endi sizge ne bolar eken? Túlki aǵaıyndarymnyń belgili kóseminen aıyrylǵanyn joqtaý óte aýyr soǵatyn boldy-aý! Siz bizdiń sotymyzdyń múshesi bolǵanyńda — bizdiń ómirimiz tynysh bolar edi, siz epti de, tapqyr da edińiz. Kim sizdiń aldyńyzda qarsy tura alar edi?»

Qorǵanǵa jaqyndaǵanda, onyń kórgeni: otaǵasy kóńili hosh bolyp otyr eken, — ol osydan birshama ýaqyt buryn eki jas kepterdi ustap alǵan bolatyn. Olardy óz uıasynda otyrǵyzbastan — qanattaryn qaǵyp baıqap kórmek bolǵanda, — qanattary kelteleý bolyp, beısharalar jerge qulap túsken. Olar ózderinshe tura almaı jatqan edi, Reıneke-túlki — ekeýin de hap-hap dep asap qoıdy! Qaıta-qaıta jan jaǵyn aınalshaqtap — ań aýlaýda...

Bir kezde ol Grımbartty baıqap qaldy da, jolyn kútip turyp, meımanyn qarsy aldy: «Bárinen de asa qurmetti, jıenim, men sizdi saý-salamat, aman-esen kórgenime qýanyshtymyn! Sonshama jyldam júgirgenińiz? Siz tunshyǵyp qalasyz! Jańalyq pa, káne qandaı?»

Grımbart oǵan jaýap qatty: «Meniń alyp kelgen jańalyǵym qýantarlyq emes. Men, ózińiz kórip turǵandaı, óte alańdaýdamyn: Ómir, tirshilik, bári de — quryp ketsin! Men patshanyń ashý qaharynyń kýágeri boldym. Ol sizdi ustap alyp, qatal jazalamaqshy bolyp ant berdi. Bárine de alty kún ishinde barynsha qarýlanyp, osynda kelýdi buıyrdy: sadaq, qylysh, qanjarlarmen qarýlanǵan. Barlyq kúshter sizge qarsy jumsalmaqshy, — sondyqtan saq bolyńyz! Izegrım men Sultandy patsha aǵzam qaıtadan aqtady. Týrasynda, siz ben ekeýmizdiń aramyzda aıtarlyqtaı jaqyn qatynastyǵymyz joq. Bári de olardyń sózin sóılep, oshaqtarynyń otyn jaǵyp otyr. Izegrım sizdi ótip ketken qaraqshy, uryǵa teńep, patshany sendirip otyr. Siz qara da turyńyz, ol bir aıdyń ishinde marshal ataǵyna ıe bolary sózsiz! Bilesiz be: qoıan men qarǵa kelip — sizdi óte aýyr qylmys jasaǵanyńyzdy baıandap berdi. Eger de patsha sizdi ustap alsa, eskertemin, siz kóp ýaqytqa shydaı almassyz...»

«Bar bolǵany sol-aq pa? — dep túlki sózin kesip, — Bul sózderiń tıtteı de meniń qapelime de kep turǵan joq! Patsha aǵzam kerek deseńiz jáne de úsh ese — barlyq aqylgóılerin jıyp alsa da — sıynyp, ant berse de, — eger de men sonda bola qalsam, men onda bárin de tas qaptyrar edim. Bir keńesten soń, bir keńes, solardyń nátıjesi qaıda? Qaraǵym jıen, bárine de mán bermegin. Júrińizshi odan da, men sizge bir usynys jasaıyn: jap-jas semiz kepterlerdi men jaqynda ǵana ustaǵan edim. Odan dámdi taǵamdy kórgen emespin! Óte sińimdi, — shaınap jatýdyń qajeti joq. Súıegin aıtsańyzshy — keremet, aýyzyńyzda erip ketedi! Qany sútteı — shirkin-aı! Maǵan jeńil taǵam unaıdy. Biz áıelimiz ekeýmizdiń taǵamǵa tábetterimiz birdeı... Júrińiz endi, — bizdi kórgende ol qýanyp qalary anyq. Úndemeıtin bolsańyz, onda munda nege keldińiz: Árbir qımylyńyz ony oılandyryp, júregin de aýyrtyp qoıýýy múmkin. Erteń men sizben-aq saraıǵa baramyn. Siz qurmettim, týysqandyǵyńyzdy bildirip, maǵan kómek beretin shyǵarsyz». Dosym úshin men bar baılyǵymdy, ómirimdi de kerek bolsa, berýge daıarmyn!» — dep daýystap jaýap berdi senimdi borsyq.

Túlki oǵan qarap: «Sizdiń sózińizdi esimde saqtaımyn. Men tiri bolsam — sizge kómek beremin».

Borsyq jaýap qatyp: «Olarǵa taısalmaı qarsy turyp, jaqsylap qorǵanyńyz: Eń bastysy — sizdi olar tyńdaıdy. Sol kezde qabylan aıtqan bolatyn, siz jeke ózińizdi qorǵap sóılemeseńiz, siz jóninde isti qaramaımyz degen bolatyn. Patshazada da osy sheshimdi qoldap otyr. Siz osy jaǵdaıdy esińizde saqtap, paıdalanýyńyz qajet...»

Túlki qýtyrqy ádetine salyp: «Oılanbańyz — retteımiz. Qanshama patsha qatal bolǵanmen, men biraýyz sózimdi aıta bastasam boldy, onyń kóńil oıy ózgerip, meni qoldap shyǵa keledi».

Ekeýi de úıge kirgennen, olardy úı hanzadasy óte jaqsy qarsy aldy. Ol olardy bar dámdi taǵamymen kútti. Eń aldymen kepterdiń etin qoıdy — qandaı dámdi edi! Árbiri óz tıisti bólingenin jep qoıdy, degenmen eshbiri de toımaı qaldy. Jáne de bar ma eken! Eger de jáne de bolǵanda, onyń onshaqtysyn jep qoıar edi.

Reıneke-túlki borsyqqa qarap: «Kelisińiz, jıen — súıikti balalarym bar. Bári de olardy maqtaıdy; Reıngartty qalaı kóresiz? Meniń kenjem, Rossel unaıdy ma? Ekeýi de bizdiń tuqymymyzdy jalǵastyratyn, bolashaǵymyz. Jaılap tamaqtaryn taba bastady. Tańerteńnen maǵan túnge deıin tynyshtyq joq. Biri taýyqty ustasa, ekinshisi balapandy ustap ákeledi. Kerek deseńiz sýǵa da óte sheber súńgip, júze de alady, qyzǵysh qus, úırekterdi ustamaq oılary bolsa kerek. Men olardy ań aýlaýǵa kóbirek jiberer edim, biraq ta áli de mashyqtanyp, pysyǵyraq bolýlary kerek: qalaısha ustaýdan da, ustaǵyshtardan da, qýǵynshy ıtterden de qorǵanýdy. Ábden úırenip, mashyqtanyp, ustalardyń mektebinen ótkennen soń, — meıli, kerek deseńiz, eshbir de jetispeýshilik te bolmas úshin kúnige úıge tapqandaryn alyp kele bersin. Maǵan aýmaı tartqan bolar, — óte qaýipti istermen oınap júr. Bir iske kirisse boldy — ózge ańdardyń bári olardan tym-tyraqaı qashyp ketedi. Aldyna kezdese qalsań — olar seniń tamaǵyńa jabysqanda, kóp ýaqyt tartyp jatpas! Týra ákesiniń tartysy. Tez qımyldap, dálme-dál sekirip bas salady. Mine, men bundaı áreketterdi eń bastysy dep esepteımin». Grımbart til qatty: «O, jaraısyńdar! Eger de ata-anasyna balalary jastaıynan kómek berip tursa, bul óte qýanyshty eken. Meniń olarmen týys bolǵanym óte jaqsy bolǵan eken. Men olarǵa arqa súıeımin». «Onda, osymen endi doǵaraıyq, — dedi Reıneke, — ýaqyt ta kesh bolyp qalypty, — bárimiz de sharshadyq, Grımbart bárimizden de beter sharshaǵan shyǵar».

Olardyń bári de, jańa japyraqtarmen tóselgen kók maısa shóptiń ústinde jaıbaraqat jatyp, tamasha uıqyǵa ketti.

Reıneke, ne kerek, qorqynyshtan uıyqtaı almady. İs nasyrǵa shaýyp ketpes úshin, aqylǵa salyp oılaný kerek dedi. Tań atqansha osy oı ony mazalaýmen boldy. Tań atysymen, uıqysyz jatqan jaıynan tura sala, áıeline qarap sóz aıtty: «Sender bekerden beker qoryqpańdar: Men Grımbartpen aq saraıǵa birge barýǵa oǵan ýáde bergenmin. Úıde alań bolmastan otyryńdar. Men týraly nebir jaman sózder aıtsa da — bizdiń qorǵandy qorǵańdar. Bári de jaqsy bolady dep, senińder».

Ermelına hanym jaýap qatty: «Maǵan túsiniksiz bolyp tur: Búginde siz qalamaıtyn jerge, aq saraıǵa barýǵa qalaısha bel baılap otyrsyz? Ne? Sizdi májbúrlep otyr ma? Múmkin emes. Ótken jolǵy oqıǵalardy umytpaǵan shyǵarsyz...»

Reıneke oǵan qarap: «Ol kezde, shynynda da, kúletindeı jaǵdaı emes edi, — kóbisi meni óltirgisi kelgentuǵyn, — qorqynyshty kezder boldy ǵoı. Rasynda da, kún nurynyń astynda nebir oqıǵalarǵa dýshar bolady ekensiń: Keıde eshbir oılamaǵan jerden jolyń bolar, keıde — qolyńda bola tura, bir sátte-aq joǵaltqanyńdy — bilmeı de qalasyń. Durysy baryp, keıbir sharýalarymdy tyndyryp qaıtaıyn. Ótine suranamyn, eshbir qoryqpańdar, — alańdaıtyndaı eshqandaı da negiz joq. Janym-aý, endi, azdap shydańdar, — bes-alty kúnde bárin de jaıǵastyryp qaıtarmyn...» Sol kúni tań atysymen Grımbartpen ekeýi jolǵa shyqty.

Segizinshi óleń.

Grımbart pen Reıneke patshanyń aq saraıyna baǵyt alyp, shól dalany kezip, júrip keledi. Bir kezde Reıneke sózge kelip: «Ol jerde ne bolsa da sol bolsyn, degenmen de bári de jaqsy bolatynyna meniń júregim sezip kele jatqandaı. Súıikti jıenim! Qanshama sizdiń aldyńyzda kóńilimdi bir sátke demegenimmen de, kóp kúnálarymdy esime alyp, qaıǵyryp kelemin.Sonyń bárin de aıtyp bereıin: úlkenin de kishisin de, eskisin de, jańasyn da. Aıýdyń terisinen bir ájepteýir bóligin men kesip alǵan bolatynmyn. Qasqyr men onyń áıeliniń etikterin maǵan berýge májbúr ettim. Sóıtip men ózime jaý arttyrdym. Bári de alaıaqtyq jolmen tabylǵan! Patsha aǵzamnyń ashý-yzasyn basamyn dep, ony da aldap, ótirik aıttym: aıtyp, jalǵan qazba baılyq baryn oǵan qaıdaǵy bir ertek aıttym! Ol az bolǵandaı, — men qaraptan-qarap, baıǵus Uzynqulaqty óltirdim, bul ólimge kúnáhar etip jazyqsyz baıǵus Bellındi kórsettim. Kúnásiz qoıdyń bireý úshin jaza alǵanyna da — patsha aǵzam óte ashýlanǵan bolatyn. Beıshara qoıannyń da qulaǵyna qur beker jarmasyp men — sál bolmaǵanda óltirip te qoıar edim. Sol zamatta onyń qashyp qutylǵany, maǵan qanshalyqty ókinishti boldy deısiz! Men búginge deıin ókinemin: qarǵanyń da aryz-shaǵymy durys. Men qarǵanyń jubaıy Sharfenebe hanymdy jep qoıdym! Men sizge sengennen soń, osynyń bárin de, bar syrymdy aǵymnan jarylyp aıtyp otyrmyn. E, jáne de sol kezdegi bir alaıaqtyq jasaǵanymdy aıtpappyn ǵoı, ony siz bilgenińiz abzal, sebebi men ol týraly aıtpasam, kóńilimde bir túıin qadalyp turǵandaı bolady da turady. Qasqyrǵa men bir qastandyq jasadym: biz ekeýmiz sol kúni Gılferdıngendegi Kokıske bara jatqan edik. Baıqap qarasaq — jylqynyń bıesi qulynymen jaıylyp júr eken. Ekeýi de qap-qara, qarǵa sekildi.

Qulynǵa — úsh ne tórt aı bolsa kerek. Izegrım óte qarny ash bolatyn, ol maǵan ótine qarap: «Bıeden surap kórshi, qulynyn satpas pa eken? Aqysyna qansha suraıdy eken?» — dep. Men janyna kelip sóz tastap: «Bıe hanym, — sózimdi jalǵastyryp, — myna qulynyńyz, sizdiki bolsa kerek, — bilgimiz kep tur, — satylmas pa eken?» — dep suraǵan edim.

«Ia, — jaqsy baǵa bolsa, beremin, — naqty qunyn sizder ózderińiz baǵalap berersizder, shyraqtarym, — munda, myna meniń artqy aıaq jaǵymda bári de anyq jazylyp qoıǵan» — dep ol jaýap qatty. İstiń mán-jaıyna men birden túsine qoıdym da — men oǵan: «Durysyn aıtqanda, men oqý, jazýǵa, ókinishke oraı, shorqaqtaý edim. Sizdiń balańyzdy kórýge meniń zaýqym joq, men dosym Izegrımniń ótinishimen kelip tur edim. Men tek qana arada júrgen deldalmyn» — dep jaýap berdim.

«Meıli, onda ózi kelsin de, sheship qaıtsyn» — dedi bıe. Men tez arada zyta jóneldim, al qasqyr bolsa meni sarǵaıa kútýde eken. «Eger de jeýge tábetiń bolsa, jyldam bıege barǵyn, qulynyn satatyn boldy — dedim men. Onyń artqy tuıaǵynyń astyna qunyn jazyp qoıypty. Ol maǵan baǵasyn óziń qarap bilip alǵyn dep edi, men baıǵus oqýdy da, jazýdy da bilmegendikten, sorym qatyp, uıalǵanymnan, ketip qaldym. Ne isteımiz endi? Naǵashy, durystap sheshe alatyn bolsańyz, ózińiz barǵanyńyz jón...» — dedim. Qasqyr jaýap qatty: «Men oqýdy bilmeıdi deısiń be! Eshqashan da ondaı bolmas! Nemis, latyn, ıtalán, kerek deseńiz, fransýz tilderin bilemin: Erfýrt mektebinde oqyǵan kezderimde men nebir dana aqylgóılerden, oqymystylardan tálim-tárbıe alǵanmyn. Men ǵylymı jumystaryn zerttep, ózim de muqıat onymen aınalysqanmyn. Meniń arnaıy lısenzıam da bar! Dál ózimniń aty-jónimdi oqyǵandaı, qalaǵan oqýyńdy buljytpaı oqı alamyn. Júzińizdi jerge qaratpaımyn. Siz meni osy jerde kúte turyńyz, — oqyp keleıinshi — ne bolaryn, kóre jatarmyz...»

Bara salysymen, bıkeshten surady: «Balalaryńyzdyń quny qansha turady? Naqtysyn kesip aıtyńyz!»

Ol bolsa: «Ruqsat berseńiz, myrza. Baǵasyn meniń artqy tuıaǵymnyń astynan ózińiz oqyp alarsyz».

«Onda kórsetińizshi!» — deıdi qasqyr.

Bıe bolsa: «Qarańyz!» — deıdi de, ol aıaǵyn shóptegi jerden kótere bastaıdy, al onyń aıaǵynda alty jerden shegelengen jap-jańa temir taǵalar qaǵylǵan eken. Bıe bir tal shashyndaı da qate ketpesten — dál bas tumsyǵynan perip kep jiberedi.

Qasqyr bolsa, gúrs etip jerge, esten tanyp qulap túsedi, al jylqy oqyrana kep, bir sekirip, óz jaıyna shaba jóneledi. Ońbastaı jaralanǵan qasqyr, ıtshe yńyrsyp úrip, qyńqyldap, — jany shyǵar shyqpastaı bolyp, bir saǵattaı shamasy, qańsyrap jatyp qalady.

Onyń janyna, kelip men onan: «Naǵashy, bıe qaıda ketken? Balasy onyń qandaı, dámdi me eken? Ózińiz toıyp alyp, meni umytyp ketkenińiz qalaı? Uıatyńyz qaıda! Men aralaryńyzda júrgen janashyrlaryń emes pe edim! Tústen keıin siz óte jaqsy dem aldyńyz. Aıtyńyzshy, onyń tuıaǵynyń astynda ne degen qupıa sóz bar eken? Siz óte danyshpan ǵalymsyz ǵoı!» — dep keleke etip suraı bastadym.

«Ýh, sen áli mazaq etip tursyń ba? — dep ol kúrsine ún qatty. Búgin qalaısha meniń jolym bolmady! Tastan beter eken — aıasa qaıter edi! O uzyn aıaqty malǵun! Tezirek seni baýyzdar ma edi! Qarashy, tuıaǵyna taǵa qaǵyp tastapty! Qandaı sózder jazyp qoıǵan desem! Tuıaǵynda alty birdeı shegesi bar — baıǵus basymnyń alty jerine jaralap, tesip oıyp qoıdy ǵoı!» Áreń degende beısharanyń jany qaldy!..

Qurmetti jıenim meniń, meniń endi bárine de kózim jetti. Grımbart, meniń barlyq jasaǵan kúnálarymdy keshirgeısiz! Aq saraıdaǵylar qalaısha sheshim qabyldaıtyny — belgisiz, biraq ta men kókeıimde júrgen kóp túıinderimdi jaıyp salyp — denemdi kúnálarymnan tazartqandaı boldym. Endi qalaısha maǵan durys jolǵa túsip, túzele alamyn, soǵan kómek berińizshi?...» Grımbart jaýap qatty: «Jańa jasaǵan kúnálaryńyz sizdi únemi jep qoıýda! Olar búginde tiri júrgenderinde durys bolar edi, qaıtesin endi, amalsyzbyz, ólgender qaıtyp endi tirilip kelmeıdi. Degenmen de, naǵashy sizdiń de óletin kúnińiz sońǵy saǵatyńyz da taıap qaldy, sondyqtan men dinniń jolynda júrgen jan retinde, Izegrımniń sizge qaraǵanda kúshti ekenin, onyń sizge qıanat jasaýy da múmkin ekenin bile otyra, men sizdiń kúnálaryńyzdy keshetin bolamyn. Bárinen de buryn sizdiń qoıannyń basyn alǵanyńyzdy aıyptap, esińizge salady. Sizdiń jeńil oımen oılamastan patshamyzdy aldap soqqanyńyz — bárinen de eń aýyry sol bolǵaly tur...»

«Túk te emes! — dep alaıaq jaýap berdi, — sizge týrasyn aıtsam, ómirde aldyńǵy qatarda bolý úshin de — erekshe bir qabilet, óner kerek. Bul tirshilikte, shirkeýdegi ımandy jandardaı, ádil júre alasyń ba? Ózińiz jaqsy bilesiz: Ásel balyn satyp turyp, saýsaqtaryńdy jalaýǵa týra keledi. Uzynqulaq, kóringen jerinde, sekirip, shapqylap, jalt-jult etip, sep-semiz bolyp, yjdahanymdy bir keltirdi deısiń, kúıdirgi Uzynqulaq... Kóbinese men marhabatty jan bolmadym. Bellınge de men jaqsylyq jasamadym. Olar adal jandar, al men bolsam kúnáharmyn. Týrasyna kelgende, olardyń bári de ańqyldaq, ańqaý, aqymaq bolatyn. Men olardy aıap, jarylqap jataıyn ba? Ondaı ádet mende joq! Sebebi, meniń ózim de dar aǵash jibinen áreń degende ólermendikpen qutylǵan edim, olardy da bir jolyn taýyp, qalypqa túsirsem, — isterim de júrmes edi. Ne degenmen de, jaqyn jandardy syılap, qanshama jaqsy kórý kerek bolǵanmen, bundaılardy qurmetteı de, súıe de almaımyn. Ólgender, siz aıtqandaı, ólip ketti, — sondyqtan áńgimemizdi ózge taqyrypqa bursaq... Óte aýyr kúnderge dýshar boldyq. Bul jahanda ne bolyp barady ózi? Kózdi ashyp-jumǵansha, kóptegen ózgeristerdi kórip, estip jatamyz.

Patsha aǵzamnyń ózi, ózgelerden artyq bolmasa, kem urlyq jasamaıtynyn kim de bolsa biledi: Ózi alǵanynsha alyp, qalǵanyn aıý men qasqyrlarǵa beredi. Oǵan bári de bolady! Oǵan áı deıtin áje, qoı deıtin qoja joq! Bul zıan tereńdep ketti! Dinniń ıeleri, shirkeýdegiler... olar da únsiz! Nege bundaı jaǵdaı? Solarǵa uqsap jańylyspaǵyn: qarasań — ózińe artyq baldyrshóp jaı salyp alǵansyń. Aryzdanyp, shaǵym aıtyp kórshi! Tek qana aýany ǵana tegin paıdalana alasyń! Bekerge ýaqytyń ketedi. Odan da paıdaly bir jumyspen aınalysqanyń durys. Ne de bolsa, ótti, ketti! Bir ýaqytynda kezegimen kúshiń bar kezderde kelgen dúnıe-múlik, endi qaıtyp kelmes. Aryz-shaǵymdy da qoldap, qalaı da bermes: aqyr sońynda bárine de mezi bolary sózsiz. Arystan — bizdiń bas ıemiz. Ol ózine kerek bolǵan dúnıe-múlikti, arystansha julyp tartyp alady. Ol bizdi óziniń qoldaýshysy dep esepteıdi, árıne bizder de ony ózimizdiń jan dep sanaıtynymyz ras.

Jıenim, sizge endi ne deıin? Ashyq júzdi patsha aǵzamymyz dúnıe-múlik, baǵaly zattar ákelgenderdi, onyń aınalasynda jaǵympazdanyp, jálpektegenderdi unatady. Onysy, aıdan anyq kórinip-aq tur! Al, qasqyr men aıý keńes otyrysynda kóp tirlikti buzý úshin áreket jasaıdy: urlyq, qaraqshylyq ister jasasa da olar — qurmetke ıe. Bári de osyny kóre tura, únsiz, — sebebi olar da sol týraly oılap, armandaıdy.

Patshanyń aınalasyndaǵy jylpos-jylpaqoı, patshanyń saraı qyzmetshileriniń tórt-beseýi ǵana patshanyń sózin sóılep, qoldaýynda júrgender. Eger de taýdaı bolyp júrgen Reıneke, taýyqtaı bolsa, onda bári de oǵan qumyrsqadaı jabylyp, izdeý salyp, ustap alyp, kópshiliktiń aldynda ashyq túrde, biraýyzdan ólim jazasyna keser edi. Óńsheń maıda pashaq urylar jazalanyp, iri, orasan urlyq jasaǵandar bolsa — bostandyqta, emin-erkin júr; Baı, qýatty qorǵan, meken-jaılardy basyp, tartyp alǵyn da eldi basqaryp, bıleı ber. Bilesiń be, dosym meniń, osyndaı tirlikterdi kórip turyp, oıǵa kelip, men de týra soǵan uqsaǵan oıyn oınamaq boldym da jáne de oılandym: Osy isterdi, qarap tursańyz, bári de durys, zańdy eken ǵoı dep oılaısyń. Rasynda da, keıde uıatyń oıanyp, qudaıdyń qaharynan, aýyr jazasynan qorqyp, o dúnıege ketkendeısiń: ol jaqta árbir tıtteı de bolsa aram jolmen tapqan dúnıelerińe jaýap beresiń. Kirshiksiz taza bola alasyń ba? Qazirgi zamanda, eń bir jaqsy jan da kópshiliktiń ósek-aıańynan qutyla da almas.

Qara daq tumsyǵyn bar jerde de suǵady, bárin de qaralaǵysy keledi — bir nárseni, bolmasa kútpegen ózge páleni jabystyryp, eshqashan da keshirim jasamaıdy. Men sizge aıtaıyn, mundaı pástikten, jaqsylyq kútýge bolmas, — ol jaqta da qudaıdyń jaqsylyǵyna mıasar bolǵandar kóp bolmasa kerek. Olardyń báriniń de oılarynda aqymaqtyq jaılaǵan — áńgimelerinde de, ánderinde de. Ózderiniń sıynǵan qudiretterinde de maqtan sózder az emes ekendigin olar bile tura, únsiz bolyp, esterine alýdy qalamaıdy. Mine, ásirese keıbir adamdardyń, ataq-dańqqa jabyla qumar bolǵandyqtary, ashý-yzamdy keltiredi: olardyń árbiri de mastanyp, dúnıe júzindegi jandardyń taǵdyrlaryn basqaryp, oınaǵysy keledi. Onan da sen áıeliń men balalaryńdy ádepsizdik jolynan, aqymaqtyq jasaǵan isterinen jónge salamyn dep, ómirdiń qyzyǵyna esh toımaı júrgenińde, bári de dóńgelenip ótip keter. Eger de sen ózgelerge aıtqanyńnyń bárin de istetip, ómirdiń bar qyzyǵyn tek óziń ǵana kórseń, onda bul dúnıe ne bolmaq? Ýaqyt ótken saıyn, bizder tereń tuńǵıyqtarǵa batyp, kóp kúnálar artyp, adasamyz: ósek-aıań, ótirik aldaý, aldanysh, satqyndyq, aldamshy ýáde berý, urlyq jasaý, tonaý, qaraqshylyq, — tek sondaı isterdi ǵana estısiń.

Barlyq jerde de, qudaıyn da umytyp, halyqty jaǵympazdyq pen ótirik aldap, arbaý degen órshigen. Osy jolmen bári de ómir súredi. Shyn júrekten aıtatyn bolsaq, árbiri beıqam jaýap beredi: «oqymysty ǵalymdar kezdesken jerlerinde aıtyp júrgenderindeı, eger de kúnániń suraýy óte aýyr, qorqynyshty bolatyn bolsa, onda shirkeý qyzmetkerleri eshqashan da kúnáǵa batpas edi».

Keıde olar da maımyldyń qımyl-áreketterine, aqymaq qylyqtaryna eliktep, soǵan uqsas tirlikter jasaıdy, sebebi olarǵa tabıǵatynan o bastan-aq, sol basyna, aqyl-oıdy, qalaýynsha bermegen. Týrasyn aıtsaq, din jolyndaǵylar ózderin jaqsy jaǵynan ustaýlary kerek. Keıbir tirlikterdi jasaǵan jaǵdaıda da, dymyn shyǵarmaı isteýleri kerek. Al olar bolsa bizderdiń kózimizshe bilgenin istep jatyr, bizderdi, qarapaıym kómpisterdi, kórsoqyr jandar qatarynda sanaǵandaı, bar ar-uıattaryn jıyp qoıǵan. Biraq ta biz óte jaqsy kórip turmyz ǵoı: ózge de jer betindegi kúnáǵa batqan azǵyndar sekildi bul áýlıelerge qasıetti ant berý sonshalyqty unamdy. Qarańyz — Alpynyń arǵy jaǵyn; ol jaqtaǵy poptar ózgeshe sıpatta: Árbiriniń súıikti oınas bıkeshteri bar. Bizdiń ólkelerimizdegiler de bul máselede az kúnáǵa batqan emes. Maǵan aıtsa kerek: olar da, úılengen adamdar sıaqty balalary bolyp, asyrap, tynbastan eńbektenip, balalaryna jaryq dúnıede óz oryndaryn tabýǵa kómek berer. Al olar bolsa ózderiniń qaıdan paıda bolǵandaryn bilmesten, ózderiniń shen qylyqtaryna qaramastan — tákáppar, menmen bolyp, belgili aqsúıekterdiń urpaqtaryndaı ózderin óle-ólgenshe sanap ketedi.

Buryndary poptyń kezdeısoqtaryn onsha eleı bermeıtuǵyn, — búginde olar baıbatshalar: «Sultan», «hanshaıymdar». Ia, olar — orasan, uly kúsh! Kópten beri baıbatshalardyń jerlerin poptar qoldaryna almaı kelgen-di, endi, olardan, aýyldardan, dıirmenderden tólemaqy, salyq, kiris tabystaryn mezgil saıyn alatyn boldy. Mine, kimder dúnıe júzin azǵyndaǵandar! Kópshilikke ortaq jaqsy mysal: Poptyń kúnásiz emes ekenin, kórgender — árbiri kórmegensip kúnálar jasaıdy. Soqyrdyń kúıin soqyr jaqsy biler! Din jolyndaǵy dindárlardyń týralyǵy, parasattylyǵy, adal isteri qaıda? Qaısybiri tárbıe bererlikteı, kirshiksiz adal kúıde shirkeýde ósıet, ýaǵyz aıta alady? Kimder olardyń jolymen júrer deısiń? Búginde bári de beıbastaqtyqqa aýyp ketken! Halyq osyndaı jolǵa tússe, — qalaısha jer jahanyń túzeler? Jáne de bir jaǵdaıdy men sizge aıtaıyn: kimde-kim nekesiz jandardan týylǵan bolsa qınalmasyn — ol endi eshteńeni de ózgerte almaıdy. Bundaı jandardy sóz etý durys emes: bizderdiń dúnıege kelýimiz bizderge jaqsylyq ákelmegen, jáne de dúnıege kelý de uıat emes. Adamgershiligi mol, oqymysty jandardy dinı qaýym árqashanda eńbekterin baǵalap bári de syılaıdy, biraq ta buzylǵan jandardan úlgi alady. Shirkeý qyzmetkeri jaqsylyq jasańyzdar dep ún qossa, kópshilik oǵan kúlip: «Ol jaqsylyq týraly aıtyp tur, al ózi bolsa jamandyq jasaıdy. Qaısysyn biz tańdasaq eken?»

Ol shirkeýde de, ózgelerge ónegeli, aqyl sózder aıtyp turyp, jan tánimen kúıip-janbaıdy: «Balalarym meniń, shirkeýge qarajatpen kómek berińder — qudaıdyń raqymshylyǵy men keshirimine ıe bolasyńdar... Sonymen ol syıynýyn aıaqtaıdy da, ózi bolsa tıyn teben beredi, bolmasa túk te bermeıdi, shirkeý qulap jatsa da, onyń isi bolmaıdy! Eshbir zatqa muqtaj bolmastan, qymbat kıinip, nebir tátti, dámdi, maıly taǵamdardy iship-jep, sóıtip ol ómir súre beredi.

Shirkeý qyzmetkeri jan tynyshtyǵyn saqtap demalǵan kezde, qaıdaǵy ánge qosyp, syıyný deısiń? Kúnde, saǵat saıyn qudaıǵa adal qyzmet etip, kıeli shirkeýge bar paıdasyn tıgizse — shirkeý qyzmetkeri sonda árqashanda jaqsy bolar. Bárine de ol úlgi bolyp, ónegeli, tárbıeli sózder aıtyp, pendelerdiń qorǵanyshy, súıenishi, demeýshisi bolsa eken. Men kúláparashylardy da jaqsy tanımyn: kózińdi onan alǵansha, myńqyldap, mińgirlep jáne de ómir boıy tek baılarǵa ǵana barady, jaǵympazdyqta eshbir janǵa jol bermeıdi, qashan da bolsa meımandyqta qydyrýmen júredi. Eger de bireýin shaqyra qalsań boldy, artynan ekinshisi, al ertesine — jáne de eki-úsheýi. Al, eger de onyń til baılyǵy, bárinen de joǵary dárejede, usta bolsa, onda ol qurmetti ataqqa da ıe bolady: oqyrman, kitaphanashy, kerek bolsa basqarýshy da. Al, qalǵandary — kóleńkede kórinbes. Teń, birdeı bolý taǵamdarynda da oryndalmaıdy, bireýler mindetti túrde toppen qosylyp tynymsyz án aıtsa, oqysa, janazaǵa qatyssa, ózge isterdi de jasasa — artyqshylyǵy — bári de bos sendelis, bir durysy, — qaryndary toq. Al, shirkeý basqarmasyndaǵylar: resmı adamdar, din oqytýshylar, shyraqshylar, rýhty demeýshiler olardy aıtyp — taýsa almaısyń! Túbinde bolatyny: «Senikin maǵan ber, menikine tımegin».

Týrasyna kelgende, kerek deseń ishterinen din jolyn adal, zańdy, dástúrin taza saqtap júrgen, ne bolmasa oǵan jetem degen qyzmetker tabylmas. Bundaı jaǵdaıda din ortasy kúırep, qulap ta qalýy múmkin!..» «Naǵashy, qyzyq eken, — tyńdap kele jatyp borsyq , — Sizdiń táýbe etkenińiz tek ózgelerdiń kúnálaryn áshkereleıdi, onyń sizge kómegi tımeıdi. Menińshe, sizdiń ózińizdiki jetip artylsa kerek? Nege sonshalyqty siz dinshilderdi kóp oılap kettińiz? Ondaı eken, mundaı eken! Árbir jan óz jaǵdaıyn oılap, árkim óz istegen isterine jaýap berýi qajet, árbiri — qyzmetine saı — óz mindetin ol atqarýǵa tıis. Jaýap berýden eshkim de qashyp qutyla almaıdy: Jasyń da, káriń de, shirkeý ishindegiler bolsyn, sizder jer betiniń ár jerlerinde ár jaǵdaıda jasaǵaısyzdar, sál bolmaǵanda meni de jańylystyryp jibereıin dedińiz. Bizdiń dúnıe jasampazdyǵymyzdyń búge shúgesine deıin, búgingi qurylysyn tyńǵylyqty baıan ettińiz. Sizden myqty pop shyǵar edi! Ol kezde men sizdiń quziretińizge kelip, sizdiń danyshpan aqyl-oıyńyzdy tyńdap, sizden sabaq alar edim, nesin aıtaıyn, — búgingi ashshy da bolsa, shyndyq, — biz kóbinese dórekimiz, bilimsizbiz, bilimdi qajet etemiz».

Patshanyń aq saraıyna ekeýi de jaqyndap qaldy.

«Kánekı, batylyraq!» — dep Reıneke kóterińki kóńilmen sóz qatty.

Osy kezde Rımge qudaıǵa qulshylyq etýge bara jatqan Martyn-maımyl olarǵa kezdesip qalady. Ol olarǵa bas ıip, sálem berdi: «Qadirli naǵashym, myqty bolyńyz!» — túlkini jarylqaǵandaı bolyp kóńil aıtyp jatty.

Bárinen de habary bolsa da, túkti de bilmegendeı mán-jaıdy surap jatty. Reıneke kóńilsizden jaýap qatty: «Oh, keıingi kezderde menen qýanyshty kúnder kelmeske ketken bolsa kerek! Qandaı da bir, qarǵa deısiń be, qoıan deısiń be, ury qarylar meniń ústimnen shaǵymdanypty: birisi áıelinen aıyrylyp qalǵan deı me, ekinshisi — qulaǵynan. Bul jerde meniń qatysym qansha? Eger de men patsha aǵzammen kezdesip sóz qozǵasaq, ekeýine de jaqsy bolmas edi! Bárinen de ókinishtisi, ákemniń joǵalǵany týraly istiń meniń basymnan búginge deıin alynbaǵany qıyn bolyp tur. Bul isti aıtqanyn istete alatyn bir ádilqazy sheshe alady, meniń joǵalyp ketkenime, Izegrım qasqyr jaýapty: bir kezderi ol Elkmarda jasap, din jolynda bilim ala bastaǵan bolatyn, biraq ta din oqý ornynyń talaptaryna shydaı almastan — ol jerden qashyp ketti: kúndiz-túni syıynyp, tynymsyz oqýǵa ol jaramady, din jolyn qatal ustap, kúni boıy syıyný ony ábden ólesideı, tıtyqtatyp qoıdy. Onyń qashyp qutylýyna men kómek bergen edim, sol úshin qatty qapa bolamyn: ol patsha aǵzamǵa únemi meniń ústimnen aryz berip, jamandaýmen... Rımge ketsem qaıteıin degen edim! Januıamdy qaıda qoıamyn! Osyndaı alasapyranda olardy tastap ketýge bolmas! Izegrım olarǵa qaıda júrse de, nebir surqıalyq jasap, kún bermes. Aıta bersek, meniń týystaryma pále oılap, qıanat jasasam degen, meniń qastastarym, az emes bolar? Eń bolmaǵanda menen qashqyn degendi alyp tastasa eken: aqsaraıǵa baryp men ózimniń baǵymdy synap kórer edim».

«Qandaı durys bolǵan bolar edi! — dedi Martyn. — Men Rımge jyldam jetip, sizge kómektesýge tyrysamyn. Men bir amalyn tabarmyn. Qaıtkende de, sizdi uıatqa qaldyrmaspyn! Men epıskoptyń hatshysy retinde istiń mán-jaıyn jaqsy túsinemin. Rımge tálimger kerek bolǵanda, sol kezde, men áreket jasaımyn. Naǵashy, bilesiz be: men bir isti alsam eger, ony aıaǵyna deıin jetkizemin. Men sizden qashqyn degen aıypty aldyryp tastap, sizdi kóre almaıtyn dushpandaryńyzdy tas qaptyratyn bolamyn: Olardyń teńge shashyp, kúndiz-túni júgirgenderi, bári de — jelge laqtyryp tastaǵandaı bolmaq! Rımniń tártip, zańdary maǵan belgili: men, ne istep, ne istemeý kerek ekenin jaqsy bilemin... Rımde Sımon degen meniń naǵashy aǵam turady — onyń abyroı, ataǵy, aınalasyndaǵy aqsúıek, shonjarlarǵa belgili. Ol jaqta Aldamshy, doktor Toıymsyz jáne de Jelmuryn, Áperbaqan degen belgili azamattar bar, — olar meniń dostarym. Qarajattardy men aldyn-ala jibergenmin, — bul bizge álden úlken kúsh beredi: Ondaǵylar sot isterin asyǵys, ústirtin qaraı salady, olardyń bárin de tesip bara jatqany qarajat, dúnıe. Qandaı da is bolmasyn — kúdikti me, qısynsyz ba, bári de dúnıemen jónine keledi. Qarajat salsań boldy — bári de durys sheshiledi. Al, eger de azdaý bolsa, bitti, esik tars jabylady... Sondyqtan, úıińizde beımaral jata berińiz, sizdiń isińizdi men qolyma alyp — bar túıinin sheshemin. Siz aqsaraıǵa barǵannan keıin, — meniń áıelim, Rúkenaý hanymǵa jolyǵyńyz, jolyqqannan soń, — patsha aǵzam men patshazada onyń sózine qulaq asady. Onyń sheksiz zerektigi bar. Daryndy jan, únemi dostaryn qorǵap, qoldaýmen keledi. Onda bizdiń týystarymyz kóptep sanalady. Shyndyq ár ýaqytta kómek bere-bermeıtini de bar. Sizge meniń úsh ulym, aǵaıyndarym bolyp, qoldarymyzdan kelgen kómegimizdi shyn nıetimizben berýge ómir boıy daıynbyz. Eger de sizge ádil sot kómek bermese, onda qara da turyńyz, meniń ne isteıtinimdi kóresiz. Sizdi qýdalap jatsa, — habar berińiz. Bar ókimet: patsha aǵzam, barlyq erkekter, barlyq áıelder, bala-shaǵalar — bári de qýdalaýǵa túsedi! Men olarǵa shirkeýlerde toptasyp, án aıtýlaryna, oqýyna tyıym salamyn: neke qıýǵa, sıynýǵa, tabytty jerleýge, bárin de! Siz, naǵashy, qapa bolmańyz! Ákeıimiz óte qartaıyp qaldy, jumysqa kóp aralasa bermeıdi, is júzinde Vatıkandy búginde basqaryp otyrǵan kardınal Eshtıymsyz — jigit shamasynda, kúshi tolǵan, myqty, qyzý qandy, sheshimdi tez qabyldaıtyn adam. Maǵan tanys, bir áıelmen, ol oınastyq qatynasta. Sol bıkesh kerek qujatty aldyna usyna qoısa — oılaǵanyndaı etip, bárin de, ol sol zamatta tyndyratyny sózsiz. Onyń hatshysy Iogannes — eski jáne jańa teńgelerdi jıýǵa qumar. Onyń eń bir jaqyn dosy — belgili bı-sultan Urykóz. Ondaǵy notarıýs Jańylys dóńgelek — ekeýi de, bolashaǵy zor, úmitkerler. Ol jaqynda birer jylda quqyqtaný mekemesiniń jaryq shamy bolady. Jáne de maǵan ol jerdegi eki sot tanys: Dýkat pen Donarıı, — olardyń sot sheshimderin — eshkim de buza almaǵan. Bul Rımde alaıaqtar da, aram oılylar da tolyp júr, onyń bárin Ákeı bile bermeıdi. Bári de týys, tanystardyń arqasynda bolady. Tanystar arqyly azamattyqty da, bir eldiń baǵynyshtylyǵyn da alyp ta tastaýǵa bolady. Osyǵan senińiz, meniń diril qaqqan naǵashy aǵataıym! Bas ıemniń ózi de bilse kerek: men sizdi qurtyp jiberýine jol bermeımin. Sizdiń isińizdi aqtap shyǵý men úshin qıyndyqqa soqpaıdy. Keńestegilerdiń ishindegi eń myqtysy biz ekenimizdi bas ıem bilýge tıis: maımyldar tuqymdary men túlkiler! Ol jerde qandaı da bolmasyn, sizge, qaıtkende de, kómektesedi!..»

«Kóńilim jaıyna túskendeı, — dedi Reıneke oǵan. — Eger de men osydan aman-esen qutylsam, men sizdi umytpaspyn...»

Sóıtip olar qoshtasty. Tek Grımbart ekeýi ǵana dostarynsyz, aǵaıyn-týystarsyz, Reıneke-túlki, oǵan asa ashý-yzalary qaınap otyrǵan, aqsaraıǵa jaqyndaı tústi.

Toǵyzynshy óleń.

Reıneke-túlki aq saraıǵa kele jatyp, ózine qoıylǵan kúnálardan qutylyp ketýine senim qanaty baılanǵandaı edi. Biraq ta, sonda jınalǵan esebi joq onyń ólimin tilegen dushpandaryn kórgende, — kóńili sý sepkendeı tunjyrap, qabaǵy salyńqy kúıinde Grımbardtpen birge nebir aqsúıek, sultan-bılerdiń jandarynan ótip bara jatty. Taq minbesine jaqyndaı bergende Grımbart onyń qulaǵyna sybyrlap: «Reıneke, kóńildi tómendetpegin! Baqyt qorqaqqa emes, batyr janǵa keletinin esińde saqtaǵyn: qutylar esikte — qıyndyqtar turar!» — dedi.

«Rasynda da solaı! — dep Reıneke jaýap qatty, — Men sizdiń qoldaý jasaǵanyńyzǵa sheksiz rızamyn! Eger de osydan men bostandyqqa shyǵatyn bolsam, sizdi umytpaspyn!...»

Aınalasyn baıqap qaraǵan edi, onyń aǵaıyn-týystary da az jınalmapty, degenmen de qoldaýshylar kemdeý eken! Ol kóptegen jandarǵa qıanat jasaǵany baıqalyp aq turǵandaı — kerek deseńiz ulylary da, qarapaıymdary da, sur jylandar men kámshattar da buny sumyraı qataryna qosyp otyr. Sonda da bolsa alańda jınalǵandar ishinen jetkilikti dostarynyń otyrǵandyǵyn baıqaıdy. Reıneke taq minbesiniń aldyna kelip tizerlep otyryp, sabyrlyq jasap sóz qozǵady: «Bizderdiń bar isterimizdi, bar kúsh-qýatymyzdy qoldaıtyn, qorǵaıtyn meniń bas ıem, patsha aǵzamym jáne de Sizdiń jan jubaıyńyz, meniń hanzadam, sizderge ómir boıy Alla taǵalam jar bolsyn, sizderge kórgendi aqyl parasat bergeı, búginde ókinishke oraı jer betinde qaýlap kele jatqan ótirik, ósek, aıańnan

aýlaq etip, sizderdi týra, ádiletti joldarǵa salyp júrsin. Búginde kóp jandardyń túr-pishininen qarap, onyń shyn mánisinde qandaı jan ekenin ajyratý óte qıyn bolyp tur. Eger de patsha aǵzamyz kitapty oqyǵandaı, mańdaıǵa jazylǵandy da oqı alatyn bolǵanda — onda ol meniń oǵan qanshalyqty adal ekenimdi bilgen bolar edi! Ókinishke, kóbisi meni qaralap, jamandaıdy. Kim, káne? Ońbaǵandar! Olardyń bar oılaǵandary, maqsattary meniń sizge degen dostyq yqylasymdy tas talqan etý: men, ondaı qurmetke ylaıyq emes ekenmin! O, meniń ámirim — patsha aǵzamym, týralyq pen ádildiktiń jolynda júrý maǵan ǵana tán qasıetter emes pe! O, jo-joq! Sender patsha aǵzamymyzdy ádil joldan taıdyra almaısyńdar! Osyndaı bolǵan — osyndaı bola da bermek!» Reınekeniń jankeshtiligine, ójettiligine qaıran qalyp otyrǵan kópshilik — oryndarynan údere qozǵalyp, qyzyǵýshylyq baıqatyp, ne áńgime aıtar eken degendeı, qulaqtaryn túre, jym-jyrt bolyp, tyńdaýda: Onyń jasaǵan qylmystary aıdan anyq kórinip-aq tur — al, bul qalaısha onan qutylmaqshy? «Eı, ońbaǵan, surqıa! — dep aıqaılap jiberdi patsha, — qur bostan-bos sózińmen bul joly sen qutylyp kete almaısyń! Joq, ótirik, aldamshy sózderińmen bizderdi sendiremin demegin. Seniń óler keziń keldi! Maǵan adal ekenińdi, sen dáleldep berdiń-aý deımin: sóz joq, qoıan men qarǵaǵa jasaǵan jábirleriń jetip artylady, — sen qaı jerde júrseń de qıanat-qylmys, satqyndyq jasamasań júre almaısyń ǵoı! Sen ońbaǵan ister jasaýdyń ustasysyń, endi bárine de toqtam jasalynady. Men saǵan endi emin-erkin bilgenińdi istetip qoımaımyn — báriniń de shegi bar!»

«Meniń jaǵdaıym endi ne bolar eken? O, endi, shirkin, tek qana úıime jetip alsam ǵoı! Amal-aılasyn qaıtip tapsam eken? Ne de bolsa, bar amal-tásildi paıdalanyp, jolyn tabýym kerek — táýekelge bel baılaǵan durys!..» — dep oılady Reıneke.

«O meniń asa qurmetti, ádiletti patsha aǵzamym! — dedi ol. — Eger de siz meni ólimge turarlyq jan dep esepteıtin bolsańyz, onda sizdiń isti terisinen qaraǵanyńyz. Odan da meni muqıat tyńdasańyz bolar edi! Nebir qıyn-qystaý kezeńderdi, sizdiń janyńyzdaǵy jandaıshaptardyń bári qashyp ketkende, men únemi sizdiń qasyńyzda bolyp, bar aqyl-keńesimdi aıtatyn edim ǵoı, siz ben ekeýmizdiń aramyzdan qyl ótpeıtin jaqyndyǵymyzdy ajyratyp, meniń osynda joqtyǵymdy paıdalanyp, meniń syrtymnan maǵan ólim jazasyn da kesip qoıypty. Ádil de, ádiletti bas ıem, meniń sózime qulaq asyp, istiń mán-jaıyn durys sheshesiz-aý degen úmittemin: eger de meniń kúnám bolsa — amal qansha mańdaıyma jazylǵany bolar. Men qasyq qanymdy da, janymdy da aıamastan, otanymyzdyń, memleketimizdiń shekarasyn kúndiz-túni kúzetken kezderimdi, árıne siz oǵan asa mán de bermegen edińiz. Joq álde bir tıtteı de kináli bolyp, osynda aqsaraıǵa, sizdiń aldyńyzǵa keler me edim, aıtyńyzshy? Týrasyn aıtqanda men sizden de, dushpandarymnan da saqtanyp, aýlaq júrgenim ras. Eshbir, sheksiz baılyq, qymbat zattar da meni osynda alyp ta kele almas edi! Óz úıim, óz týǵan jerim — óleń tósegimde, emin-erkin bostandyqta ómir súrip jatqan jaǵdaıym bar, al bul jerge men adal, shyn nıetimmen, eshbir jasap qoıǵan kúnálarym joq bolǵannan soń — kelip otyrmyn. Men endi ǵana saıahat jasaýǵa daıyndalyp jatqanymda, myna meniń jıenim Grımbart habarmen kelip: aqsaraıǵa jedel jetý kerek ekenimdi aıtty. Men jolshybaı jan-jaqty tereń oıǵa shomyp kele jatyp Martyn myrzaǵa jolyǵyp, nebir áńgime dúken qurdyq. Ol maǵan meniń bar bilip-bilmeı jasaǵan kúnálarimdi keshirim jasaý jolynda qyzmet etpek bolyp ýádesin berdi: «Rımge barǵannan keıin sizdiń barlyq isterińizdi qolǵa alamyn: Siz aqsaraıǵa bara berińiz, biz sizdiń kúnálaryńyzdy alyp tastaımyz...» — dedi ol. Kórdińizder me, bul sózdi maǵan eń bilgir, zańger — Martyn myrza aıtty: Bizdiń belgili, abyroıly din jolyndaǵy danagóıimiz Jaryp ótkirdiń qaramaǵynda Martyn myrza bes jyldan beri eń senimdi zańgeri bolyp, sot júıesin basqarady eken! Al, men munda kelsem — meniń ústimnen neshe túrli aryz-shaǵymdar qaptap ushyp júr. Reıneke ondaı da, sondaı dep qoıan men týraly ótirikti syqpyrtyp otyr — qarańdarshy oǵan: meni aıyptaǵysy kelse, káne endi osynda kelip meniń aldymda kózbe-kóz aıtsynshy! Qaısy bir jandy bolsa da, onyń aıybyn, kúnásin aıtamyn degen kinálaýshy jaýyp, ózi joqtyń kózi joq degendeı, bolǵandy da, bolmaǵandy da aıtyp, jamandaı berýge bolady ma, kináli degen jan da óziniń týra sózin aıtýy kerek emes pe. Myna turǵan jalǵanshylar — qarǵa men qoıan — menen tek jaqsylyq kórmese basqa jamandyq kórgen emes. Aldyńǵy kúni bolsa kerek tań atysymen maǵan qoıan jolyǵyp, jyly shyraımen amandasty. Men bul kezde aýlamnyń aldynda turyp, Allaǵa sıynyp jatqan bolatynmyn. Ol maǵan aqsaraıǵa bara jatqanyn aıtty. — Men oǵan: «Qudaı jolyńdy jarylqasyn!» — dedim. Qoıan bolsa jylamsyrap: «Meniń jolda kele jatyp, qarnym qatty ashyp tur, sharshadym!» — dedi. — Sizdiń tamaq jegińiz kelip tur ma? — dep men aıanysh tanytyp suraǵan edim. «Janymmen rızashylyq bildirer edim», — dep ol jaýap berdi. Men oǵan: «Jan-tánimmen syılap kútemin» — dedim. Bizder qorǵanǵa kirdik te, — men oǵan alsha men maı berdim: sársenbi kúnderi men et jemeıtin edim. Osy zamatta meniń kenje balam jetip kelip, jeıtin qalǵan tamaq izdeı bastady: balalarǵa qalǵan-qutqan as dámdi keledi ǵoı. Balaqaı qyzyǵyp oınamaqshy bolǵanda, qoıan nárestemniń tumsyǵynan baıqaýsyzda salyp jiberedi de, sonan erinderi, tisteri qanǵa boıanyp qalady. Muny kórgen aǵasy Reıngart, inisiniń óshin almaqshy bolyp, ekijúzdiniń tamaǵyna jarmasa ketken! Bar bolǵany — mine osyndaı bolatyn! Men — birden balalaryma jetip bardym da, ekeýiniń áreń degende qapa qylǵan meımannan ajyratyp alyp, qatty urystym. Oǵan ne bolǵanda da, úndemesten sabyrlyq jasaýy kerek edi: odan artyq ol qoshemetke bólenbes te edi!

Eger de meniń jas balapandarym jaman oıda bolǵandarynda, onda ony sol jerde-aq tyndyrǵan bolar edi. Mine saǵan endeshe jasaǵan rahmeti! Men onyń qulaǵyn julyp alǵan ekenmin! Ol degeniń oǵan degen úlken qurmet — estelik úshin jasalǵan belgi...

Qarǵa maǵan jylap kelip: áıelinen aıyrylǵanyn habarlady. Ol beıshara, ókinishke oraı, erteletip, tań ata ólgenshe toıa jep alǵan: qolamsadaı balyqty súıek-púıegimen jutyp jibergen. Arǵy jaǵynda ne bolǵanyn bárin de ol bilip turyp, áıelin men óltirgendeı ózinshe árnárseni ottap otyr. Múmkin onyń ózi óltirip kep otyrǵan da shyǵar? Eger de maǵan onan suraý alýyma ruqsat beretin bolǵanda, ol basqasha óleń aıtar edi. Bul qarǵalar únemi bıikterde ushatyny sonshalyq, olarǵa qanshama umtylyp sekirgenmen jetý múmkin emes.

Eger de maǵan aıyptaý kinásin taǵamyn degender bolsa, onda ashyq ta, anyq ta kýálerin alyp kelip, moınyma qoıyp, dáleldep bersin! Búginde salaýatty sot tártibine júginetin bolsaq sondaı bolýy tıis. Men osyny talap etýge quqyǵym bar. Eger de aıǵaqty kýágerler bolmaǵan jaǵdaıda, basqasha sheshim jasalynýy tıis: Mine! Men jekpe-jek urysqa daıynmyn! Bolatyn jer men ýaqytty belgileńizder!

Menimen jekpe-jekke shyǵatyn jan ózimmen qatarlas, teńdes tuqymnan shyǵyp, dál qazirdiń ózinde ózin tanystyrsyn. Jekpe-jekte kim jeńip shyqsa, sol abyroıǵa ıe bolatyn bolsyn. Bul — ejelden kele jatqan zań, men osy úrdisti qoldaımyn!..»

Reınekeniń aıtqan ýájin tyńdap otyrǵan kópshilik, tóbeden jaı túskendeı, oryndarynan tyrp etpesten tapjylmastaı bolyp, qatyp qalǵan edi. Ásirese qarǵa men qoıan degenderińde jan degen qalmaǵany sonshalyq, — ekeýi de ún-túnsiz, aqsaraıdan zytyp shyǵyp ketkenderin de, ózderi de sezbeı qalǵan-dy. Syrtqa shyǵyp bara jatyp olar bir-birine: «Budan keıin endi onymen sottasýdyń reti de bolmas. Qanshama biz árekettengenimizben de, biz ony jeńe almaspyz. İstiń qalaı bolǵanyn kim kórdi deısiń? Biz ol jeksurynmen birge-bir ǵana bolatynbyz. Kýágerler joq. Sondyqtan, amalsyzdan, tek biz ǵana jaýapker bolamyz. Endeshe alaıaq sumyraımen baskeser myqty bireý urysqa shyǵyp jazasyn bersin! Rasynda da, báleketten aýlaq! Biz, kimmen isimizdiń bolǵanyn sezip otyrmyz: ótirikshi, qý, ońbaǵan ol bizdiń birneshe ondaǵan týystarymyzdy qurtyp jiberýi múmkin. Joq, bul degeniń bizge óte qymbatqa túspek!..»

Bul ekeýiniń esikke qaraı ketip bara jatqandaryn, Izegrim men Sultan jaqtyrmastan qarap turdy. Kóńilderi túsip túńilip ketken Patsha osy kezde kópshilikke qarap: «Kimde, qaısy birińde aryz bar? Kelińder. Keshe kijinip, ashýlanǵandar az emes edi ǵoı. Aıyptalýshy kelip otyr. Káne, kim bar?» Eshbir jannyń da aryzdanyp qarsy shyqpaǵanyn Reıneke baıqap, miz baspastan jaǵdaıdy óz qolyna alyp: Syrtyńnan ósek-aıańdy syrǵytady kep, syrǵytady kep, al júzbe-júz kezdese qalsań boldy, bári de úılerine ketkisi kelip turady. Ońbaǵan qarǵa men qoıan, maǵan qara jaǵyp, meni qur bostan bosqa jazalap, qıanat jasamaq oılary bar. Men kózderine kóringen edim — demde aıaqtaryn jyltyratyp, taıyp turdy. Men olardyń masqarasyn shyǵardym! Mine, kórdińizder me, óshikken, kekshil aldamshylardyń syrtta júrgenderge qara kúıe jaǵyp qaralamaq bolýdyń óte qaýipti ekenin: abyroıly adal jandardy olar kórealmaýshylyqpen barynsha qaralaýǵa, masqara etýge tyrysady. Men ózimniń qara basym úshin emes, ózge jandar úshin kúıip-pisip júrmin».

«Beri qaraǵyn, — dedi patsha, — sen ońbaǵan satqyn maǵan jaýap bershi, meniń eń senimdi jaýapty hatshym beıshara Uzynqulaqty haıýandyqpen aıaýsyz óltirgenińdi qalaısha jaıbaraqat turyp aıta alasyń? Men seniń neshe túrli jasaǵan qastandyqtaryńdy keshirgen joq pa edim? Sen Rımge, teńizdiń arǵy betine saparǵa attanǵanyńda kıim-keshekter, azyq-túlikter, etikter bergen men edim ǵoı; seni jóndeledi dep, men seni qamqorlyǵyma alǵan edim. Endi bolsa búginde sen bilgenińdi jasap, aldymen Uzynqulaqty óltirip, Bellın bolsa senimen birge aqyldasyp, birge tirlik jasadyq dep qoıannyń basyn qorapqa oraǵan kúıde meniń aldyma alyp kep tur. Bul ne degen sumdyq? O zaman da, bu zaman — qoıannyń basyn qobdıshadan taýyp alý degeniń! Bul isterdiń bárin de sen meniń ústimnen kúlý úshin jasap otyrsyń dep túsinemin. Bellın qasqyrdyń jemtigi boldy — endigi kezek saǵan kelip tur!» Reıneke tań qalyp: «Men ne estip turmyn? Bellın de ólgen be? Men endi ne istesem eken? Odan da meniń ólgenim durys bolar edi! Ah, solarmen birge men orasan kóp zergelerimnen, baılyqtarymnan aıyrylyp qaldym-aý! Men solar arqyly dúnıede teńdesi joq qymbat zattarymdy sizge arnap berip jibergen bolatynmyn! Qoıdyń qoıandy óltirip, sizdiń qazba baılyqtaryńyzdy urlap alyp ketedi dep kim oılady deısiz? Qazylǵan shuńqyr men qaqpandy kútpegen jerden kútkin! — degen osy eken de...» Ashý, yzaǵa býlyqqan patsha Reınekeniń aıtyp jatqan sońǵy sózderine mán berip te, tyńdaǵan da joq, ol ornynan turyp ketti. Alaıaqty darǵa asýǵa daıyndala bastaǵan bolatyn. Óziniń taǵyna jaqyn kelgen kezde, onyń aldynan patshazada, maımyl Rúkenaý hanym shyǵady. Maımyl bolsa hanzada men bas ıemniń erekshe qurmet tutatyn jandarynyń biri, biregeıi bolatyn. Reıneke-túlkini de qoldap, qorǵashtaıtyn da osy jan bolatyn. Maımyl bárinen de bilimdi, syıly, qurmetti, qadirli edi.

Patshanyń ashýda bolǵanyn baıqaǵan ol abaılap til qatty: «O bas ıemiz! O bastan sizdi qurmet jasap, sizdiń buıryqtaryńyz ben úkimderińizdi buljytpastan tyńdap, oryndap ta kelemiz, meniń de ótinishterimdi siz qabyl alyp, keshirimmen qarap ta kelesiz. Meniń bul jolǵy da ótinishimdi durys qabyldaısyz degen úmittemin. Óıtkeni bul jolǵy isim meniń jaqyn týysym týraly bolyp otyr. Kim óziniń aǵaıynynan bas tartar deısiz? Reıneke, kim bolsa da, — ol meniń týysym. Eger de men onyń minez-qulqy týraly aıtatyn bolsam, onda: Ol osynda sotqa ózi kelgen eken, onda onyń kúnálarynyń joq ekenin kórsetedi. Sizdiń ákeńizdiń senimdi dosy bolǵan onyń ákesi de, únemi, ómir boıy osyndaı jala, ósek-aıań aryzdardan qutylmaı aq ketken bolatyn. Biraqta ol olardy áshkerelep, masqaralaryn shyǵaratyn: İsti tekserip qaraı bastaǵannan aq — kórealmaıtyndardyń qoldan jasaǵan bolmashy tirlikteri belgili bolyp qalatyn: kerek deseńiz onyń batyrlyqpen, jankeshtilikpen jasaǵan isteriniń ózi keıde qastandyq jasaǵandaı bolyp kórinip turatyn! Aqsaraıda onyń bedeli, abyroıy Izegrımnen de, Braýnnan da joǵary turatyn. Ekeýi de kúndelikti kezdesetin aıyptaýlar men jalalardan ol sıaqty sheberlikpen jaýap berip, taza qutylyp kete alatyn bolsa eken dep tań qalasyń.

Qalaı degenmen de olarǵa týralyq ister jasaý degenniń maǵynasyna túsinýi qıyn-aq: olardyń kúndelikti jasaǵan ómirleri — oǵan dálel bola alady!» «Nege olaı deısiz, — dep patsha onymen kelispesten, — Reınekeniń maǵan jaǵympazdanyp, sizdiń adal qyzmetkerińiz boldym dep, onyń ótken jasaǵan qylmystaryn qoıandy óltirgenin, qoıdy jolynan adastyrǵanyn bárin de umytyp ketkendigi sizdi oılandyrmaı ma deımin? Sondaı-aq onyń osyndaǵy belgili, ataǵy shyqqan aqsúıekter men shonjarlardy ashyqtan ashyq aldap, kelemejdep ketkenderin, urlyq-zombylyq, qaraqshylyq jasaǵan, kúnásiz jandardy óltirgen surqıa isterin, úkimetimizge keltirgen orasan zor zıandaryn anyqtap, bilip, kórip te otyrmyz ǵoı. Joq, budan bulaı shydaýǵa bolmaıdy!»

Maımyl patshanyń aıtqan sózderine kónbesten: «Qalaı degenmen de árbir jan ol sıaqty salıqaly oı aıtyp, sol oılaǵan oılaryn is júzinde oryndap údesine shyǵyp júrgenderi kóp emes, joqtyń qasy dep aıtsaq ta bolady. Ondaı jandarǵa senim men qurmet bolý kerek! Ne degenmen de onyń ústinen jala jabylyp, jasyryn ótirik aryzdar uıymdastyrylyp jatady. Ondaı báleqorlar kóbeıip ketse — ashyq aıta bastaıdy. Osyndaı jaǵdaılar Reınekeniń basynda jıi bolyp turady. Sizdiń, memleketimizdiń basyna is túsip, nebir tar jol taıǵaq keshý, qıyn-qystaý kezeńderde, aınalańyzdaǵy nebir menmin degen ýázirlerińiz, sultan-bekterińiz bet-betimen, únsiz qashyp, Reıneke emes pe edi janyńyzda bolyp, bar aqyl-keńesterin aıtyp, kómek bergen, ony umytýǵa múldem bolmas sirá. Jaqynda ǵana bolǵan is — jylan men adamnyń jasaǵan aýyrtpashylyqtaryn, — eshbir jannyń da shamasy kelmegende, Reıneke emes pe edi jolyn taýyp ketip, bárimizdi de qutqaryp qalǵanda, siz edińiz ǵoı ony joǵaryǵa kóterip, marapattap, madaqtaǵan». Patsha bir sát oıǵa shomyp, maımylǵa qarap jaýap qatty: «Ol isti óte jaqsy bilsem de, máseleniń mán-jaıy esimde qalmapty, qalaı degenmen de, menińshe, bári de túsiniksiz tirlikter me, qandaı edi. Sizdiń esińizde qalsa, men ony jan-tánimmen, muqıat tyńdaýǵa daıynmyn».

«Eger de, bas ıemniń qalaýy solaı bolsa, — dedi maımyl, — onda tyńdańyz: Osydan týra eki jyl buryn sizdiń aldyńyzǵa aryzben shýlap jylan keledi. Onymen sottasyp, eki retinde de utylǵan, biraq ta sotyń qaýlysyna rıza bolmaǵan sharýa adam da keledi.

Jylan bolsa sizge bar bolǵan oqıǵany baıandap beredi: bir qorǵannyń tesik jerinen ótip bara jatyp ol, baıqamastan quryqqa ilinip qalady da, — quryq birden óletindeı jaǵdaıǵa dýshar bolyp turǵanda, oılamaǵan jaǵdaıda onyń janynan bir adam ótip bara jatady. Jylan jan ushyryp: meni ólimnen ajyratyp alshy, alshy! Men ótine, jalyna suranamyn, qutqarshy!» — deıdi.

Adam jaýap qatyp: «Maqul, — men seni aıaǵanymnan, qutqaraıyn. Biraq ta sen maǵan jamanshylyq jasamaımyn dep ýáde bergin» — deıdi. Jylan ólgendegi sózin aıtyp, ant beredi de — adam ony qutqaryp alady. Sóıtip ekeýi birge jolǵa shyǵady. Bir kezde jylannyń qarny ashyp, adamdy orap alady da, jemek bolady.

Beıshara adam jan ushyryp, shoshynyp, ashýlanyp: «Osy ma meniń jasaǵan jaqsylyǵyma jaýabyń? Osy ma seniń rahmetiń? Sen emes pe ólerdeı ant bergen?!»

Jylan bolsa: «Meni osyndaı tirlikke aparǵan ash bolǵandyǵym, — oǵan eshteńe de jasaı almadym: «Kerek jaǵdaı» bolmaıdy degenge kónbeıdi eken. Sol sebepten men ózimdi ustaı almadym» — dedi.

Adam bolsa jalynyp: «Bizge jolyqqan jannan, osy ekeýmizdiń qaısymyzdyń jasaǵan isimizdiń durys ekeniń surap bilgenshe, sen meni aıaǵyn!» — deıdi.

«Jaraıdy onda, men az ýaqyt bolsa kúteıin» — dep jylan jaýap berdi. Olar alǵa júrip kele jatyp, — shalshyqta júrgen qarǵalardy kóredi, — onyń esimi Tynymsyz bolsa, janyndaǵy qarǵaniki — Qarq-qarq bolatyn. Olardy jylan janyna shaqyryp: «Jaqyn kelip, bizdiń máselemizdi sheship berińder» — deıdi.

Qarǵa bolǵan isti muqıat tyńdap bolyp: «Adamdy jegeniń durys!» — degen sheshim aıtady.

Qarǵanyń ony aıtqandaǵysy, oǵan da bir bóligi tıip qalar aý degen dámesi de joq emes edi.

Jylan qýanǵannan kózi jaınap ketip: «Jeńis men jaǵymda — endi meni eshkim de aıyptaı almas! — dedi»

«Joq, men áli jeńilgen joqpyn — dep adam qarsylyq jasaıdy. Meni qalaısha qaraqshy jazalaýy tıis? Bir ózi ǵana! Bul isti ekinshi ret zań sheńberinde qaraýdy suranamyn! Sottardyń quramy: tórt, bes, on bolýǵa tıis!» — deıdi.

Buǵan da jylan kelisimin beredi: «Kettik onda!» Jolshybaı olar qasqyr men aıýǵa jolyǵyp, olardy kópshiliktiń ortasyna alyp barady. Bul jerge kelgende adamnyń qoryqqannan jany qalmaıdy: bes birdeı alpamsalardyń ortasynda bir óziń qalý degen! Ońaı ma! Ol jylan, qasqyr, aıý men eki qarǵanyń qorshaýynda qalady. Qorqynysh úreıi bar denesin bılep ketti! Qasqyr men aıý bir-birimen tez arada kelisimge kelip, sheshimderin aıtady: «Jylannyń adamdy óltirýge tolyq quqyǵy bar: Ash bolǵan jan eshqandaı da zańdy moıyndamaǵan, al ant berý degen qajet isterge bóget bola almaıdy».

Jolaýshy múldem qorqyp ketti: bári de onyń ólgenin qalap turǵanyn — ol túsingen edi. Osy zamatta jylan bar qaıratyn jıyp alyp ysqyra joǵaryǵa shapshyǵan kúıde — ý, zaharyn aıamastan shashty aı kep! Biraq ta jolaýshy qashyp úlgirdi.

«Bul ne degen ózbasymdylyq! Men emes pe edim seniń ómirińdi syılaǵan?» — dedi jan aıqaıǵa salyp.

Jylan bolsa: «Sen ekeýmizdiń isimizdi sottyń eki ret qaraǵanyn, eki rette de jeńildiń» — dep jaýap beredi.

Adam oǵan qarap: «Bulardyń ózderi tek urlyq pen qaraqshylyq jasaýmen kún kóretinder ǵoı! Men bulardy moıyndamaımyn! Bizdiń isimizdi patsha aǵzam qaraıtyn bolsyn! Bas ıem qandaı sheshim qabyldasa da sony qabyl etemin. Eger de utylyp, óte qatal jaza alsam da, bárine de shydap, kóteremin!» Qasqyr men aıý zaharlana til qatyp: «Bopty, baıqap kór! Ol jerde de bul is sóz joq jylannyń paıdasyna sheshiletin bolady» — dep jatty. Aqsaraıdaǵylardyń bári de olardy qoldaıtynyna kúmán keltirmesten, adamdy súıretken kúıde sonda senimmen alyp keledi: bular jylan, qasqyr, aıý jáne eki qarǵa. Qasqyr bir ózi emes, úsheý bolyp kelgen: janynda eki balasy erip júr — biriniń aty Jalańput, ekinshisiniń aty Ashqalaq, — ekeýiniń de deneleri ózgelerden iri, qashan óz bólisimizdi alamyz deýmen, jol boıy jolaýshynyń mazasyn alýmen keldi: qasqyr degender bóltirik kezinen ashqalaq bolyp jaratylǵandar ekeni belgili ǵoı! Kópshiliktiń aldynda turyp alyp olar jaǵymsyz daýystarymen toqtaýsyz ulydy aı kep! Sondaǵy jınalǵan qaýym eki jyndy, tentekterdi saraıdan syrtqa aıdap qýyp jiberdi. Adam jylannyń onyń bar jasaǵan jaqsylyǵyn da, bergen antyn da umytyp, ony óltirýge qushtar bolyp turǵanyna anyq kózi jetken-di. Jylannyń bar maqsat-oıy: ıa, onyń ólerdeı ash qarny osyǵan bar dep túrtkileýde, — ol degeniń eshqandaı da zańyńa baǵynar emes! Ia, sol kezde siz, bas ıem, óte qınalǵan bolatynsyz! Sizge bul isti qaraý quqyqtyq tártipti saqtaý, qadaǵalaý jaǵynan da, ómirdegi tirshiliktiń bolmysy jaǵynan da óte aýyr tıgen edi. Sizge bul is jaqsylyqqa jamandyq jasaý degen osy degendeı bolyp kórindi. Degenmen de ashtyqta da bir toqtyq bolýy qajet ekenin de esińizge túsirdińiz de, — keńes múshelerin tez arada jınaýdy buıyrdyńyz. Keńes músheleriniń kóbisi adamdy qoldaýdan bas tartty: Bári de jeńis tuǵyryna kóterilmek oıda — bári de jylandy qoldap shyǵa keldi.

Osyndaı qıyn shatyrman istiń sheshimine jete almaǵan soń, siz Reınekeni alyp kelińder dep shabarman jibergen bolatynsyz: bári de aýyzdaryna qum quıylǵandaı bolyp, zańdy túrde sheshim aıtýǵa eshbir qabiletteri de bolmastan, meń-zeń kúıde, tym-tyrys otyrdy. Reıneke kelgennen — qaýlyny muqıat oqyp shyqty. Siz oǵan sońǵy sheshimdi qabyldaýyna ruqsat bergen edińiz: qalaı sheshim aıtsa, sol sheshim durys dep eseptelýi tıis. Ol mán-jaıdy ábden tarazylap, bylaı dedi: «Maǵan eń aldymen oqıǵa bolǵan jaıdy óz kózimmen baryp kórýim kerek. Jylannyń sol jerde buǵaýǵa túsip oralyp jatqanyn, adamnyń ony qalaı qutqaryp alǵanyn, bar búge-shegesine deıin zerttep kórip, bilýim qajet, sonan soń baryp sheshimimdi kesip aıtamyn» — dedi túlki.

Sodan baryp, jylandy qorǵandaǵy tar tesikke aparyp, adamnyń aıtqanyndaı etip, tyǵady da, buǵaýǵa myqtap kep orap qoıady. Reıneke sodan keıin óz sózin aıtty: «Qarańyzdarshy, mine endi, bári de burynǵysynsha óz jaıyna keldi, sondyqtan da eshkim de utqan da joq, utylǵan da joq. Maǵan bári de túsinikti boldy, endi sheshimin bereıin: Eger de adamǵa jylandy buǵaýdan qutqaryp alamyn dese — qutqaryp alsyn. Al, almaımyn dese — ol turǵan kúıde tura bersin, sóıtip adam erkin, eshbir alańdamastan, óz jolymen kete bersin. Jylannyń aıaýsyz jasaǵan qatygezdigine, adam óz qalaýymen jaýap bergeni durys. Menińshe, osy sheshimde — týra, ádil sot bar dep esepteımin Múmkin, men qateleske de shyǵarmyn...»

Osy sheshim sizge de, keńes múshelerine de unaǵan edi. Sonda eń birinshi sharýa, keıinnen bári de, ásirese patshazada da Reıneke-túlkiniń aqylynyń zerektiligine rıza bolyp, sizge rahmetterin aıtyp, qarsha boratqan bolatyn. Izegrim men Sultannyń nebir urys-soǵystardaǵy jasaǵan erlikteri týraly kúndelikti aıtylyp ta júr: ettiń mol ıisi shyqqan jerde — olar jatpaı-turmastan jetip barady, olardan bári qorqady. Shyndyǵyn aıtýymyz kerek — ekeýinde de boı deseń boı, kúsh deseń, kúsh bar. Biraq ta, ókinishtisi, patshanyń joǵarǵy keńesindegi otyrystarynda olarǵa únemi tereń aqyl-oı jetispeı turady.

Ekeýi de kúshimiz kóp dep maqtanǵandarymen, naǵyz urysta, eń mańyzdy máselelerdi qaraýǵa kelgende — isteri aqsap, ońbaı jatady. Óz úılerinde júrgende — bul dúnıede olardan asqan ójet, batyr joq sıaqty. Soǵys kezinde — olar qosymda tyǵylyp kútip jatady da, al eger de urysqa tótep beretin qýatty kúsh kerek bolǵan sátte, olar da túkke de jaramastan, ózgelermen qatar úılerine qur bostan-bosqa qaıtarylyp jatady. Qasqyr men aıý memleketimizdi únemi qurtýǵa daǵdylanǵan: úıiń órtenip jatyr ma, jan-janýarlar azap shegip jatyr ma olardyń qas-qaperlerine kirip te shyqpaıdy: jylý bolar bir burysh tabylsa boldy! Olar tek qaryndaryn toltyrý úshin, eshnárseni de aıamaıdy. Ózderi jumyrtqany jutyp alyp, qabyǵyn kedeı kepshikterge berip, ádil ister jasadyq degendeı bolady!

Reıneke-túlki bolsa, kerisinshe, óziniń túlki aǵaıyn-týystary sekildi, aqyldy, parasatty keńesimen myqty. Bas ıem meniń, ol da qatyp qalǵan tas emes qoı, keıde abaısyzda, jańylysyp qatelikter jiberip te qoıatyn shyǵar. Siz onan artyq keńesshini eshqashan da taba almaısyz. Men sizden jáne de keshirim jasaýyńyzdy ótinip suranamyn.

Patsha tereń oıǵa shomyp jaýap qatty: «Men oılanyp kóreıin. Ia, sol kezdegi sheshimine rıza bolǵan jaǵdaıym bar edi, rasynda da jylan sybaǵasyn alǵany durys bolǵan bolatyn, ol tabıǵatynda alaıaq ekeni belgili — onyń túzeletine esh senbeımin!

Onymen qandaı da kelisim-shart jasaǵanyńmen, báribir seni aldap ketedi: ol sekildi asa eptilikpen qýlyqtyń jolyn eshbir jan da taba almasa kerek? Qasqyryń da, aıýyń da, mysyǵyń da, qoıanyń da, qarǵań da — onyń aldynda balapandar, ol olardyń bárine de qaıǵy-qasiret, azap, ákelip, masqara etken: biri qulaǵynan aıyrylsa, ekinshisi — kózinen, al úshinshisi — ómirimen qoshtasqan... Qalaısha, qandaı betterińmen, osyndaı jaýyzdyń sózin sóılep, onyń isin qoldap, uıalmastan meniń aldyma kelip tursyńdar, a?..» «O bas ıem! — dedi maımyl, — esińizge túsirýge minájat etseńiz: onyń úrim butaǵynyń myqty, kúshtiler tobynan ekenin — sizdiń bilgenińiz jón bolar deımin...»

Patsha ornynan turdy da, ony shydamsyzdana kútip turǵan bir top kópshiliktiń aldyna keldi. Ol kópshiliktiń arasynan Reınekeniń kóptegen aǵaıyn-týystaryn kórip: óz rý-taıpalaryńnyń basshysyn qorǵaýǵa kelgen bolarsyzdar. Olardy túgeldep jatýdyń da qajeti bolmas. Patsha neshebir shubyryp kelgen onyń týystaryn kórgenmen, qarsy jaqtaǵy turǵan túlkige dushpan jandardyń da az emes ekenin baıqaıdy. Saraıdaǵylar eki topqa bólingendeı.

«Reıneke, tyńdaǵyn, — dep patsha sózin bastady, — aqtala alsań, aqtalyp kórgin. Bellın ekeýińniń birgelesip quıtaqandaı ǵana Uzynqulaqty óltirip, onyń ólgen basyn qobdıshaǵa salyp, jáne de eshbir uıat-aıat degennen jurdaı bolyp, maǵan qupıa kórimdik ornyna jibergenińdi aıtqyn endi! Bul tirlikti sen meniń ústimnen mazaq eteıin degen pıǵylmen istegensiń! Bellın bolsa jasaǵan isteri úshin óz ómirimen qosh aıtysty — dál sondaı esebińdi beresiń, áli!..»

«Basyma qaıǵy tústi! — dep Reıneke muńaıǵan kúıde til qatty. — Budan da meniń ólgenim artyq! Siz meniń sońǵy sózimdi tyńdasańyz eken, keıin sheshimińizdi bere berersiz: eger de men kináli bolsam — birden ólim jazasyna kesińiz. Bilesiz be: Bellın, satqyn, meniń bar baılyǵymdy urlap ketti. Munshalyqty zergerler men baılyqty tiri jannyń biri de kórgen emes! Sol qurǵyr dúnıe, qazba baılyqtyń jatqan jaıyn Uzynqulaq ekeýine de aıtqan bolatynmyn, — Bállın bolsa bar qymbat zattardy urlap ketti! Kánekı, endi, sonyń bárin taýyp ala alsaq! Biraq ta men olardy eshkim de taba almaıtyn shyǵar, olar qaıta oralmaıtyndaı bolady da turady!..»

Osy tusta maımyl sózge aralasyp: «Qaıǵyryp qapa bolatyndaı eshqandaı da negiz joq! Eger de olar jer betinde bolsa, onda tabylyp ta qalýy ájep emes. Kúndiz demeı, tún demesten qalyń jurttan, ımany bar jandardan — bárinen de tynymsyz surastyratyn bolamyz! Siz bizge qazba baılyqtyń túr-tústerin tizbektep aıtyp berýińiz qajet!»

«Sózben aıtyp jetkize almaısyń! — dedi túlki — bárinen de aıyrylyp qaldyq-aý: ony tapqan jan — áldeqashan aq tyǵyp tastasa kerek. Meniń Ermelına hanzadamdy qandaı qaıǵy-qasiret kútip tur deısiń! Ol meniń bul qatemdi keshirmes. Aıtqan edi aý ol baıǵus: «Olarǵa zerger, baılyqtardy senip berip júrmegin!» — dep. Seni sottap jiberedi eken degen ósek-aıań meniń bar júıkemdi, jigerimdi jeýmen boldy. Qaıtkende de men ózimniń adaldyǵymdy dáleldeýim kerek, — men sottyń sheshimin aqyrǵy demim qalǵansha kútemin. Eger de osydan aman-saý qalatyn bolsam, onda men jan-tánimmen, qasyq qanym qalǵansha, kúndiz-túni jer betin túgeldeı aralap shyǵyp, joǵalǵan zattardy tappaı qoımaımyn, kerek bolsa janymdy da berýge daıynmyn!»

Onynshy óleń.

«O, meniń patsha aǵzamym! — dedi qyzylbas qý. — Sizge syıǵa berýge arnalǵan óte qymbat altyn zergerlerim týraly dostarymnyń aldynda habarlaýǵa ruqsat etseńiz. Sizge olar jete qoımaǵanmen, ol týraly aıtqan da jón bolar».

«Aıt, endeshe, — dep patsha kelisim berdi, — tek qysqartyp baıandaǵyn!» «Bári de ótti, ketti — baq-dáýlet te, abyroı da! — dep Reıneke reńsiz sózin bastady. — Eń birinshi qymbat zattardyń biri júzik bolatyn. Men ony bas ıemizge bergin dep, Bállınge bergen bolatynmyn. Keremet ózgeshe túrde altynnan quıylǵan eskiniń synyǵy bolatyn. Aı, ne deısiń! Eger de patsha aǵzamymyzdyń qolynda bolǵanda, jalt-jult etip jarqyrap turar edi-aý! Júziktiń ishki jaǵynda emalmen qaptalyp jazylǵan órnektemeler bar bolatyn: evreı tilindegi qasıetti úsh sózden quralǵan qupıa hat tuǵyn. Bizdegiler ony oqyp ta, túsine de almas edi. Ony tek Trırden kelgen usta, Abrıon ǵana túsinetin. Bul — oqymysty evreı, Pýattan Lúnsbýrgke deıingi dalanyń bárin aralap, bilgen jan. Shópterdiń túr-túri men qymbat zat tastardyń túr, tús, baǵalaryn ajyrata biletin óte belgili oqymysty bilgir. Meniń júzigimdi kórip, ol maǵan bylaı dedi: «Munyń bir keremet sıqyry bar. Oıýlap jazylǵan sózder — jánnáttaǵy pák, taza Sıftiń, sonda júrip súıikti janyn izdep júrgen, eskiden kele jatqan úsh esimder. Bul júzikti kimde-kim taǵatyn bolsa — nebir kútpegen, surqıa kesapattardan saqtaıdy: naızaǵaı, jasyn, sıqyrlaryń júziktiń aldynda túk te emes».

Keıin usta maǵan: «qolynda osy júzigi bar jan nebir qataǵan aıazdardy tońbaıtyn bolady eken, jáne de ol beıbit ómir súrip, tereń qartaıady eken degendi kitaptan oqyǵanyn aıtyp berdi. Júzikke ornatylǵan tas — óte jarqyraǵan, kem kezdesetin karbýnkýl eken».

Jarq-jarq etip qarańǵyda nuryn shashqanda, aınalańdy jaryqtandyryp jiberetin qasıeti bar eken. Onyń qupıa syry tolyp jatsa kerek: nebir aýrýlardy jazatyn kórinedi, oǵan qolyn tıgizgen jandar nebir qıaldan, qaıǵy-qasiretten qutylady eken, tek ol ólimge qarsy tura almaıdy eken. Usta maǵan nebir ózge de tastyń keremet kúshterge ne ekeninen syr shertti: Oǵan, ondaı baqytqa ıe bolǵan jan qalaǵan jerine saıahat jasap qaıta alady eken — sýdan da, ottan da qoryqpaıdy ekensiń, jaýǵa ustalǵannan da, jazalaýdan da, jaýdyń qandaı da bolmasyn shapqynshylyǵynan zardap shekpeıdi ekensiń. Eger de jaýǵa shabar aldynda ashqazanda turyp, karbýnkýlge bir qarasań boldy, urysqa shyqqanyńda júzdegen dushpandaryńdy jeńip shyǵa kelesiń. Onyń kúshi nebir ýyńdy da, nebir zıandy sýsyndaryńdy da joıyp jiberedi. Ol aınalańdy baıytyp, qyzǵanysh ákeledi: kim de tastyń egesin unatpaı júrgen bolsa, tez arada oǵan degen qatynasyn múldem jaqsy jaǵyna ózgertedi. Júziktiń osyndaı keremet jaqsy qasıetterin ustadan estı salysymmen, ákemniń qazba-baılyqtarynan ony taýyp aldym da, tez arada men patsha aǵzamymyzǵa jibergen bolatynmyn! Men oıladym mundaı óte qundy dúnıege men ylaıyq emes ekenimdi óte jaqsy túsingen edim. Bul dúnıege tek qana bir ǵana jan ylaıyqty: bar jandardan da asa meıirimdi, byrlyǵymyzdyń da jaqsylyǵymyzdy oılap, kúıip janatyn jan.

Ia, men onyń ómirin qaıǵy-qasiretten, jamanshylyqtan qorǵaýdy armandaıtynmyn! Bellın-qoı patshazadaǵa jáne de taraq pen aına alyp barýy kerek edi, esinde meni ol saqtap júrsin degen bolatynmyn. Men ákemniń qoımasynan ermek etip júreıin dep alǵan edim, — teginde ondaı keremet, súıkimdi dúnıeni jer júzinen taba almaısyń. Meniń áıelim esi tana ol zattarǵa qyzyǵyp, ózinde qalǵanyn qanshalyqty armandady deısiń, shirkin! Jer betindegi bar baılyqtyń biri de ol zattardyń janynda túkke de turmastaı edi, biz sol úshin qanshama urysyp janjaldastyq, sonda da men kónbeı qoıdym. Patshazada hanymyz meni qanshama márte jaqsylyq jasap, sózimen neshe ret qoldap, nebir páleket, jalalardan qoldap qorǵaǵany úshin, qurmettep, osy taraq pen aınany shyn nıetpen syılaǵan bolatynmyn. Jaryq sáýleli bekzattyǵy men aqsúıektigi onyń — raqymdylyq jasatady, onyń ata-babalarynyń asyl tektiligin sózimen de, isimen de dáleldep otyr. Mine, taraq pen aınaǵa turarlyq qandaı keremet jan! Biraq ta, ókinishke, oǵan olardy kórýge násip etpedi, — olar máńgilikke kelmeske ketti! Men taraq jóninde aıtpaqshymyn. Sýretshi osy zatty jasaý úshin qabylannyń súıegin tańdady — jer jánnáty men qalyń ındıa ormandary arasynda ómir súrgen jaryqtyq janýardyń ol qaldyqtary. Terisi onyń túrli tústi, shubar ala jáne de onyń denesinen jaǵymdy hosh ıis tarqaıdy, sondyqtan da qabylandardyń júrip ótken jalǵyz aıaq soqpaq joldarymen janýarlar júrgendi qalaıdy, sebebi bul ıistiń árbir janýarǵa emdik qasıeti bar, sondyqtan da onyń árqaısysy óte baǵaly bolyp sanalady. Sonymen, ol keremet taraq qabylannyń súıeginen óte uqypty sheberlikpen oıýlap jasalǵan. Kóz toımastan onyń túsine kúmistiń appaqtyǵy da jol beredi, onyń hosh ıisi darshynnan da, qalampyrdan da artyq edi! Bilesiz be, qabylannyń hosh ıisi ólgeninde onyń súıgenine sińip ketedi — sóıtip, ol jany shyqpaı jatyp, olarǵa shirimeıtindiginen habar beredi. Nebir aýrý-syrqattardy qýyp shyǵady, ýlanǵandardy jazady. Taraqtyń uzyn saby óte kórnekti ásemdelgen: júzimniń shaqtarymen qabysa kórkemdelgen — alqyzyl altyn qaptalyp, kókshil emalmen syrlanǵan. Orta jaǵasynda Parıs troıandyq týraly áńgimedegi keıipkerleri áshekeılene sýrettelgen: Ol bir-birine qarsylas úsh ataǵy shyqqan qudaıǵa sıynǵan áıelderdi, qudyq janynda kóredi: Pallada, Iýnona, Venerany. Olardyń urys-janjaly altyn alma jóninde edi: Alma kópshiliktiki bolatyn, biraq ta olardyń árbiri de ony ózderine qaldyrǵysy keldi. Talasyp — bir kelisimge kelip: Parıs bul alma ishimizdegi eń sulý, symbattymyzdyń enshimizge tıetin bolsyn. Er jigit oılana talasqan boıjetkenderge qadala qaraǵan kezde, Iýnona oǵan qarap: eger de meni eń sulý, symbatty dep tanyp, almany maǵan beretin bolsań — bul jalǵanda sen eń baı bolasyń».

«Joq , — dedi Pallada qarsy shyǵyp, oılashy: eger de maǵan almany beretin bolsań — sen bul jalǵanda eń baqýat, kúshti bolasyń, sóıtip seniń esimiń áıgili bolyp — bári de seni madaqtaýmen bolady».

Endigi sózdi Venera alady: «Ne — bılik pe? Ne — baılyq pa? Seniń ákeń Prıam troıandyqtardyń bılep tósteýshisi emes pe? Aǵalardyń da — Gektor jáne de bolmasa, bılikteri kimderden kem? Troıandy myqty ásker basqaryp tur emes pe? Senderdiń baǵyndyryp otyrǵan orasan keń baıtaq jerleriń men onyń halqy azdyq ete me? Eger de sen eń súıkimdi, sulý dep sanap, sóıtip almany maǵan beretin bolsań, sen jer betindegi eń qymbat, qazba-baılyqqa keneler eń. Ol qymbat qazba-baılyq — áıel! Bárinen de ol ádemi, aqyldy, barlyq — aq jarqyndyq ta, barlyq — meıirbandyq ta. Qansha maqtaǵanmen ony azdyq etedi! Almany maǵan berseń eger — Menelaı patshanyń áıelin, qazba baılyqtyń eń bir zor, baǵa jetpesin, Elena sulýdy sen alasyń». Jigit almany eń sulý, symbatty dep eseptep Veneraǵa usynady, kóp uzamaı, Venera grektiń bıkeshin urlap qashady da, Menelaıdyń áıeli troıandyq Parıstiń áıeli bolady.

Bul ańyz qaq ortasyna oıyp turyp sýrettelip, aınalasyna óte sheberlikpen máńgi ólmeıtin erteginiń keıipkerleri beınelengen... Endeshe aına týraly tyńdańyz.

Ol áınekten jasalmaǵan tuǵyn — áınektiń ornyna eshbir jerde tabylmaıtyn taza sýtastan quralǵan bolatyn! Qaı jaǵdaıda da, qaı jerde de, kúndiz de, túnde de — aına bárin de kórsetip turatyn! Eger de júzinde qandaı da, kózge kóriner-kórinbesteı bir kemshiligi, daǵy bolsa da, — aınaǵa bir qaraǵannan — qandaı da bolmasyn daq, bolmasa tyrtyq, meń degeniń áp sátte-aq joq bolady. Osyndaı zattarymnyń joǵalǵanyna men esim ketip, kúıip-pispegende qaıteıin? Aına qabyrǵasy óte kem ósetin aǵash quramynan jasalǵan: ol aǵash — tut, óte myqty jáne de súıkimdi. Ony qurt jemeıdi, onyń altynnan da artyq baǵalanýy beker emes. Onymen tek qaraǵash qana taıtalasa alady — sebebi: odan (Kromparte patsha zamanynda bolǵan) bir usta-sheber óte myqty jylqy malyn jasap shyǵarǵan: júz, odan da kóp mıldi aǵash at ústindegi ıesimen bir saǵatta jeldeı esip jetip barady eken! Men, rasynda búgi-júgesine deıin bile bilmeımin, bir biletinim, bul sekildi at jer betinde bolmaǵan...

Aınaǵa qaıta oralaıyn.

Onyń qabyrǵasy sopaqsha bolatyn — put — eni, bir jarym — bıiktigi, bári de oıýmen órnektelgen: ǵajap jasalǵan sýret! Árbir jolaqtary, qolmen qoıǵandaı, áshekeılenip, órnektelip altynnan jasalǵan. Onyń mán-jaıyn qysqasha baıandaıyn. Birinshi — kúnshil at týraly: bir kúni ol buǵymen jaryspaqshy bolady. Biraq ta, tez arada-aq artta qalyp, óte qapa bolǵan edi. Artynsha ol malshyǵa jetip baryp: «Meni tyńdaıtyn bolsań, sen óz baqytyńdy tabasyn. Maǵan jyldam mingin — biz ekeýmiz sol orman jaqqa tez arada jetip baramyz: Sol jerde óte iri buǵy tyǵylyp júr, — oılashy qandaı olja! Etin, terisin, múıizin sen úlken teńgege satasyń! Jyldam bol! Kettik!»

— Baıqap kórsek bolady» — dedi malshy. Atqa mine salysymen — ormanǵa qaraı ekeýi shaba jóneledi. Kóp uzamaı olar buǵyny baıqap qalady da — onyń izine tisip jan tánimen bar kúshimen qýa jóneledi, biraqta buǵy olardy shańynda qaldyryp ketedi. At bar qýaty sarqylyp, sharshap-shaldyǵyp, adamǵa qarap sóz qatady: «Túskin. Men sharshadym. Sál de bolsa demalyp, tynystanyp alaıyn».

«Joq, — dedi adam qarsy kelip, — sen maǵan baǵynýǵa tıissiń. Meniń qamshylaýymnyń kúshin sen bildiń ǵoı! Sen óziń maǵan shabaıyq dediń, — onda kánekı, shapqyn!»

Sóıtip, salt atty, atty ózine baǵyndyryp alady. Kórdińizder me, kimde-kim ózgeni qınap-qorlaǵysy kelse, ózi de qor bolary anyq. Aınanyń qabyrǵalaryna salynǵan sýretter jóninde jáne de tyńdańyzdar: bir baıdyń qaramaǵynda esek pen ıt qyzmet etipti. Al, ıt bolsa da, úı ıesiniń súıikti janýary bolady: ol egesimen birge, bir dastarhanda otyryp, tamaqtanatyn — balyq, etten jeıtin, kerek deseńiz onyń tizesinde uıyqtaıtyn. Raqymdy jan ony erkeletip, eń dámdi taǵamdar usynatyn, al ıt bolsa onyń aldynda quıryǵyn bulǵaqtatyp, tilimen jalap qoıatyn.

Álgi kúnáger ıttiń erke júrisin kórip — esektiń júregi onan da beter kúıip-jandy: «egemiz oılasa eken: bundaı jalqaý, túkke de turmaıtyn ońbaǵanmen nege bostan-bosqa ýaqytymdy sarp etip júrmin, dep oılasa eken! Anaý onyń aldynda ol jaǵynan, bul jaǵynan júgirip shyǵyp, qolyn, saqalyn jalaýmen bolady, men bolsam qaptardy tasýmen, únemi jumys isteýmen bolamyn. Meniń bir aıdaǵy istegen jumysymdy, ol beseý bolyp, kerek deseń ony jınalyp bir jylda da atqara almaıdy! Bul jaǵympazdy ne taǵamdarmen asyramaıdy deısiz! Al, maǵan bolsa — tek saban ǵana. Taqyr jerde men jatamyn, al meni júgimmen birge qýǵanda, bolmasa maǵan adam salt mingende, oǵan qaramastan meniń ústimnen mazaq etip kúledi. Jeter endi! Qojaıynyma qaıtkende de jaǵýdyń jolyn tabý qajet ekenin, men túsindim!»

Ol sony oılap turǵan kezde, qojaıyny oǵan kezdesip qalady. Esek quıryǵyn bir olaı, bir bylaı bulǵaqtatyp, oqyrańdap aldynan shyǵa keldi de — qojaıynnyń aldynda shyńǵyra daýystap aqyryp sekirdi-aı kep, sóıtti de ıtke sekildenip, tumsyǵyn onyń betine tıgizip, apyl-ǵupyl dórekilene jalaı bastaǵan edi, qojaıynnyń júzinde birneshe isik paıda bolyp, kógerip ketti. Jany qalmaǵan qojaıyny: «Myna júgermek jyndanǵannan saý ma! O, halaıyq! Óltirińder esekti!» Jolshylarynan ábden, ólesi taıaq jep, esek qoraǵa myqtap qamaldy — ol esek bolyp qala berdi. Bul kúnde de esek tuqymdastar joq emes: olardy ózgelerdiń qýanyshtary qyzǵanysh týdyrady, kúıdiredi, al ózderi — túksiz qalady. Eger de, olar bir qyzmet tutqasyn ustaı qalsa, shoshqanyń qolyna qasyq ustatyp sorpa ishkizgenmen teńestirgendeı. Dál sondaı, odan artyq bolmas. Esek bolsań, júkterdi tasýǵa tıissiń, oshaǵan shóppen qorektenesiń, sabanda jatasyń. Esekpen odan bólekshe qatynasatyn bolsań — onda bári de qurydy dep jaza ber: esek bolǵan da jaqsy — kópshiliktiń ıgilikti isterine onyń túkirgeni bar! Jáne de bilesiz be, bas ıem (biraqta meniń sózim sizge aýyr tıip júrmese eken), meniń ákem men Gınse mysyq ekeýi birgelesip tabys tabýǵa, ony birdeı bólisýge, jaýlarymen birgelesip kúresýge ant berip, ýádelesip turǵan sátterin aınanyń jaqtaýynda áshekeılep, oıýlap sýrettelgen. Endi jolǵa shyqqan edi, aldarynan — joldyń janynda bara jatqan ańshylardy kezdestiredi. Gınse baıqap, mysqyldap: «Aqyldy keńes — bizdiń et jemeıtin kúnimiz!» Meniń kárıam jaýap qatty: «Sizdi tań qaldyrýy múmkin, biraqta men mundaı jaqsy sózderdi qobdıshama toltyryp alǵanmyn. Bir-birimizge bergen antymyzdy umytpasaq deımin: Bir-birimizdi qıynshylyqta qorǵaımyz dep edik qoı! Bárinen de sony saqtaıyq». Gınse oǵan qarap turyp: «Dál qazir ne de bolsa da, maǵan bir amaly belgili bolyp tur, — men sony qoldanbaqshymyn». Sony aıtty da aǵash butaǵynyń arasyna sekirip ketti. Joldasyn jolǵa tastap, sóıtip ol qutylýdyń amalyn jasady. Qoryqqannan meniń ákem ne isterin de bilmeı sasyp qaldy, Gınse bolsa joǵarydan mıaýlap: «Naǵashyjan, jaǵdaıyńyz qalaı? Qobdıshańyzdy ashyp, ondaǵy keńesterińizdiń eń jaqsysyn almaısyz ba?» Osy kezde ańshylar syrnaılatyp, ýlap-shýlap, shabýyl jasaýǵa kirisken edi, — meniń ákem basy aýǵan jaǵyna týra qasha jóneldi, artynan qutyrǵan ıtter úre, dúre umtyldy, — alystap qashyp ketip, sál de bolsa qorqynyshtan ákemniń júregi jaıyna túskendeı boldy: Jaýdyń qolynan birjolata qutylyp — sóıtip ol kóńilin bir demegen edi.

Sóıtip, ońbaǵan, onyń sengen jaqyn týysy, ony ońdyrtpastan satyp ketti. Sol kezde ómirleri pyshaq ústinde bolatyn: Qýǵynshy ıtter tazy bolatyn, eger de baıqaýsyz jerde jatqan uıany esine alyp, kórip qalmaǵanda, bári de bitken bolar edi. Osy uıaǵa súńgip ketti — sóıtip jaýlary oǵan jete almaı qaldy. Meniń ákemmen birge júrip Gınse óstip ózin kórsetti! Osyndaı mysyqqa uqsaǵan jemister az emes. Men mundaılardy jek kóremin. Mysyqty jarym-jartylaı keshirgenmen, sonda da túbinde bir nárse qalǵandaı!

Sýretshi bul jaǵdaıdy aına qaptalynda sýrettegen...

Sol tusta qasqyrdyń ómirinen de kórinister sýrettelip kórsetilgen. Odan onyń jaqsylyqqa qalaı rahmetin jasaı bilgenin kórsetken: bir kúni ol jolda jatqan kemirip jep tastaǵan jylqynyń óligine kezdesedi, ashtyqtan súıekke umtyla ketedi, sóıtip onyń tamaǵyna súıek kóldeneń turyp qalady. Onyń záre quty qalmastan qorqyp, ábden azaptanady. Ol ár jerlerge habarshylar jiberip — hırýrgtardy kómekke shaqyrady, qanshama dúnıe syılyqtar usynǵanmen, eshbiri de kómek jasaı almaıdy. Eń sońynda, qyzyl jelek kıgen, uzyn aıaqty tyrna keledi. Aýrý ótine jalynyp suranady: «Doktor, meni qutqaryńyz! Meniń tamaǵymdaǵy qarǵys atqan súıekti alsańyz — men sizben saýdalasyp jatpaımyn!»

Tyrna soǵan senip qalyp, — uzyn tumsyǵyn onyń aýyzyna tereńdete salyp jiberip, turyp qalǵan súıekti eptilikpen sýyryp alady.

«Oı, qatty aýyryp ketti! — dep aýrý aıqaılap jiberedi. — Ábirjimeńiz, endi siz sap-saý bolyp ketesiz. Sizge men kómek jasadym — meniń eńbegimdi baǵalaıtyn shyǵarsyz.

Qasqyr ashýlanyp: «Myna arsyzdy kórdińizder me? Ol maǵan qıanat jasaǵany úshin menen aqy surap otyr! Men saǵan qanshama jaqsylyq jasaǵanymdy umytqan ekensiń: Seniń tumsyǵyń qur basyńmen meniń aýzymda tuǵyn, men seni bassyz qaldyrar edim, biraq aıadym! Sen emes pe ediń maǵan azap bergen, júgensiz! Durysyn aıtqanda, syı-qurmetti, maǵan jasaýlaryń kerek».

Kóbinese alaıaqtar jasaǵan jaqsylyqqa osyndaı jolmen jaýap berip jatady.

Aınanyń jaǵalaı qaptaýlary, osyndaı qıly oqıǵalarmen, kórinistermen keremet sheber qolmen oıylyp órnektelip, sýrettelgen. Mundaı óte qymbat, baǵaly zatqa, men teń emespin, dep oılandym da: bul qundy zatty patshazadama syıǵa aparyp berińizder degen edim, sóıtip meniń ulyǵ bekzadama degen adal nıetimdi bildirmekshi edim. Aınany úıden alyp shyqqanymda, meniń balalarym, kishkentaı búldirshenderimniń qandaı renjigen kúıde bolǵandaryn aıtsańyzshy! Olarǵa aınanyń aldynda quıryqtaryn bulǵańdatyp, belderin burańdatyp, saq-saq kúlip, qarýly azý tisterin, súıkimdi tumsyqtaryn maqtana kórýge, asyr salyp oınaýǵa óte qumar tuǵyn. Men bul óte qundy baılyqty Uzynqulaq pen Bellınge berip turyp, qaıdan bildi deısiz, baıǵustardyń o dúnıelik bolyp ketetinderin! Men olardy óte senimdi jandar eken, — olardan artyq dostardy, men esh jerden de tappaspyn dep oılaıtynmyn. Ólgenderi artyq! Qymbat baǵaly zergelerdi qaıda tyqqandaryn men qaıtkende de izdep tabamyn: Erte me, kesh pe — kúnáhar báribir tabylady. Uzynqulaqtyń qalaı ólgenin, qymbat zergelerdiń qaıda jasyrynyp qoıylǵanyn, múmkin, osynda turǵan jandar aıtar.

Bilesiz be, bas ıem, osy sizdiń aldyńyzda kúnde neshebir san qıly ister ótip jatady, — bárin de onyń siz esińizde saqtap qala almaısyz ǵoı. Degenmen de, osy jerde meniń baıǵus ákemniń sizge jasaǵan úlken qyzmeti sizdiń esińizde qalsa kerek? Ákeńiz óte qatty aýyryp qalǵan kezinde, meniń ákem kelip ony jazǵan bolatyn! Al, siz bolsańyz, men de, ákem de sizdiń aldyńyzda eshqandaı da qyzmet jasamaǵansyńdar deısiz! Sizdiń ruqsatyńyzben aıtýǵa týra kelip tur: meniń ákem sizdiń mártebeli ákeńiz el basqaryp turǵan kezeńde úlken ǵulama emshi bolatyn: ol aýrýdyń túrine qarap turyp, qandaı keseli baryn, qandaı em jasaý kerektigin dálme-dál aıtyp beretin, tabıǵı jaratylystyń bergeni bar bolatyn. Kóziń aýyrdy ma, álde ózge dene qubylysyń ba — bárin de ol óte jaqsy emdeıtuǵyn. Barlyq ishki dúnıe, asqazan, ishek keselderin emdeýdi biletin, sonymen birge ol táýip te bolatyn: kúlip-oınap turyp tisterdi julatyn edi. Eger de siz osynyń bárin de umytyp ketseńiz, ábes etpes: qaıbir qys mezgilderinde siz úsh jasta bolatynsyz. Sizdiń ákeńizdiń ish qurylysy aýyryp, tura almastan jatyp qalǵan bolatyn. Jer betindegi bar emshilerdi — kerek deseńiz Rımdegi ǵulama dárigerlerdi de aldyrdy, biraq ta olardyń bári de emdeı almaǵan soń ol meniń ákemdi aldyrtqan, sodan meniń ákem onyń keselin anyqtap, jazǵan bolatyn. Ákem ashýlanyp aıtady: «Mártebeli bas ıem! Sizdiń janyńyzdy aman saqtap qalý úshin, men óz janymdy da berýge daıyn edim! Ótinemin, zárińizdi myna qutyǵa quıyp berip, meniń ony kórýime ruqsat etseńiz eken». Patsha aıtqanyn oryndaıdy, ákem onyń árbir saǵat ótken saıyn jaǵdaıynyń nasharlap bara jatqanyn aıtyp, ókinishin bildirdi. Bizdiń shal sizdiń ákeńizge óte qatal eskertý jasaıdy: «Eger de siz múldem tolyq aıyǵyp ketýińiz úshin, siz jeti jastan joǵary jastaǵy qasqyrdyń baýyr ótin jeýińiz qajet. Umytýshy bolmańyz: Sizdiń ómirińiz qaýipti jaǵdaıda — aıanyp júrmeńiz! Sizdiń zárińizge qan aralasqan, — tezirek sheshim qabyldańyz!»

Janynda turǵan qasqyrda, bul sózderden keıin, úreı degenińiz qalmaǵan edi, biraq ta ákeńiz oǵan qarap: «Siz meniń ómirimdi saqtap qalý úshin ózińizdiń baýyr ótińizdi maǵan berýge qarsy bolmaıtyn shyǵarsyz-aý, deımin, myrza» — deıdi.

Al, qasqyr bolsa, diril qatyp: «Maǵan áli bes jas ta tolǵan joq , — meniń baýyr etimniń paıdasy bolmas!»

«Bekerge, ottamaǵyn! — dedi meniń ákem qarsy sóılep. — Bul bizderge zıandyq etpeıdi: Men baýyr ótińnen bárin de bilip turmyn!»

Qasqyrdy tezdetip qasaptardyń jaıyna alyp ketedi, qarasa, baýyr óti jaraıtyn bolyp shyǵypty. Sol zamatta-aq sizdiń ákeńiz qasqyrdyń baýyr ótin jep qoıady da — áp-sátte aýyrǵan jeri basylyp, aýrýynan taza jazylyp ketedi. Sizdiń ákeńiz meniń ákeme sheksiz rahmetin aıtyp, qymbat syılyqtar bergen bolatyn, negizinde osy aqsaraıdyń aty da ataqty dárigerdiń atymen atalǵanynda quba-qup, durys bolar ma edi dep oılaımyn. Sonan beri meniń ákem patshanyń oń jaǵynda otyratyn dárejege ıe bolǵan eken, patsha ony asa qurmetteıtin (men ol jaǵdaıdan óte jaqsy habarym bar), altynmen qaptalǵan, sur ala shapan kıinip, ýázirler men bek-sultandardyń aldynda erekshe qadirli bolyp, tórde otyratyn. Al, búginde onyń balasymen bári de qalaı bolsa solaı, elemesten, bolmasy ǵana qatynasady, ákemniń de sonshalyqty jasaǵan eńbekterin esterine almaıdy. Al ótip ketken tek qana óziniń qamyn oılaıtuǵyn surqıa, alaıaqtar bolsa, — búginde tórde otyrar! Olar úshin, kúıip-pisip júrgender qaıda qalmaqshy? Bul óte ketken, beıbastyq! Aqyl, oı-parasat, zańdy saqtaý degenińiz — múlde joq! Qaıdaǵy bireý bılik ornyna kele qalsa, boldy — bárin de qaramastan, shetinen, oılanbastan qyra bastaıdy, kim bolsa da ol bolsyn. Ol tek bir ǵana zatty oılaıdy: árbir oıynynan baıyǵan saıyn baıysam eken deıdi! Osyndaı belgili symaq gázaptar aınalamyzda tolyp júr. Eger de bir syıaqy, para bermeseńiz, sizdiń tirligińizdi olar eshqashanda sheshken emes. Al, jáne de kezdesý kerektigin aıtqan bolsa — ol degenińiz: «Birinshiden, azdyq etkeni, qosý kerek dese — ekinshiden, úshinshiden — toltyrasyń degeni». Ómir boıy toıymsyz qasqyrlar qashan da bolsa dámdi nárseden julyp alsam degendi oılaýmen bolady, ımandylyq jolyn da qasterlemeý olarǵa túk te emes, — olar eki júzdi qarabetter.

Kórdińizder ǵoı, qasqyr patsha aǵzamǵa baýyr ótin de qımady emes pe! Baýyr óti oǵan ne turady! Ashyq aıtatyn: jıyrma qasqyr ólgenmenen, tek bizdiń mártebeli patsha aǵzamyzdyń, onyń asa qymbat jan jarynyń ómir jastary uzaq bolyp, baqytty ǵumyr jasaıtyn bolsyn, — jylap jatpaımyn: shirigen januıa — ońbaǵan tuqymdar!..

Siz ol kezde jas boldyńyz, esińizde bolmaýy da múmkin, al, men bolsam, onyń bárin de kóz aldymda elestetip turmyn. Sizdiń ákeńizdiń suranysy boıynsha, osy jaǵdaılar da áınektiń jaqpasyna ásem oıýlanyp órnektelgen. Qanshama ondaǵy kórinister altynmen túrli-tústi boıanǵan deısiz! Sol aınam meniń qaıda eken? Eger de tabylatyn bolsa — janyńdy beresiń be dese, sóz joq berer edim!»

«Reıneke, — dedi patsha oǵan qarap, — sen birshama sózdiń basyn qaıyrdyń — men ony muqıat tyńdadym, áńgimeniń júıesine — qanyqqandaımyn. Eger de seniń ákeń tulǵaly jan bolyp, aqsaraıǵa qanshama jaqsylyqtar jasaǵanmen — oǵan kóp jyldar ótip ketti. Bul jaǵdaılardyń bári de meniń esimde qalmapty, aınalamdaǵylardan da esh estimeppin de, biraq ta sizdiń teris isterińiz jóninde kópten estımin. Ómir boıy siz bir urys-janjalda júresiz, ómir boıy áńgimeler siz týraly. Múmkin, bul jala da, ósek te bolýy yqtımal, biraq ta siz jóninde jaqsy sózder estigen emespin...»

«Meıirbandy bas ıem, — dep jaýap qatty Reıneke, — maǵan bárine de túsinikteme berýime ruqsat etseńiz, men bar shyndyqty baıandap berer edim! Men sizge jaqsylyq jasamadym ba, eken? Sizge aýyr tımesin, biraq ta, — qudaıym meni saqtasyn! Men ózim de sizge adal, jan-tánimmen qyzmet jasaýǵa daıyn ekenimdi sózsiz moıyndaımyn. Umytpaǵan shyǵarsyz, esińizde bolar, qasqyrmen birge ekeýmiz shoshqany ustap alyp, ony aıqaılap qyshqyrǵanyna qaramastan, bas salyp sulatyp, jeı bastan bolatynbyz. Sol kezde siz kelip qalyp, bizge ózińizdiń de, artyńyzda kele jatqan hanzadańyz da óte ash ekenderińizdi aıtyp, osy soǵymnyń bóligin berýimizdi ótine suraǵan bolatynsyz. Izegrım bolsa túsiniksiz: «jaraıdy onda» saqalynyń arasynan túsiniksiz jaýap qatqandaı boldy! Men eshbir oılanbastan: «Meniń bas ıem! Júzdegen shoshqaǵa da sizdiń ıelik etýińizge quqyǵyńyz bar. Kim sizdiń aldyńyzda, neni bólispek?» Siz qasqyrdy kórsettińiz. Izegrım, qýana-qýana, tabysty bóle bastady, biraqta uıatty jıyp qoıyp: sizderge, hanzada ekeýińizge tórtten bir bóligin ǵana berip, al ózi bolsa soǵymnyń jartysyna ábden tyńqıa toıyp alyp, al maǵan tek qana qulaǵyn, tuıaǵyn jáne de ókpesiniń bir bóligin ǵana bergen bolatyn. Qalǵandarynyń bárin ol ózine tyǵyp qoıǵan edi. Siz ol jaǵdaıdyń kýágeri bolǵasyz. Onyń sizge jaqsylyq tilemeıtini — sizge belgili. Óz sybaǵalaryńyzdy sizder jep qoıdyńyzdar, biraqta meniń baıqaǵanym — sizder toımaı qaldyńyzdar. Ol ózi bolsa qyrsh-qyrsh shaınap, sizderge bir túıirin de bermegen edi. Sodan siz aldyńǵy tabanyńyzben onyń jelke tusynan perip kep jiberip, basyndaǵy terisiniń bir bóligin sypyryp alǵanda jaltyraǵan basy qanǵa boıanyp, isip ketip, qyshqyra oıbaıǵa basyp, basy aýǵan jaqqa zyta jóneldi. Siz onyń sońynan daýystap: «Qaıtqyn! Ádepti bolýdy úırengin! Endigi joly sen menimen, durystap bólisetin bol, áıtpese — kúıinetin bolasyń! Al, endi joǵal, bizge azyq-túlik taýyp kel. Tezirek» — dedińiz. «Meıirimdi bas ıem, — dedim men, — onda eger, men de qasqyrmen birge baryp, — buıyrǵanyn taýyp ákeleıik!» — dedim. Meniń sózimdi siz de qosh kórdińiz. Izegrım ózin nashar sezindi: onyń qanynyń aqqany toqtamady. Yńyrsyǵanynan qashyp, men ony qýdalaýmen boldym, sóıtip birgelesip júrip, áıteýir, sizdiń súıikti kóretin — buzaýdy ustap aldyq. Ol, sep-semiz eken — siz sonda, kóńilińiz kóterilip, kúle qarap, maǵan rızashylyq bildirip, jaqsy tilekter aıtqan bolatynsyz: aqsaraıda men sekildiler kóp bolsa, onda ábden oryndy bolar edi degen oı bolǵan edi sizde. Buzaýdy bóliske salýdy maǵan júktegen edińiz, — men sonda: «Sizge, bas ıem, jarty bóligin, al patshazadaǵa — qalǵan bóligin. Soǵymnyń bar ishki bólikteri: ókpesi, júregi, baýyry, — sizdiń balalaryńyzǵa barý kerek dedim.

Aıaqtaryn ózime qaldyramyn, — jas maldardyń aıaqtaryna qumarmyn. Eń dámdi — basyn — men qasqyrǵa qaldyramyn». Sol kezde siz suraǵan bolatynsyz: «Soǵymdy saraıdaǵy ádispen bólýdi sen qaıda, kimnen úırengensiń? Qyzyq eken! Men sizge jaýap qattym: «Meniń ustazym — janymda tur: mine, mynaý qany aǵyp turǵan jaltyr bas. Shynymdy aıtsam, ol meniń kózimdi ashty. Týrasy, men onyń shoshqanyń etin bóliske salǵanda baıqaǵan edim, — bunda soǵymdardy bólisýdegi ádistiń búge-shúgesine deıin bilip, túısigime túıip alǵan bolatynmyn. Maǵan — ógizshe ne, shoshqa ne — eshbir jańylmastan tup-týra bóle alamyn». Sol kezde qasqyr óziniń sarańdyǵynan ábden taıaq jep, masqara bolǵany bar! Mundaı jaǵdaılar kóptep kezdesedi! Ondaılar nebir gúldestelerge oranǵan shuraıly jerlerdi, tynyshtyqty buzyp, bar jemisterdi taýysyp, aınalasyn jurdaı ǵyp, tas-talqanyn shyǵarady. Ondaı ońbaǵan jarymesterdi asyrap baǵyp otyrǵan eldiń mańdaıy esh ashylmasa kerek!.. Sondyqtan, meıirbandy bas ıem, sizge men neshe ret jaqsylyq jasaǵanmyn. Búginde men ne tabys tabatyn bolsam da, bolashaqta da, bárin de sizge jáne de patshazadaǵa shyn nıetimmen usynatyn bolamyn: az bolsyn, kóp bolsyn, biraq ta sizge, — kóbisin. Eger de siz shoshqa men ógizsheni bóliskendegi oqıǵany esińizge alatyn bolsańyz, siz Izegrımniń kim ekenin, Reınekeniń kim ekenin, qaısysynyń sizge adal qyzmet etetinin jaqsy bile alasyz. Ókinishke oraı, abyroı men bedelge ıe bolyp, bas ormanshy bolyp, bárin de yǵystyryp búginde, qasqyr eseptelip otyr. Ol tek qana óziniń baıýyn oılap, sizdiń qarjyńyzdy umytyp ta ketken. Búginde ol, Sultanmen birge ekeýi, bárin de basqaryp otyr. Al, Reınekeni tyńdamaq ta emes. Ia, taqsyr! Osyndaı tirlik! Meni qarabet qyldy, baratyn jerim qalmady. Osy joldan ótý kerek te bolǵan shyǵar, meniń endigi aıtar sózim: kimde-kim maǵan kúná qoıatyn bolsa, bar dálelderin aıtyp, naqty kýágerleri bolyp, sodan keıin sottyń aldynda utylǵan jaǵdaıda, dúnıe-múlikterin, qulaǵy men ómirin kepildikke qoıatyn bolsyn. Men de sol shartty oryndaımyn dep ýáde beremin. Jáne de eń bir negizgisi, qalaı da bolmasyn, bul is zań sheńberińde, taza sheshiletin bolsyn. Men muny talap jasaýyma quqyǵym bar!»

«Qandaı da bolmasyn, — dedi patsha, — ádildiktiń sara jolynda men kóldeneń taıaq qoımaq emespin, — bul men úshin soraqylyq! Qansha degenmen Uzynqulaqty óltirýde seniń qatysyń bar ekeninde kúdigim zor! Men onymen óte jaqyn qatynasta bolatynmyn, men úshin búginde onyń aramyzda joqtyǵy óte aýyr tıýde. Qobdıshadan qoıannyń basyn kórgenimde, men qandaı jaǵdaıda boldym deseńshi! Onymen birge bolǵan, ońbaǵan Bellın bolsa, sol zamatta-aq óz jazasyn aldy, — al, endi sen zań aldynda jaýap berip, aqtalyp kór. Durysyn aıtar bolsam, men óz basym Reınekeniń barlyq isterin keshirer edim, rasynda da ol maǵan kóptegen qıynshylyq týǵan kezderde kómek bergen. Eger de jáne de ony aıyptaıtyndar bolsa, biz ony tyńdaýǵa daıynbyz: Adal kýágerlerdiń aldynda ol bar dáleldemelerin aıtyp bersin. Reınekeden jaýap alatyn bolamyz!»

«O, taqsyr, — Reıneke kóterile sóılep, — rahmet sizge! Árbir iske siz muqıat kóńil bólip, bárin de jaı-jaıyna qoıyp, zań jolynda jumys isteýdi talap etip otyrsyz! Sizdiń aldyńyzda sóz sóıleýge ruqsat suraı otyryp, Uzynqulaqty Bellınmen qosyp jibergenime, kúıip-janyp otyrmyn, ishim bir nárseni sezgendeı bolyp edi-aý. Men de olardy óle, shyn júregimnen jaqsy kóretin edim!..»

Sóıtip, Reıneke sózbe-sóz ertegi ańyz aıtýdyń sheberi edi. Bári de qulaq túrip qalǵan edi: qymbat baǵaly zergerler jaıynda aıtqanda ol, bári de shyn máninde de solaı bolǵandaı, — ózin ol baısaldy ustady: Ony aldandyrmaq ta bolǵan edi, — patsha aldanyshyna senip qaldy: patsha sol bir zattarǵa ábden kóńili ketken bolatyn.

Ol Reınekege qarap: «Qoıa ber, endi, ózińe kelgin, sóıtkin de, qudaı jolyńdy bersin, saparǵa shyqqyn. Bar múmkindigińdi paıdalanyp, izdengin: egerde meniń qandaı da bir kómegim kerek bolsa, men árqashanda da daıynmyn». «Sizdiń jaqsylyǵyńyzdy, — dedi Reıneke oǵan qarap, — men umytpaspyn. Sizdiń sózderińiz meniń kóńilimdi kókke jetkizgendeı, maǵan kúsh bergendeı. Urylar men jankeshtilerge ólim — eń joǵarǵy sizdiń úkimińiz. Bul is men úshin belgisiz, sonda da bolsa sheshimin tabarmyn: men kúndiz demeı, tún demeı bar kúsh-jigerimdi salyp, kóringen jandardan surastyryp, izdeý salamyn. Eger de men qymbat baǵaly zergerlerdi taýyp alatyndaı jaǵdaı bolyp, soǵan kúshim jetpeı jatsa, álbette onda sizden kómek suraýǵa týra keledi, — sonda men qarsy bolǵandardy jaılaryna qoıa alamyn. Eger de men baǵaly zattardy aman-esen sizge jetkizetin bolsam, onda — meniń eńbegim sonda baryp baǵalanyp, sizge degen senimimdi dáleldegendeı bolar edim». Patsha aıtylǵan sózderdi muqıat tyńdaı otyryp, Reınekeniń ótirik oıdan qurastyrǵan bar áńgimesine keliskendeı boldy.

Onyń ótirigine, bir qyzyǵy, bári de sengen edi — sóıtip ol eshbir jaýap bermesten basy bosanyp shyǵyp, qaıda baramyn dese de óz erkinde bolǵan edi.

Izegrım ózin ustaı almastan, diril qaǵyp, basyn shaıqap: «Sondaı boldy ma, taqsyr?! Sizdi eki, úsh ret aldap ketken uryǵa jáne de siz senim artyp otyrsyz ba? Qalaısha buǵan tań qalmasqa? Osy, siz nege kórmeı tursyz: bizdiń bárimizdi de sazǵa otyrǵyzyp, alaıaq sizdi aldap otyrǵanyn! Joq, ol menen qashyp qutylyp kete almaıdy! Siz onyń qandaı ótirikshi, jylpos ekenine, áli kózińiz jetedi! Men onyń úsh birdeı jasaǵan qylmystaryn bilemin, — tóbelessem de ol kete almaıdy! Sonan keıin, kýágerler jóninde sóz boldy, biraqta odan qandaı paıda bar edi? Meıli, tapqanda da, tań atqansha qalaýynsha bar kórsetýlerin aıtqanmen de, olardan bizge keler paıda joq: ol óz qalaýynsha, bárin de aınaldyryp jiberedi. Kóbinese kýágerlerdi tabý qıyn, — qylmysker qylmysyn ári qaraı jalǵastyra bermek pe, sonda? Kim shyǵyp osyndaıda sóz aıta alady deısizder? Ol árbir janǵa qastandyq jasaýy múmkin! Siz ózińiz de, sizge jaqyn bizder de, bárimiz de osydan taıaq jegenbiz. Joq, endi ony men ustap alsam — qashyp, qutyla almas. Men ony óz betimshe sottaıtyn bolamyn. Sen endi saqtanǵyn, ońbaǵan!»

On birinshi óleń.

Izegrım qasqyr jazalaý úkimine kiristi: «Meniń asa qurmetti, ádiletti bas ıem! Siz búgingi tańda Reınekeniń ońbaǵandyǵyn, qasıetsiz jan ekendigine kózińiz ábden jetetin bolasyz! Ol bul jerde meni men týystarymdy jyr ǵyp aıtyp otyr. Ol ómir boıy meniń ústimnen, ásirese áıelimdi qorlaýmenen, azaptaýmenen keledi. Birde ol meniń áıelimdi aldap-arbap, ne degen batpaqtardan qınata ótkizip, sondaǵy bir kól jaǵasyna aparǵyzyp, onyń quıryǵyn aıazdy kúni sýǵa saldyryp qoıyp, uzaq ýaqyt kútip otyrsań — kóp balyqtar ustaısyń, mol baılyqqa kenelesiń — kóptigi sonshalyq, senderdiń tórteýińe de, barlyq januıańa, jetip artylady, — degen. Ony toly sýy eń kóp, tereń ortasyna, dóptegen jerine alyp barǵan. Dál sol jerge quıryǵyńdy sýǵa batyryp otyrǵyn dep Reıneke keńes beredi. Kún kesh bata, kún sýytyp qaqaǵan aıaz bastalyp, meniń beıshara áıelim ábden ábirjı bastaıdy. Bir kezderde toǵannyń sýy muz qatyp, — sonymen qosa onyń quıryǵy da qatyp qalady da, — ol ornynan qozǵalýǵa da shamasyz kúıge jetedi. Al, áıelim bolsa, e, quıryǵyma balyqtar jabysqan eken ǵoı, sondyqtan da aýyr bolyp turǵan bolsa kerek dep oılaǵan. Ońbaǵan, arsyz Reınekeniń oǵan jasaǵan qıanattaryn, — aıtyp jetkizýdiń ózi bir qıamet: ol ony kúshtep tartyp alǵan! Ol menen endi kete almas! Dál búgin, dáp osy jerde, onyń maǵan jáne áıelime istegen kúnálary úshin basymen jaýap berýi kerek! Ol endi qýlyq-sumdyǵymen qutylyp kete almaıdy! Men ony jeksuryn tirlikter jasap jatqan jerinde ustap aldym! Birde men jan ushyryp, kómek berińder dep aıqaıǵa basyp jalyna jylap jatqan myna baıǵustyń, áıelimniń daýysyn estidim: muz onyń denesin qatyryp qoıypty, — eshbir amalyn taba almastan otyr eken. Men jetip kelsem — bári de kóz aldymnan shyǵa keldi! Sol kezde, júregim jarylyp ketýine sál-aq qaldy. «Reıneke, — bul ne istegeniń seniń?!» — dep aıqaıǵa bastym. Ol bir qarady da — qasha jóneldi. Men bolsam, áıelimdi qaıtsem aman alyp qalamyn deýmen júregim myń tilinip, órtenip, ólip-óship, muzdy uryp-soǵýmen, aıazdy kúni qatyp tońyp ta qaldym. Bul men úshin ońaı is bolmady: Gırmýnde shydamsyzdana muzdan qaıtkende de shyǵýdyń amalyn jasaımyn deýmen julqyna tartqan kezde — quıryǵynyń tórtten bir bóligi úzilip ketti. Onyń jan ushyra aıqaıyn aınaladaǵy aýyl adamdary estı salysymen, — bizdi kórgennen — aýyldaǵylardyń barlyǵy dúrlige aıaqtarynan turdy. Bári de, qoldaryna aıyrlar, baltalar ustaǵan kúıde (aralarynda urshyq ustaǵan áıelder de bar) osynda toǵanǵa qaraı ýlap-shýlap júgirip keledi: «Kánekı, ustańdar olardy, uryńdar, tunshyqtyryńdar!» dep jabyla aıqaılap jatty. Munshalyqty úreı-qorqynyshty ómirimizde men de Gırmýnda da kórmegen edik. Biz ol jerden sorpa terge túsip, ólip-óship, áreń degende qashyp qutyldyq. Ásirese eńgezerdeı bir uzyn boıly, dáý jigit, uzyn ushqyr naızasymen túrtkilep, túıreýmen bizdiń qyr sońymyzdan qalmaı qoıdy. Eger de kesh bolyp, kún qarańǵy kúıge túspegende, biz ómirden qoshtasar da edik. Qatyn-qalashtar, anturǵan jalmaýyzdar, aýlasyndaǵy qoılaryn bizder jep ketkendeı, aıqaı shýlaryn tipten qoıatyn túrleri joq. Olardyń bizderdi júndeı túterdeı túrleri bar. Artymyzdan top-tobymen jarysa qýyp keledi, biz bolsaq áreń degende qurǵaqtan sýly jerge tumsyǵymyzdy tiredik te, batpaqty qamys arasyna kirip kettik, sol kezde, kún qarańǵylap ta qalǵan bolatyn, sharýalar kórmeı, arttaryna amalsyzdan úıdi úıine keri qaıtty. Sonda ólip talyp qutylǵan bolatynbyz... Bas ıem! Bizder bilemiz: zorlaý, óltirý, satqyndyq jasaý, — mine, osyndaı kúnálar jóninde áńgime qozǵalyp otyr! Bas ıem, oǵan eń qatal jaza qoldanyńyz!»

Qasqyrdyń aryz-ótinishin tyńdap bolǵannań soń, patsha: «Bul isti sot sheshedi. Endigi sózdi Reınekege bersek».

Reıneke alǵa shyǵyp, sóıleı bastady: «eger de qasqyrdyń osy aıtqan sózderiniń bireýi de shyndyqqa janassa, — onda meniń abyroıym túkke de turǵysyz bolǵan bolar edi, odan qudaıym saqtasyn! Men qasqyrdyń áıelin balyq aýlaýǵa úıretkenimdi joqqa shyǵara almaımyn, — oǵan toǵanǵa qalaı barýdyń jolyn kórsetip, alyp ta barǵan bolatynmyn. Biraq ta ol, ondaǵy balyqtar týraly estı salysymen, bárin de, aıtylǵan nusqaýlardy da, týra joldy da, umytyp, esten tandy. Sóıtip ózinen ózi baryp uzaq ýaqyt muzǵa túsip, urynbasy bar ma. Ýaqyty kelgen kezde, kóp kidirmesten, quıryǵyn sýdan alǵanda, úsh kúndik túski tamaǵyna jeterlikteı balyqty ustaǵan bolar edi. Kimde-kim baryna qanaǵat jasamastan, ashkóz bolyp artyq toıymsyzdyq, shydamsyzdyq tanytsa, túbi jaqsylyqqa ákelip soqpaıtyny belgili jáıt. Ashkózdik nıet etkender qaraptan qarap jatyp bir pálege dýshar bolady: ol toıymsyz. Muny kók muzda tońǵan Gırmýnda bilýi kerek edi. Biraq ta men onan meniń oǵan jasaǵan jaqsylyǵymdy kórmeı otyrmyn: men ony olaı da bylaı kótergenimmen, eshteńe de shyǵa qoımady, sebebi ol óte aýyr edi. Óstip qasqyr da kelip jetken bolatyn. Jaǵalaýda kele jatyp ol, maǵan jóndi-jónsiz, qur bostan-bosqa aıqaılap, balaǵattap ursýmen boldy. Rasymdy aıtsam, onyń shańǵytyp maǵan bata bergeninen qorqyp ketken edim. Ol meni ashý-yzaǵa batyp, bir emes, eki emes, birneshe ret toqtaýsyz aýzyna kelgen balaǵat, boqtańǵy sózderimen aıamastan sylap ta aldy. Men sonan keıin ózimshe oıladym: «Qoı, aman-saý kezimde, aıaǵymdy jyltyrataıyn, — esińde bolsyn: qashqyn — ólgen jan emes» — dedim. Sóıtip men durys sheshim qabyldadym-aý, — dedim. Eger de men sol jerde qalǵanymda, ol meni bólshek-bólshegimdi shyǵarar edi. Eki ıt bir súıekke talasqan jaǵdaıda, onyń bireýiniń jeńiletini anyq qoı. Sol kezde, onyń ashý-yzasynan aýlaq bolaıyn degen oımen men qashyp ketýime týra keldi. Ol ashýly bolatyn, qazir de sol ashýly kúıinde, — ony onyń áıeli de dáleldep aıta alady. Men osy abyroıymdy joǵaltqym kelip tur deısizder me? Ol áıeliniń sol jerde jaýrap qatyp qalǵanyn kóre sala, aıqaıǵa basyp, jóndi-jónsiz boǵaýyzdar, boqtaýlar aıtýmen boldy. Sharýalardyń olardyń sońyna túsip qýǵandary, bular úshin jaqsy boldy: qandary qozǵalysqa túsip — sýyqtyqtan tońbastan aman-esen qaldy. Jáne ne aıta bereıin? Óz áıeliniń ústinen ótirik, ósek aıtý — jaqsylyqqa alyp barmaıdy! Endeshe, osynda qatysyp otyrǵan, onyń ózinen suraıyq: eger de shyndyqty aıtatyn bolsa, onyń ózi de jazasyz jandy aıyptamas. Osynyń bárin eskere otyryp, qasqyrdyń maǵan qoıǵan kinálaryna jaýap berý úshin, dostarymmen birgelesip aqylǵa salý úshin, maǵan bir apta ýaqyt, merzim berýlerińizdi suranamyn» — dedi.

Osy kezde Gırmýnda sózge keldi: «Seniń barlyq ómiriń de, isteriń de — tek aldaý, mazaq, keleke etý. Bizderdi bilmeıdi deısiń be? Tek qana alaıaqtyq, arbaý, arsyzdyq jasaý! Kimde-kim saǵan sener bolsa, sol úshin ol jazasyn alady. Sen aıla-qýlyq, sumdyqtardyń sózin býynsyz qurastyrýdyń óte sheber ustasysyń ǵoı. Ekeýmizdiń qudyqtyń janynda kezdeskenimizdi esińe túsireıin: Qudyqtyń basynda eki shelek turǵan bolatyn, — men búginge deıin túsinbeımin, — sen sol shelektiń birine otyrdyń da qudyqqa tómenge túse jóneldiń de, qaıta shyǵýdyń jolyn tappaı qaldyń. Tómende sen ábden qınalǵan bolatynsyń. Men tańerteńgi kúni kelip qarasam — tań qaldym. «Qalaısha sen qudyqqa túsip ketkensiń?» — desem, sen bolsań, daýystap: «Aınalaıyn, janym! Osynda kelgeniń qandaı jaqsy bolǵan! Siz úshin tátti taǵamdar daıyndap qoıǵan edim. Sondaǵy turǵan shelekke otyryńyz da, tómenge túsińiz. Munda, balyqtar — tolyp jatyr!» — dediń. Men sonda úlken qaıǵyǵa dýshar boldym: men saǵan sendim. Sen bolsań balyqqa toıǵanyń sonshalyq, qarnym aýyryp ketti! — dediń. Ia, men seniń sózińe senip qalǵan edim: aqymaq basym, shelekke otyrǵanym sol edi — tómenge qaraı zýlaı jóneldim! Men tómenge túsip bara jatsam, sen bolsań maǵan qarama-qarsy kezdesip, joǵaryǵa kóterilip bara jattyń. Bul qubylys men úshin, bir qyzyq, jumbaqtaı bolyp kórindi de, saǵan suraq qoıǵan edim: «Reıneke, bul sonda qalaı bolǵany?» Sen maǵan kúle jaýap qatyp: «Ómirdegi bolyp jatqan — joǵary, tómen — qozǵalystar sekildi, bul da solardyń biri ǵoı. Ómir soqpaqtary osyndaı: birde qapalyqta bolasyń, birde — kóńiliń shattyqqa bólener, — bári de ózińniń qımyl, is-áreketterińe baılanysty», — degen ediń. Sodan sen shelekten shyǵyp — qashyp kettiń. Men bolsam, kúni boıy, qorlyq kórip, qudyqtyń túbinde otyrdym, — kesh bolǵanda, qanshama taıaq jeýmen, áreń degende, óle jazdap, basymdy alyp qashyp qutylǵan edim! Bir adam meni kórip qalyp, qudyq basyna top bop qaptaǵan adamdar jınalǵan bolatyn. Men bolsam ashtan-ash, qoryqqanymnan diril qaǵyp, — janym qalmastan únsiz otyrǵan edim. Sharýalar bir-birimen kúńkildesip sóılesip jatyr: «Bizdiń qoılarymyzdy jep, qyryp ketken jaýymyzdyń shelekte qasqıyp otyrǵanyna qarańdarshy, áne!» — dep. Bireýleri bolsa: «Káne, joǵaryǵa shyǵaryńdar, ol albastyny! — Ony jaqsylap turyp, qozylarymyzdy jegeni úshin, sybaǵasyn tarttyraıyq!» dep te jatyr. Olardyń qandaı jaǵdaımen meni qarsy alǵandaryn — esime de alǵym kelmeıdi! Meniń deneme tıgen taıaqtyń esebine jete almas eshkim de! Ómirimde mundaı qorlyqty men kórgen emes edim. Men áýpirimmen, zordan aman qaldym!»

Reıneke oǵan jaýap qatty: «Týrasyna kelgende, anyq qanyǵyna jetip, tereń oılap qarasańyz, bul sizdiń taıaq jegenderińiz sizge úlken paıda keltirgen. Jeke basym, men ózim onsyz-aq tirlik jasaǵandy qalaımyn. Sol kezdegi jaǵdaıǵa qaraǵanda, ekeýmizdiń bireýimiz taıaq jeıtin edik: bir mezgilde ekeýmiz birdeı qutylyp kete de almaıtynbyz. Sony siz jadyńyzǵa saqtańyz: eshqashan da kim kimmen bolsa da ońaılyqpen sheshilýi múmkin de emes. Ómirdiń ózi nebir surqıa qozǵalystarǵa toly».

Qasqyr sózge kelip: «Artyq sóz aıtyp, bekerden beker dalbasa sózder kimge kerek! Myna alaıaqtan basqa qandaı jan maǵan ıttik jasaı alǵan deısizder? Men sizderge onyń Saksondaǵy jasaǵan isterin, ol meni maımyldar aldynda aqymaq etip, qor qylǵanyn, áli aıtqan joqpyn. Men, onyń qulaǵyma quıyp tastaǵan sózine erip, bir úńgir uıaǵa kirgen bolatynmyn, — ol meniń sonda barǵanda kóretin azabymdy bilip turyp, jibergen bolatyn: sál bolmaǵanda men — qulaqsyz, kózsiz qalar edim! Ol meni bar jyly sózderimen aldap-arbap — sol jerde seni súıikti maımyl apań kútip tur», — dedi, meniń qutylyp ketkenimdi kórgende, kóńili tolmaǵan edi: ol meni oralmastaı qaqpan uıasyna, tozaqqa tússin dep jibergen bolatyn».

Barlyq aqsaraıdaǵy aqsúıekter aldynda Reıneke jaýap qatty: «Izegrım, aqyl esinen adasqan bolsa kerek, — kóp nárselerdi jańylysyp aıtyp otyr. Ol maımyldy oıdan tapqan ba? Onan da týrasyn aıtsyn. Osydan eki jyl buryn ol Sakson jerine barýdy armandaıtyn. Men sol jerge onymen birge barǵanym ras. Bul — shyndyq, qalǵandarynyń bári de — oıdan shyǵarǵandary. Úńgirde maımyl bolmaǵan, — maımylbastar bolǵan! Ondaı meniń jıen qyzdarym da, apalarym da bolǵan emes. Martyn-maımyl men Rúkene hanym-maımylsha — meniń týysqandarym: naǵashym men apam. Bul týysqandarymdy maqtan etemin. Meniń Martyn naǵashym zańger, óte qurmetti notarıýs. Izegrım bolsa úńgirdegi qaıdaǵy bir ońbaǵandardy, meni kemsitkendeı, týystarym qataryna qosyp qoıdy. Olarmen bizderdiń aralarymyzda eshqandaı da, týystyq joq: Olardyń bári de anturǵan jyn perilerge uqsaıdy. Egerde men kári kisini apamyz degen bolsam, aıtqan sózime turyp, moıyndaımyn: eshteńeden — qur qalǵan joqpyz, degenmen de syı-qurmet, azyq-aýqat asyp-tasyp jatty. Rasyn aıtsam, men toıa jegendi qalaımyn! Mine, myrzalar! Birde bizder, joldan burylyp, qandaı da bir taýdy jaǵalap kele jatqan edik, — aldymyzdan qorqynyshty, qap-qarańǵy, apandaı, tereń, kózge bir úńgirdiń uıasy kórindi. Izegrım, kúndegideı, qarny ashyp, kóńilsiz kele jatqan edi. Durysyn aıtsaq, qashannan, qaı kezde osy, qasqyrdyń qarny toq bolǵan, kóńil kúıi hosh bolǵan deısiz? Men oǵan: «Bul úńgir uıasynan shamaly bolsa da azyq-túlik tabylyp qalar. Osynda kún kórip júrgender de bizdermen barymen bóliser» — dedim. Izegrım bolsa maǵan: «Men seni, asyl jıenim, aǵash taldarynyń astynda kútemin: seniń tiliń maıda, kim de bolsa soǵan til taba bilesiń. As, taǵam usynar bolsa — maǵan habar berersiń» — dedi. Bar jaýapkershilikti, ońbaǵan maǵan artyp qoıyp, ózi ne bolar eken degendeı syrt jaqta baqylap qalyp qoıdy: baıqap kóreıinshi, ne bolar eken degendeı. Men amalsyzdan úńgirge kirip, onyń uzyn da, uzaq ıirim-ıirim joldarymen qoryqpastan júrip óttim. Men onda kórgenimdi, ekinshi ret taýdaı on altyn berse dese de bermes edim. Nebir úlkendi-kishili haıýandar, jyn-periler! Olardyń eń kárisi, analary — shynynda da perilerdiń perisi eken! Aýyzy ne degen úlken, aıqush-uıqysh uzyn tisteri aqsıǵan, uzyn qoldary men aıaqtaryndaǵy uzyn-uzyn tyrnaqtary, arqasyna jabysqan ushy shubatylǵan quıryǵyn aıtsańshy. Mundaı qorqynyshty maqluqty ómirimde men kórmegenmin! Balalary da — ózińe uqsaǵan, qorqynyshty-albastylar, qap-qara bir páleler: aıan beretin qubyjyqtar ma, álde bir jyn-shaıtandar ma deısiń! Analary maǵan qadala qaraǵan kezde, men ózimdi qoıar jerdi tappaı da qaldym. Onyń boıy Izegrımnen kóp úlken eken, — onyń janynda ol balasyndaı bolyp qaldy. Ońbaǵannyń bar denesi qulaǵyna deıin sasyp ketken saban aralasqan balshyqqa batyp jatyr eken. Apannyń ishindegi sasyqtyń ısin aıtsańshy! Tezegiń de bundaı sasymas, sirá. Taza, kirshiksiz kóńilimmen aıtsam, maǵan ol jer múldem unamady: olar bolsa óte kóp bolatyn, — men bir ózim, olar qorqynyshty túrlerimen maǵan qaraǵandaryn kórseńiz! Men ózimdi ózim jıyp alyp, bir jolyn tapqandaı boldym: olardy ózimniń jek kórip turǵanymdy sezdirmesten, burynnan olardyń eski dostaryndaı, kári analaryn apa dep, balalaryn aǵa-inilerim dep, aýzyma kelgen bar jaqsy sózderimdi aıtýmen, olarǵa ıilip turyp sálemimdi berdim. «Qudaıym, bárińizge de baqyt ákelsin, — dedim men, — kóptegen, kóp jyldar boıy! Mynalardyń bári de sizdiń balalaryńyz ba? Qandaı sulý, symbatty — sóz joq! Qandaı ádemi, ómirdiń keremet gúlderi ǵoı! Tup-týra, qudaıym kýá bolar, quıyp qoıǵan hanzadalar ǵoı! Bizderdiń úrim-butaqtarymyzdy osyndaı urpaqtarymyzben toltyryp otyrǵan sizderge myń da bir alǵys aıtamyz! Men óte qýanyshtymyn. Men sizderdeı aǵaıyn-týysqandardy, osyndaı qıyn-qystaý kezeńderde, tapqanyma sheksiz baqyttymyn». Qanshama oıym basqa jaqta bolǵanmen, kelisin keltire sóz qatyp, kempirdiń tilin tapqandaı boldym, — ol da maǵan ıgendeı, jaýap qatty: bizge endi jıenimiz bolǵyn, jaqyn týysymyzdaı bolyp, qurmetimizge bólengin. Rasynan-aq ol menimen eski týystaryndaı ısharat bildirdi. Qanshama apamyzdyń qurmet jasaǵanymen, men qoryqqanymnan, borsha-borsha terge tústim. Ol maǵan jyly sóılep: «Reıneke, bizdiń eń qymbatty týysymyz, káne tórlet! Qandaı jaǵdaıyń? Seniń bizdi izdep kelgeniń úshin, ómir boıy men saǵan qaryzdarmyn. Senen ótinip suraıtynym, meniń balalaryma bar ózińniń aqyl-keńesterińdi úıretseń deımin, — bolashaqta ómirlerinde olar paıdalanatyn bolsyn». Mine, men osyndaı sózder estidim. Kórdińizder me, bar shyndyǵymdy aıtpastan, bostandyqqa, dalaǵa shyǵý maqsatpen, ony apa dep dáriptep, men osyndaı jetiskikke, maqsatyma jettim. Aıtpaqshy, ol meni eshbir bosatqysy kelmegen: «Meniń qadirli jıenim, qaıda asyǵyp barasyń? Asyqpaǵyn — men saǵan syı-sıapat jasap, qurmet bildirýim kerek!» Aldyma qoıǵan as-sýdyń kóptigi sonsha, dastarhanǵa sımaı ketti! Nendeı azyq-aýqattar qoıǵanyn sanap, anyqtap jatpaı-aq qoıaıyn, biraq ta men óte rıza boldym: Sonshama taǵamdardy qaıdan taba bergen deısiz! Men nebir balyq deısiz be, jas qozynyń eti deısiz be, qustardyń túr-túrinen tyńqıa toıyp jedim-aý, shirkin! Qanshama toıǵanyma qaramastan, úı ıesiniń qolynan, januıańa aparyp berersiń degen, jas buǵynyń etiniń bir bóligin syıǵa berip turyp, — jyly júzben qoshtasty. «Reıneke, bizderge jıilep kelip tur! — dep aıtty ol qoshtasarda, men de kelip turýǵa ýáde berip, — asyǵyp, ketýdiń jolyn izdedim. Týrasyn aıtsam, kózimniń de, murnymnyń da eshbir sezimi de, qýanyshy da bolmaǵan-dy: ol jer, men úshin janymdy alatyndaı bolyp kóringen edi, — sol kelgen ıirim-ıirim úńgirdiń jolymen, aldy artyma qaramastan, esik qaıdasyń dep, zyta jóneldim. Izegrım meni shydamy taýsylyp, kútýde eken, — men onan, densaýlyǵyńyz qalaı dep suraǵan edim, — ol, maǵan: «Qarnym ashyp, ólip baramyn» — dep jaýap qatty. Men ony aıap kettim de, oǵan alyp kelgen buǵynyń etin súıegimen bergen edim, qasqyr áp sátte-aq jep qoıdy. Sol kezde onyń maǵan rıza bolǵanyn aıtsańyzshy, búginde ol bárin de umytqan! Súıekti etimen tyndyrǵan soń, ol maǵan: «Bilsem bola ma: úńgirde kimder turady eken? Bul meken jaı qandaı ózi salynǵan? Seni qalaı kútip aldy?» Men bar shyndyqty baıandap berdim: uıanyń jalpy qyzyǵatyn jeri joq, al apannyń ishinde ne deseńiz de bári de bar, eger de ózińe kerek zatyńdy alamyn degen oıyń bolsa, onda esh qoryqpastan kirgin de, shyndyq sóz aıtýda saq bolǵyn — dedim. Men jáne de oǵan qaıtalap: «Jetistikke jetemin deseńiz — shyndyqty alys jaqqa tyǵyp qoıyńyz. Ony únemi tilge tıek ete beretin bolsańyz aınalańyzdan qysym kórýden kózińiz ashylmastan, ózgeler dastarhan basynda otyryp siz shette, syrtta qalyp qoıasyz». Men oǵan bilgenimdi aıttym: «Esińizde bolsyn: qandaı da jaǵdaıdy kórseńiz de, siz tek árbirine, árqaısysyna jyly, jaqsy sózder aıtsańyz, — sonda olar da jaqsy dostyq minez tanytady». Mine, shyn júregimnen shyqqan sózder. Bas ıem meniń, qasqyrǵa meniń adal nıetpen aıtqan sózderim osy bolatyn. Izegrım bolsa teris áreket jasap, sol úshin qatty taıaq jedi: meniń aıtqan tilimdi almaǵan soń, oǵan da sol saýap bolǵan. Tóbeline túgeldeı-aq kirgenmen, onyń túbinen eshqandaı da aqyl taba almaısyz! Mundaılarǵa zerek oılardy túsine qabyldaý jat tirlik. Aqyldy sheshimder qabyldaý degendi múldem bilmeıtin saýatsyz, dóreki halyq. Men oǵan, bul joly qanshama shyndyqty aıtpaǵyn dep mıyna quısam da, báribir túsinbedi. «Men ózim bolsam barlyq jol jobasyn bilemin!» — mińgirlep bir sózderdi aıtqan bolyp, asyǵa-masyǵa úńgire súńgip ketti de, sol jerde óz tirligine qaraı sazaıyn tartty. Dáý bir analyq górimdi kórip, ol oılana kelip, e bul — jyn periniń ózi ǵoı, — depti. Janyndaǵy balalaryn da soǵan qalmastan, baqyryp: «Aý, qaıdan kelgen jeksuryn haıýansyzdar! Kómektesińder! Myna turǵan maqulyqtar — seniń týǵan tóbetteriń be? Shyndyǵynda da — shaıtan ekensińder! Mundaı kezdeısoq paıda bolǵan jeksuryndardyń tuqymdary jer betine tarqamaı turǵanda, bárin de qurtý kerek! Eger de olar meniń tuqymdarym bolǵanda, men bárin de tunshyqtyryp tastar edim. Bulardyń usqynsyz sasyq, ońbaǵandardyń bárin de ný qamysy bar batpaq jerge alyp baryp baılap tastaý kerek, — sol kezde qanshama jyn-shaıtandar aldanyp qarmaqqa túser edi! Ia, bularǵa týra qoıar teńeme — «batpaqtaǵy maımyldar!»

Osy sózderdi esitip otyrǵan analary jyny shyǵyp ketedi de: «Qandaı jyn peri seni osynda aıdap keldi? Sendeı ońbaǵan, buzyqty, kim shaqyrdy? Sen sonda munda urys-janjal shyǵarýǵa keldiń be? Meniń balalarymnyń ádemi, ne bolmasa ádemi emestiginde — seniń qandaı jumysyń bar, a? Senen buryn osynda kópti kórgen, túsinigi mol Reıneke-túlki kelgen edi. Ol maǵan meniń balalarymdy óte súıkimdi, tártipti, parasatty jandar eken, bizben týysqan bolǵandyǵyn maqtan tutamyn dep ketken bolatyn. Bul ulaǵatty sózder osydan bir saǵat buryn dál osy jerde aıtylǵan tuǵyn. Meniń balalarym saǵan unamaǵanymen, kóńil úshin aıtatyn jóniń bar edi: Seni munda eshkim de shaqyrǵan joq! Izegrım, sen sony bilip al!»

Al, ol jáne de qarap turmastan, jeıtin tamaq berýin buıyra talap etip: «Kánekı, baryńdy osynda ákelińder, bolmasa ózim izdep taýyp alamyn! Kóp sóz — boq sóz degen, jeter endi!» Ózi izdeýge yńǵaı tanyta bastaǵan edi, ol onyń janyna qatty tıgendeı boldy: Olar oǵan jappa tarmaǵaı bas saldy, — tistelep, tyrnaı bastady — tisterimen onyń terisin tilim-tilim, qan josa etti. Anasymen qosa, balalary da tistep tyrnap jatty. Qasqyr bolsa tumsyqtary, bar denesi qan-qan bolǵan kúıde shyńǵyra aıqaıǵa basyp, qarsylasýǵa da eshbir shamasy kelmesten, jan saqtaýmen úńgirden yshqyryna, bar kúshimen qasha jóneldi. Men ony ońbastaı bolǵan túrin, terisiniń — bar jeriniń jaraqattanǵanyn, tumsyǵynyń qanǵa boıalǵanyn kórdim. Olardan taıaqty jaqsylap jegeni kórinip-aq turdy, qasqyrdyń terisi julym-julym bolyp, jaramastaı halge kelgen! Men onan birden suraı bastadym: «Siz oǵan bar shyndyqty aıtqan bolarsyz, sirá?» Ol bolsa maǵan: Men oǵan bar oıymdaǵyny aıtqan edim. Ońbaǵan jyndy! Qarashy meniń talanǵan túrimdi! Káni endi, osy jerde onymen kezdeser me edi, — kóresini oǵan men kórseter edim! Reıneke, osyndaı jeksuryn ońbaǵan, haıýandardy sen kórgen be ediń? Tek qana osy sózderdi aıta bastaǵan edim, — bári de bastalyp ketti deısiń! Aıaýshylyq degenińdi oılaryna da alar emes: apan ishinde kórmegen qorlyǵymdy men kórdim-aý!» «Nege sonshama, adastyńyz? — dep men suradym. — Men sizge basqasha tirlik jasańyz degen emes pe edim, — sizge ózgeshe qalypta sóıleýińiz kerek edi: «Salamatsyz ba, qurmetti apa! Aman-esensiz be, balalaryńyzdyń deni saý-salamat pa? Men aǵa-inilerimdi, baýyr-týystarymdy jáne de kórgenime óte qýanyshtymyn!..» Izegrim túri bir aǵaryp, bir kógerip, shydamsyzdanyp: «Ol jeksuryndy apa deýim kerek pe edi? Anaý jeksuryndardy baýyrlarym deımin be? Quryp ketsin! Mundaı týystardyń bolǵanynan bolmaǵany jaqsy. Tipý! Ne degen shirikter! Ómirimde ondaı haıýandardy kórsetpesin!» Mine, ne úshin ol jazasyn aldy deısiz. Bas ıem meniń, patsha aǵzamymyz, ózińiz tarazylap kórińizshi: meni satyp ketti dep, qasqyr qalaısha oılaýy múmkin? Ótken istiń meniń aıtqanymdaı bolmaǵan deıtin bolsa, onda onyń ózi aıtsyn qandaı bolǵanyn».

Izegrim sheshile sheshimin aıtty: «Týrasyna kelsek, bul talas-tartysy sózben aıtyp sheshýge áste bolmas-ay deımin. Basynýshylyqty doǵaraıyq! Kimdiki durys, kimdiki burys ekenin kóre jatarmyz. Reıneke endi kóresini kórersiń, kútkin — meniń saǵan berer jaýabym! Bizdiń ara qatynastarymyzdy sheshetin bir-aq nárse — ol, bizdiń jekpe-jektegi kezdesýimiz! Meniń maımyldardyń apanynda ashtan-ash qalǵanymdy óte áserli etip baıandaǵanyń sonshalyqty, meni dostyq tilekpen, zor qurmettegeniń-aı. Shirkin-aı deseńshi: jyp-jyltyr, úlken tas súıekti aıtsańshy! Al, etin bolsa, oılaımyn, óziń aldyn-ala jep qoıǵansyń-ay, áste. Sen ómir boıy meniń abyroıyma daq túsirip, meniń ústimnen mazaq etip, kúlýmen kelesiń. Sen meni, ózińniń daǵdyly ótirik ádetińe salyp, meni ońbaǵan, buzyqtar qataryna qosyp, kerek deseń patsha aǵzamnyń ómirine qaýip tóndirmekshi bolǵan degen káýeset, ótirik sózderdi qurastyryp ta, aıtyp ta júrsiń. Sen qaıdaǵy bir qazba baılyqtaryń jóninde bas ıemizge ne ótirikti aıtyp júrsiń! Ras, olardy tabý óte qıyn! Sen meniń áıelimdi qorlap, zorlaǵanyń úshin, — sen qanyńmen jaýap beresiń! Meniń qoıar kúnálarym osy! Bilip qoıǵyn: men senimen ótken jáne búgingi jasaǵan qıanattaryń úshin urysýǵa daıynmyn. Sen — jáne de qaıtalaımyn — alaıaq, satqyn, ury jáne jankeshtisiń! Biz ekeýmiz ne ómir, ne ólim úshin urysamyz, sóıtip aramyzdaǵy urys-janjalǵa núkte qoıamyz. Barsha elde qoldaý tapqan úrdister boıynsha, — men seni, qolǵabymdy aldyńa tastap, jekpe-jekke shaqyramyn. Ony, kózińniń qarasyndaı saqtaǵyn, — jaqyn kúnderi biz ekeýmiz kezdesetin bolamyz. Bas ıemniń ózi de, janynda otyrǵan ýázirleri de esitip otyr, — men olardyń da bizdiń jekpe-jek urysymyzdyń kýágerleri bolar-aý degen senimdemin. Reıneke, sen bizdiń aramyzdaǵy janjaldyń sheshimi tarqamastan basqa jaqqa ketip qalyp júrmegin. Al, arjaǵyn — kóre jatarmyz».

Reıneke oıǵa shomyp: «Bul jerde, qansha myqty bolǵanyńmen de, taǵdyryń qyl ústinde tur! Qansha degenmen de onyń menen kúshi kóp ekeni daýsyz, osy ýaqytty paıdalanyp, tez arada jolymdy tappasam, onda meniń barlyq aıla-qylyqtarym túkke de turmastan ońbaı qalatyn túrim bar. Degenmen de baıqap qarasań... Jaqsylap oı tarazysyna salsań — meniń qutylyp ketetindeı joldarym bar sekildi: sebebi ol aldyńǵy tyrnaqtarynan aıyrylyp qalǵan ǵoı! Eger de ol aqymaq álige deıin tynshymasa, onda ol ózinen kórsin: Ony jeńip shyǵýyma, — men bar áreketimdi jasarmyn!» Reıneke qasqyrǵa qarap: «Izegrim óziń ótirikshi, satqyn bola turyp, bar kináni maǵan jaba salyp, — ótirikterińe sendirgiń keledi. Urysqyń kelip tur ma seniń? Onda, men daıynmyn, qarsy emespin. Men de osy sátti armandap júrgen edim, jaýap retinde saǵan da qolǵabymdy tastaımyn!» Patsha olardyń qatal aıtylǵan usynystaryn qabyldap, bylaı dedi: Ózderińizdiń senimdi ókilderińizdi habarlańyzdar, jekpe-jek urys maıdanyna erteńge kelesizder. Baıqaımyn, sizderdiń sóz talastaryńyzdy paıymdaý — óte qıyn eken, sheshimin eshkim de taba almasa kerek?»

Sultan-aıý men Gınse-mysyq ózderiniń senimdilik ókilettilikterin Izegrımge berdi. Al, Reınekege — Martyn maımyldyń balasy, Moneke (túlkiniń týysy) jáne de Grımbart-borsyq senimdilik ókilettikterin berip jatty... «Reıneke, ózińdi sabyrly, beıqam ustaǵyn, — dedi Rúkenaý hanym-maımyl. — Meniń kúıeýim, seniń naǵashyń, Rımge baryp sıynyp qaıtqanda, maǵan ulaǵatty sıyný joldaryn úıretken bolatyn. Ony jazǵan Sizdi jubatý degen sahaba urysqa shyqqanda osy kúıeýime jazyp bergen kıeli sózderdi oqysań, sózsiz jeńiske jetedi eken. Ony tańerteń turǵanda as jemeı turyp oqý qajet, — sol kúni kúni boıy nebir qaýip-qaterden seni saqtap júredi eken, nebir jaraqattardan, ýaıym-qaıǵylardan, ólimnen qorǵanysh bolady eken. Sondyqtan da, jıen, eshbir alań bolmaǵyn, men erteń ertemenen osy kıeli duǵany saǵan arnap oqıtyn bolamyn, — ol saǵan úlken kúsh-qýat, jiger beredi».

«Men sizge shyn júrekten rahmetimdi bildiremin, apa! — dep túlki jaýap qatty, — Bul jaqsylyǵyńyzdy men esh umytpaspyn! Bárinen de maǵan meniń kúsh-qýatym, eptiligim, týra isim kómek beredi dep senemin». Túlkimen dostary túni boıy birge bolyp, túnniń tunjyraǵan mezgilin kóńildi áńgimelermen tez ótkizdi. Bárinen de Rúkenaý hanym kóbirek sóılep ony qoldaý jasap otyrdy: ony basynan aıaǵyna deıin júnderin qysqarta alǵyzyp, bar denesin, kókiregin jaqsylap turyp maılap, sylap sıpady. Reıneke lezde-aq jyp-jyltyr, jep-jeńil, sabyndaı qolǵa ustatpastaı túrge ene qaldy. Rúkenaý hanym eskertý jasap: «Ózińniń urys ádisterińdi rettep alǵyn. Eń aldymen dostaryńnyń keńes bergendegi aldaý ádistemelerin umytpaǵyn: sýdy ábden toıyp iship alǵyn da, ishińde saqtaǵyn, erteńine, urysqa shyqqanyńda, ishtegi sýlaryńdy birtindep jiberip otyryp, quıryǵyńdy jaqsylap sýǵa malyp alyp, dushpanyńnyń tumsyǵyn aıamastan soqqylaǵyn. Eger de onyń dál kózine tıgize soqsaq, — onda tamasha bolar edi: osyndaı áreketterińmen sen ony ábden qaljyratyp tastaısyń, bul saǵan ájepteýir qoldaý bolady. Alǵashqyda sen jelge de qarsy turmastaı, qańbaqsha jeńil sezingendeı bol, qorqatyn jandaı tur kórsetýiń qajet. Ol saǵan tura umtylǵanda, bir ýys kóterim qumdy alyp — onyń kózine shashyp jiberip, shettep qashyp ketkin de, jaǵdaıdy baıqap turǵyn: ol kózin ýqalaı bastaǵan kezde, — ýaqytty paıdalanyp — ózińniń zárińdi jáne de kózine týralap shashatyn bolǵyn, sonan soń onyń kózi kórmeı qalady. Aqyl esinen adasqannan keıin — jeńis seniń jaǵyńda bolady. Al, endi, súıikti jıenim, jatyp azdap uıyqtap alǵyn, — biz seni ýaqytynda oıatamyz. Sol bir qasıetti duǵany seniń basyńda otyryp qazir oqıtyn bolamyn — ol saǵan kúsh-qýat bereri sózsiz».

Maımyl qolyn onyń basyna qoıyp oqı bastady: «Yladıap, ziszós, aqpop la, semıt ynáız egzis lub» (terisinen sońynan aldyna qaıtara oqysańyz, — sóılemniń maǵynasyna túsinesiz: «Bul sizge zıany tımes, al popqa, sózsiz paıdaly».)

«Al, endi jolyń bolsyn! Sen endi aman-saý júresiń», — dedi Rúkenaý, Grımbart onyń sońynan qaıtalap aıtty da — sóıtip olar ony uıqyǵa jatqyzdy. Ol eshbir ýaıymsyz uıqyǵa kiristi. Tań endi ata bastaǵannan, borsyq túlkini jaılap oıatyp, sálem berdi. «Qaıyrly tań! Jolǵa daıyndalýymyz kerek!» Jas úırektiń býlanǵan eti onyń aldyna asa qurmet, izettilikpen qoıylyp jatyp: «Batyrym, dámge qarańyz! Bul as arnaıy sizge daıyndalǵan! Ia, maǵan biraz gúnebrot batpaqtarynda sekirip eńbektenýime týra keldi. Asyńyz dámdi bolsyn!»

«Óte keremet syı eken! — dep jaýap qatty Reıneke kóńili kóterilip. — Endi, qalaısha mundaı tátti dámnen dám tatpasqa? Sizderdiń maǵan jasaǵan jaqsylyqtaryńyz qudaıdan qaıtsyn!» Rahattana otyryp úırek etin jep aldy. Sýsynnan da ábden tyńqıa toıyp alyp, jekpe-jek urys bolatyn qumdy jerge, maıdanǵa qaraı aıańdady.

On ekinshi óleń.

Patsha Reınekeniń basynan aıaǵyna júnderin qysqartyp qyrqyp tastaǵanyn, denesiniń jyp-jyltyr maılanyp, sylap-sıpaǵanyn, maıdanǵa muntazdaı bolyp jeńil kele jatqanyn kórip, — ishek-silesi qatqansha kúldi.

«Túlki, bul kimniń oılap tapqan óneri? — dep ol tań qaldy. — Seni bekerden beker Reıneke-aılaker dep atamaǵan bolar: únemi qýlyq pen aldaý! Qaıda júrseń de sen jolyn taýyp — aılakerlikpen qutylyp ketesiń». Reıneke patsha aǵzamnyń aldyna ıile sálem berdi de, patshazadanyń da aldyna kelip erekshe bas ıdi de, eki-úsh sekirgen boıda urys alańyna, qasqyr men onyń týys-aǵaıyndarynyń janyna keldi. Olardyń bári de túlkiniń masqara halde ólgenin kórýge qumar edi. Ol qanshama balaǵat, qarǵys sózderdi estýmen boldy. Biraq ta teńbilsher men qabylan ekeýi ózderin salmaqty ustap, maıdanda bolatyn urysty bedeldi qyzmetkerler ekenin bildirgendeı, sabyrlyqpen kútýde, osy kıeli jerde eki jaýynger de ózderinshe ant berip jatty.

Izegrim-qasqyr daýysyn baqyrta, kóterile, qorqyta bylaı dedi: «Reıneke — ury, satqyn, janalǵysh, neshe márte sen eń soraqy degen qaraqshylyq isterge qatynastyń, san jetpeıtin qanshama zorlyq-zombylyq jasadyń, seniń súıek mıyń tolǵan aldaý-arbaý — búgin seni tek ólim kútip tur. Reıneke bolsa — eshqandaı da qasqyr aıtqandaı buzyqshylyq jasamaǵanyn aıtyp aqtalýda. Izegıim ant berip turyp, burynǵy ádettegisindeı, ótirikti soǵyp tur, onysynyń bári de beker sózder: Ótirik eshqashanda órge baspaǵan, — bul joly da sondaı bolary sózsiz! Maıdanda tártip saqtaýshylar habarlama jasap: «Árqaısysy da, óz bilgenderinshe áreket jasaýlaryna bolady. Qaısysy ádil jan ekeni jaqyn ýaqytta biletin bolamyz». Bári de (ekeýinen basqasynyń) maıdandy bosatyp, syrtyna shyǵyp ketti.

Maımyl túlkige sybyrlap: «Meniń aıtqan keńesterimdi umytpaǵyn!» dep aıtyp jatty. Reıneke oǵan kóńildi kúıde: «Sózdiń bergen keńesterińiz maǵan kúsh-qýat beredi. Esh oılanbaı-aq qoıyńyz: men áli de bolsa batyl da, kúshtimin, qýlyǵym da joq emes, osy qasıetterim meni budan da qıyn bir emes, birneshe qıyn-qystaý kezeńderde kómek bergen, degenmen de, qaryzdardyń da, ótemi keler. Rasyn aıtsam, qanshama bizder ómirimizdi qyl ústine qoıdyq , deseńizshi! Qalaısha, sonda men myna jaýyzdy jeńe almaımyn? Men ony barlyq aǵaıyn-týystarymen qosa masqarasyn shyǵaryp, ózimniń jáne jaqyndarymnyń — ataǵyn shyǵarýym kerek. Men onyń bar ótirikteriniń esebin alamyn!..» Maıdanda tek ol ekeýi ǵana qalǵan edi. Aınaladaǵylardyń báriniń de kózderi jep barady. Izegrım birdennen-aq ashý-yza kernep aýzyn aıqara ashyp, aıaqtaryn jıyra, jaýyna qarsy bar kúshimen tura umtyldy. Qasqyrdyń tartpa bas salǵanyn kórgennen, Reıneke jeńil denesin tez jıyp alyp, shetke burylyp ketip, ony qapyda qaldyrdy da, maıdan boıymen júgirip júrip, jún basqan quıryǵyna zárin shashyp ábden sýlady da, jerdegi qumdardy súıretile quıryǵyna jabystyryp ta úlgirdi. Izegrim túlki eki aıaqtap tura almaı qalǵan eken dep oılap, jaqyndaı bergeninde, alaıaq qý qum men sýlanǵan quıryǵymen onyń kóz tusyn dáldep turyp birneshe ret qoıyp-qoıyp qalǵan edi, — ol kózi men daýysynan aıyrylyp qaldy. Bundaı ádisti túlki birinshi ret qoldanyp turǵan joq tuǵyn, budan buryndary da neshe janýarlar onyń suıyq zatynyń zıandaryn kórgenderi bolatyn. Osy jolmen ol erterekte qasqyrdyń balalarynyń kózderin shyǵarǵan tuǵyn, endi mine olardyń ákeleriniń bastaryna da keltirip otyr. Onyń kózin quıryǵymen zár sýyn shashyp bola salǵan soń, onyń jel aıdap baratyn tusyna kelip, toqtaýsyz borandatqan kúıde qum topyraqtardy shańǵyta jerdi qaza bastady. Baıǵus qasqyrdyń eki kózi de shań aralas qumǵa tolyp ketti de — kózi múldem kórmeı qaldy. Qasqyr múshkil halde edi: osy sátti Reıneke qý asa sheberlikpen paıdalana aldy. Qasqyrdyń kózi ýdaı ashyp, kór bolyp, ne isterin bilmeı turǵanyn kórgen ol, onyń ol jaq bu jaǵynan sekire umtylyp bar denesin tistelep, qyrshyp tastaýmen boldy da, ara-arasynda sýly quıryǵymen kóz tusynan shart-shart urýdy da umytpady. Qasqyr es-túsinen aıyrylyp, bir jerde daǵdaryp del-sal bolyp turǵanda, Reıneke onyń ústinen odan da beter kúlkige aınaldyryp, mazaq ete bastady: «Qadirli meniń qasqyrym! Azdap bolsa da habarlama jasaıyn, óz ómirińizde siz qanshama beıkúná ańdardy jep keldińiz. Budan keıin endi olardyń januıalaryndaǵylar erkin ómir súretin shyǵar. Qaıtkende de ótken jasaǵan jaqsylyqtaryńyz úshin — siz olardy jaıyna qaldyrýyńyzǵa týra keledi. Mundaı ózin qurbandyqqa shalý sizdiń kóńilińizdi máńgilik tynshytatyn bolady, ásirese eger de ólimdi aıaǵyna deıin túsinistikpen qabyl alsańyz. Qandaı da bolǵanmen bul joly siz menen qashyp kete almaısyz, — egerde múmkin óz kúnálaryńyzdy moıyndap keshirim suraıtyn jaǵdaıda, sizdi keshirýge de bolatyn shyǵar — sóıtip ómirińizdi saqtap qalýǵa da bolady». Reıneke osy kezde jyldam alǵa umtylyp — qasqyrdyń alqymyna qatty jarmasyp isti aıaǵyna jetkizbek boldy. Izegrım bar kúshin sala, bir, eki márte zor julqynyp — bosanyp ketýge áreket jasaǵan edi, Reıneke onyń tumsyǵyna jarmasqan kúıde onyń kózin julyp alyp, qatty jaralap tastady. Qasqyrdyń murnynan qan degeniń toqtaýsyz aǵyp, jerge josyp ketti.

Reıneke aıqaılap: «Meniń de degenim osy edi! Jolym boldy-aý!» Jyndanǵan kúıde, bar jaraqatyn da, qatty aýyrǵan jerlerin de umytyp, túlkige umtyla jarmasty — ony jerge qulata salyp, qatty qysymǵa aldy. Túlkiniń qýlyǵynyń da paıdasy tımeı qaldy. Qol ornyna paıdalanǵan túlkiniń aldyńǵy tabandaryn, qasqyr tisimen qatty tistep turyp alǵan edi. Reıneke kóńili qum quıylǵandaı jaǵdaıda jerde jatyp — eki qolynan, tabandarynan aıyrylyp qalam ba dep, myń oıǵa ketip, záre quty qalmaǵan jaǵdaıda edi.

Sol kezde qasqyr, ashýdan áreń degende demin alyp, qarlyǵa daýystap: «Seniń aqyrǵy saǵatyń kelip jetti, ońbaǵan! Tez arada jeńilgenińdi moıyndaǵyn, áıtpese seniń barlyq jasaǵan alaıaqtyqtaryń úshin osy jatqan jerińde janyńdy alamyn! Men senimen eseptesemin. Sen qanshama tyrysyp baqqanyńmen, bári de beker boldy: Deneńdegi júnderińdi qanshama kúzep qyrqyp, maıdy aıamastan jaǵyp, zárińdi tógip, qumdy shańǵyta shashqandaryńnyń bári de... Qurıtyn boldyń endi! Qanshama kóp maǵan sen qıanat jasadyń: meni jamandap, soqyr ettiń. Jeksuryn, endi qashyp kete almaısyń! Berilgin, bolmasa júndeı tútip jep qoıamyn!»

Reıneke oılanyp: «Meniń jaǵdaıym jaqsy emes. Ne istesem eken? Eger de baǵynbasam — meniń bólshek-bólshegimdi shyǵarmaqshy. Al, eger de beriletin bolsam, onda ómir boıy masqara bolamyn. Ia, men jaza alýǵa ylaıyqpyn: Shekten tys men ony mazaq etip, shekten tys óte ketti masqaraladym!»

Óziniń jyly, uıań sózderimen qasqyrdyń kóńilin jubatpaq boldy. «Meniń qymbatty, aǵataıym-aý, — dedi ol, — men o bastan-aq sizdiń aıtqanyńyzdyń bárin de oryndap, degenińizge kónip júrgen eshteńege ege emes, bir júrgen qulyńyz emespin be edim. Sizdiń amanshylyǵyńyzdy óle-ólgenimshe bir qudaıdan tilep, barmaǵan kıeli jerim, baspaǵan taýym qalmas edi. Barlyq shirkeýlerdi aralap júrip, sizdiń saý-salamattyǵyńyzdy tilep syıynýmen ómirimdi ótkizer edim, onyń bári de sizdiń ata-anańyzǵa da saýaby tıer edi. Kimge ondaı jaqsylyq kerek emes deısiz? Men sizdi Rım papasyndaı qurmetteıtin bolamyn; qudirettimniń qasıetti sózderimen ant etemin, budan bylaıǵy men de, bar aǵaıyn-týystarymmen sizge ómir boıy qul bolyp qyzmet etýge daıynbyz. Ómir boıy sizge qyzmet etemiz dep — men bárimizdiń atymyzdan ant beremin. Bul ýádemdi patsha aǵzamǵa da bermesten, tek sizge ǵana berip otyrmyn. Kelisim berseńiz bolǵany — siz búkil memleketimizge bılik jasaıtyn bolasyz. Men ne ustap alsam da, bárin de sizge alyp kelip turatyn bolamyn: Balyq deısiz be, taýyq deısiz be, qaz, bolmasa úırek deısiz be, — men mundaı dámdi taǵamdardy ózim tatyp ta almastan, sizderge, áıelińiz ben balalaryńyzǵa qalaǵandaryńyzsha jetkizip turamyn. Qaı kezde de bolmasyn sizderge bar aqyl-keńesimdi aıamastan berip, sizderdi keleńsiz jaǵdaılardan árqashanda qorǵap júretin bolamyn. Men bolsam qýlyǵymmen atym áıgili bolsa, sizdiń alyp kúshińiz bar, — ol degenińiz, birgelesip ekeýmiz nebir orasan jumystardy jasaı alamyz, sondyqtan da biz bir-birimizdi qoldap, qorǵashtaýymyz kerek. Sizdiń kúshtiligińiz, meniń aqyl-parasatym, — kim bizderdi sonda jeńe alady? Siz ben ekeýmizdiń urys-janjalymyz, týrasyna kelsek, kúlkige qalarlyq is bolyp tur. Eger de reti bolǵanda men bul urysymyzdy eshqashanda bolmaǵanyn qalar edim. Siz qoıar da qoımaı meni tóbelesýge shaqyrǵannan soń, men de namysqa tyrysyp, kelisimimdi bergen edim. Degenmen de bul urysta men ózimdi bos ustamadym, bar kúshimdi salyp tóbelesken de joqpyn: «Reıneke, ózińniń abyroıyńdy umytpastan, aǵańmen abaılap, syılastyqpen tóbeleskin» — dep oılanyp men keıingi kúnderimdi esepke alǵan bolatynmyn. Eger de men sizdi jek kóretin bolǵanymda, sizdiń jaǵdaıyńyz óte qıyn bolar edi. Bylaısha qaraǵanda, sizdiń kózińizge abaısyzda tıip ketkenim bolmasa, ol úshin men qatty qaıǵyryp otyrmyn, aıtarlyqtaı zardap shekken joqsyz. Bárinen de men sizdiń kózińizdi jazatyn emdeý ádisiniń barlyǵyna qýanyp turmyn. Sol úshin siz maǵan ómir boıy rıza bolatyn bolasyz. Degenmen de, denińizdiń cay bolyp, kózden aıyrylsańyz da, jaqsy bolǵan shyǵar, sizge yńǵaıly da bolar ma deımin: uıqyǵa jataryńyzda bir ǵana terezeni jaba salatyn bolasyz, ekeýin jaýyp — eki jumys jasaǵannan góri. Sizge adal qyzmet jasaý úshin, men áıelime, balalaryma barlyq aǵaıyn-týystarymda buıryq berip jumyldyramyn dep patsha aǵzamnyń, osyndaǵy barsha kópshiliktiń, ıgi jaqsylardyń aldynda ýáde berip, sizdiń meni keshirim jasap, maǵan ómir syılaýyńyzdy basymdy ıip, ótinip suranamyn. Sonymen, sizdiń ústińizden jala japqanymdy, ótirik, ósek, aıań aıtqandarymdy bárin de moıyndaımyn.

Men siz týraly eshqandaı da jamandyq bilgen de, estigen de emespin, bolashaqta da sizge kishkentaı da jamanshylyq oılamaımyn dep ant etip sóz beremin. Siz munshalyqty jaqsy nıet pen jaqsy bolashaq týraly oılap ta, armandap ta kórgen de joq shyǵarsyz. Meni óltirgennen sizge ne paıdasy bolar deısiz, keıin ómir boıy onyń urpaqtary qashan kelip óshterin alar eken? — degen oıda oılanýmen bolasyz. Eger de, kerisinshe, meni siz keshirseńiz, onda maıdan ornyna abyroımen ketip — óte aqyldy, keńpeıildi jan retinde atyńyz áıgili bolady, sebebi ondaı jandar árqashanda qurmetke ıe bolyp, naǵyz abyroıǵa bólengen. Esińizde bolsyn: bundaı múmkindik kúnde kele bermes. Týrasyn aıtsam, ómir súrý de, ólý de — maǵan endi báribir».

«Aı, qý túlki-aı! — dep qasqyr jaýap berdi, — Aı, qaıtip endi qutylsam eken dep tursyń-aý! Dúnıeniń bar altynyn maǵan usynǵan jaǵdaıda da, — men seni bosatpaǵan bolar edim. Seniń meniń aldymda bergen ótirik ýádeleriń az bolǵan ba edi? Ótirikshi alaıaq! Senen endi maǵan taýyqtyń jumyrtqasynyń qabyǵy da tımeıtin shyǵar. A, seniń aǵaıyn-týystaryn bar ma? Olaryńnyń, týys-aǵaıyndaryńnyń bárine de túkirgenim bar! Olardan bárin de, rasynda da, kútýge bolady. Biraq ta men olardyń da bir amalyn tabarmyn. Jeksuryn qaqpas! Men aýyzym ańqıyp, seni bosatatyn bolsam, kóretin kóresini kórsetseń kerek! Tıtteı de saǵan senýge bolmaıdy, senen bir nárseni de estigim de kelmeıdi. Sen meni aıamadym dep, ottap tursyń, ońbaǵan sasyq neme! Meniń kózim qyl ústinde turǵan joq pa? Meniń jıyrmadan asa terimdi jaralap tastaǵanyń az ba seniń? Sen kúshiń basym bolǵan kezińde, bir mınýt bolsa da, demalýyma shama berdiń be maǵan? Men seni aıap, jarylqap bosata salatyndaı, sonshama aqymaq dep otyrsyń ba meni! Sen meni men Gırmýnda ekeýmizdi ábden qorlap, abyroıymyzdy aırandaı tóktiń! Joq, osynyń bárine de ómirińmen jaýap beresiń!» Qasqyr oǵan solaı dep jaýap aıtty.

Osy kezdi paıdalanyp jalpos qarsylasynyń qoıyn qoltyǵynyń arasyna aldyńǵy tabanyn suǵyp jiberdi de — eń bir qajetti múshesinen qysyp ustaǵan kúıde, ony ońdy-soldy súıreı bastady... Izegrım aýzyn aıqara asha jan aıqaıyn sala óńiregeni-aı deseńizshi, ony aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn. Reıneke aýyzyndaǵy qysylyp qalǵan tabandaryn bosatqan boıda, bir emes, eki birdeıimen aıamastan syǵyp, tartqylap qasqyr-beısharany qorlaýmen boldy. Qasqyr jan ushyra baqyrǵanda — aýyzynan qan sorǵalap aqty! Sonshalyqty ol qatty qysym kórgennen, borsha-borsha terge túsip, qoryqqannan dáretin de jiberip qoıady. Túlki buny kórip, rahattanyp: bul degeniń jeńis qoı! Qasqyrdy endi ol ár jerinen tistelep, julyp jeı bastady. Ol barynsha qor bolyp ólesideı bar boıyn yza kernep, ózin ólgen janǵa sanady. Qan degeniń kózinen de, aýyzynan da aǵyp jatty. Bir kezde baryp ol es túsinen aıyrylyp qulap tústi. Mundaı tańǵajaıyp kórinis — túlki úshin taýdaı altyn bergennen de artyq edi! Qasqyrdy kópshiliktiń aldynda olaı súırep, bulaı súırep, aıaýsyz uryp-soǵyp, tunshyqtyryp, tistelep, tyrnaýmenen beısharanyń kórmegen qorlyǵyn kórsetti. Barsha jurttyń aldynda Izegıim jaǵymsyz yńyrsyǵan aıanyshty daýysy ulı shyǵyp, jan kórgisiz ábirjigen albasty túrdegi usqynsyz túrde olaı da bulaı da óler-ólmes denesi súıretilýimen qor boldy. Onyń jaqyn týystary, patshaǵa qarap jalynyshty ótinishpen jekpe-jek urysty toqtatýyn, jylaǵandaı bolyp, suranyp jatty. «Endeshe, — eger de sender urysty toqtatýdy qajet dep tapsańdar, — qarsylyq jasamaımyn» — dep jaýap qatty patsha.

Patsha maıdan tóreshileri, teńbilsher men qabylanǵa urysty toqtatýdy buıyrdy.

Lınks pen Lýpardýs ekeýi maıdanǵa kelip — Reıneke-túlkige: «Jeter! Patsha seniń aıaýsyz basymdylyqpen ótkizgen urysyńdy doǵarýyńdy talap etip otyr» — dedi.

Patsha aǵzam seniń qarsylasyńnyń jeńilgenin kóre tura, oǵan ómir syılaýyńdy, sóıtip eki jaqtyń da qaıǵyly jaǵdaıdyń bolǵanyn qalamaıtynyn aıtyp otyr. Bul urysta sen jeńdiń. Ony bári de moıyndady — sondyqtan sen qandaı da bolmasyn maqtaýǵa, madaqtaýǵa ylaıyqsyń, budan bylaı — bári de seni qoldap qýattaıtyn bolady».

Reıneke: «Men qurmetke ylaıyq ekenimdi dáleldeı alamyn! Men patsha aǵzamymyzdyń qandaı da bolmasyn tapsyrmasyn shyn yqylas, bar nıetimmen oryndaýǵa árqashanda daıynmyn. Men jeńdim! Ómirimde maǵan munan artyq eshqandaı da qýanysh kerek emes. Tek patsha aǵzam meniń sizden bir ǵana suranarym: dostarymmen aqyldasyp alýǵa ruqsat berseńiz eken» — dedi.

Sol kezde Reınekeniń aǵaıyn-týystary bir aýyzdan: «Qadirli bas ıemizdiń qalaýy bolsyn!» — dep shýlap ketti. Sóıtti de aǵaıyndary jeńiske ıe bolǵan jandy top-tobymen júgire kelip quttyqtaı bastady: borsyqtar men qundyzdar, maımyldar men kámsháttar, jańadan kelgen kóptegen dostary: aqkister, sýsarlar, aqqalaqtar men tıyndar, burynnan qas jaýlary bolǵan, onyń atyn da estigisi kelmeıtinder de, nebir janýarlar quttyqtap kelip jatyr. Kerek deseńiz, ony aıypker sanaǵandar, ózderiniń áıelderimen, bala-shaǵalarymen birge kelgen: kárıalary bar, orta jastaǵysy bar, jastary bar, kerek deseńiz náresteleri de tolyp júr. Bári de onyń aldyna kelip ıile sálem berip maqtap-madaqtaǵanda — sózderi bir-birinen asyp jatty... Shirkin, jaryq dúnıeniń ózi — kileń baqytty jandardan turatyndaı, estilýde: «Árqashanda aman-esen, saý-salamat bolyńyz!» Dostar degen jan-jaqtan aǵylyp kelýde. Jeńilgender qaıtsin endi? Amalsyzdan shydaýǵa tıis! Dál sondaı jaǵdaı bolǵan edi. Bári de jeńgen jannyń aldynda ózin shyn dosyndaı ekenin kórsetpek bolyp tyrysýda: biri syrnaıda oınap, biri kárnáı tartyp, dańǵyraq qaǵyp, óleńder aıtýda. Jaǵympazdar bolsa Reınekege qarap: «Qýanyńyz! Siz ózińizdi de, aǵaıy-týystaryńyzdy da bıik tórge shyǵardyńyz! Alǵashynda sizdi dushpanyńyz túkpirge tyǵyp oısyrata qysa bastaǵanda, bizder oıpyr-aı ne bolap eken dep qatty qınalyp ta, nebir oıǵa ketken bolatynbyz, — keıin bári de ózgeshe bola bastady-aý. Mine, oıda joqtan kelgen baq dep osyny aıt!» «Rahmet sizderge, — shynymdy aıtsam — meniń jolym boldy» — dedi túlki. Jeńimpaz bastaǵan, aınalasynda ádil qazylarmen birgelesken, bir top jandar ýlap-shýlap kele jatty.

Reıneke patsha aǵzamnyń otyrǵan taǵynyń aldyna kele sala ıilip sálem berip qulaı ketti.

Patsha aǵzam bolsa sol jerdegi turǵan ýázir, sultandardyń aldynda oǵan qarap: «Túregińiz! Siz bul jekpe-jekte ózińizdi batyrlarsha kórsete aldyńyz, — sondyqtan da ádiletti jeńiske jetip otyrsyz. Men sizge bostandyq beremin. Sizge berilgen barlyq aýyr jazalardan azat etemin. Izegrım jazylyp ketkennen keıin, men bul máseleni bılerdiń keńesine qoıatyn bolamyn. Osymen búgingi isti aıaqtaımyz».

«O bas ıem! Sizdiń joǵarǵy laýazymdy bergen tapsyrmalaryńyz — árqashanda qasıetti, qadirli — ony siz jaqsy túsinesiz» — dedi túlki, ózin jaýapty ustanyp. Men bul jerde qanshama aıyptaýshylarǵa kezdestim deseńizshi! Bári de qasqyrǵa jaǵympazdanyp meniń ústimnen baryn bardaı, joǵyn bolǵandaı etip ótirik jalalardy jaýyp jatty. Bári de aıqaıǵa basyp: «Qurtyńdar, taptańdar!» — dep, oǵan jaǵý úshin, onyń sózin sóılep meni kinálap, tezirek qurtpaq boldy. Bári de anyq kórip turdy: meniń keselimniń kóbisi sózderde bolatyn. Týralyqtyń sońy nemen tynaryn eshkim de bilmegen edi. Sáti bir kelgende, aspazshy kóńili túsip, birer súıekti ortalaryna laqtyryp tastaıdy-aý degen dámelerin úzbesten qazan-oshaqty top-tobymen aınalshaqtap júrgen ıtterdeı.

Birde bir ıttiń somadaı pisken etti urlap jymqyryp bara jatqanyn janynda júrgen ıtter baıqap qalady, degenmen de ol ıt te óz sybaǵasyn alǵan da eken, — aspaz onyń quıryǵyn kúıdirip úlgiripti. Sonda da ol, óziniń tapqan keremet dúnıesimen tobyryna qosylyp úlgerdi.

Itter tańyrqap: «Kórdińder me, qaıtkende de aspaz buny jaqsy kóredi eken. Qarańdarshy, qandaı dámdi taǵammen ony syılaǵanyn!» Ol bolsa olarǵa: Nesine sonshama qýanasyńdar. Sender meniń aldyma, táp-tátti etti kórip, tańyrqanyp turǵan bolýlaryń kerek. Eger de meniń art jaǵymdy kórseńder, — meni baqytty jan eken dep aıtpas edińder» — deıdi. Ne bolǵan eken sonshalyqty? — dep qaraǵan edi. Kóre sala ıtter qorqyp ta ketti — onyń arty qatty kúıip qalǵandarynan júnderi túgel túsip, terisi qyzyl shaqa bolyp búrisip qalypty. Sodan soń birde-bir ıt ashana jaqqa betteı almaı qalady. Bári de týystaryn jaıyna qaldyryp, basy aýǵan jaqtaryna tarap ketedi... Bas ıem! Bul degenińiz pes, pasyqtar týraly mysaldardyń biri. Eger de basyna bir is túse qalǵandaı jaǵdaıda — dostaryńdy taba almaı qalatynyń ras.

Onyń aýyzyna kúni boıy qaraýmen bolady: sebebi onyń aýyzynda et bar ǵoı! Kimde-kim onyń asty-ústine túsip mázdenbese, onda ol kóp nárseden qur qalady. Bári de onyń teris jasaǵan tirlikterin umytyp, onyń istegen isterin dáriptep, madaqtap, maqtaı berýleri kerek. Ia, kóp jandar eshteńeni de oılamastan, osyndaı áreketterge baryp jatady. Bundaı jaǵdaılarda kóbisi qaıǵyly oqıǵalarǵa dýshar bolyp — bılikterinen aıyrylyp jatady. Sodan keıin olardy, olardyń eski dostary terisinen túsip jatqan júnderdeı, eshbir jan da syılamaıtyn bolady: úlkeni de, kishisi de onan qashqalaqtap, — sóıtip olar jalańash qalady. Sol aıtqandaı-aq, onyń denesindegi bir tutam ýystaı bolyp kúıip qalǵan terisin kórgen bir top ıtter demde kózden ushqandaı ǵaıyp boldy...

O bas ıem, kelisetin bolarsyz: Reıneke-túlki týraly mundaı áńgimeler bolýy múmkin emes. Dostarym meni uıatqa qaldyrmas. Sizdiń jasaǵan jaqsylyǵyńyzdy esh umytpastan, eger de sizdiń maqsat oıyńyzdy biletin bolsam, onda men ony buljytpastan oryndaýǵa áreket jasaǵan bolar edim».

«Artyq aıtýdyń qajeti kerek emes. Men sizdi óte muqıat tyńdap otyryp, sizdiń oıyńyzdy anyq túsindim. Sizdi, qurmetti myrzany, buryńǵydaı, arnaıy qurylǵan qupıa keńestiń quramynda kórsem deımin. Barlyq mekemelerde erkin bolýyńyzǵa ruqsat etemin. Men sizge budan bylaıǵy kúnderi bılik pen qurmet jasaýdy tolyq qaıtaryp beremin jáne de sizdiń tolyq aqtalatynyńyzdy qalaımyn. Sizge kóp isterdi túzetýińizge týra keledi. Sizsiz meniń aqsaraıda qyzmet etýim múmkin emes. Eger de siz aqylyńyzdy jaqsy ister úshin jumsaıtyn bolsańyz, onda siz sıaqty qaısy bir jan bizge durys jolǵa salyp, jaqsy keńesin bere alar-aý deısiz? Al, sizdiń ústińizden aıtylǵan aryz-shaǵymdardyń birde-birin endi tyńdamaıtyn bolamyn. Meniń atymnan, qaıda bolsańyz da, kerek deseńiz, úkimetimizdiń jaýapty hatshysy retinde de, buıryq berip, tapsyrmalar aıtýyńyzǵa ruqsat beremin. Sizge men búginnen bastap ózimniń mór belgimdi berip, bar máselelerdi qarap, qujattarǵa qol qoıyp, sheshimder qabyldaýyńyzǵa múmkindik beremin...»

Mine, sóıtip, qaraptan-qarap turyp, eńbegine saı, Reıneke qaıtadan demde qurmetti jan bolyp, buryńǵydaı kúshine enip, barsha dúıim jurttyń ústinen sheshim qabyldap, durys ta bolsa da, burys ta bolsa da buıryq bere alatyn laýazym ıesi bolyp shyǵa keldi.

Túlkige alǵystar ústi ústine jaýyp sheksiz qýanyshtarǵa bólenip, til qatty: «Meniń ámirshim! Sonshalyqty ulyǵ qurmetińizge qalaısha men ıe bola aldym deseńizshi? Sizdiń maǵan jasaǵan bul jaqsylyǵyńyzdy, men aqyl esimniń bar kezinde, ómir boıy umytpaspyn...»

Bul jerde azdap bolsa da qasqyr týraly aıtyp ketpekshimin. Ol, jeńilis taýyp, búkil denesi jaraqattanǵan kúıde, maıdanda jatqan edi. Onyń janynda áıeli, dostary, Gınse men Sultan (mysyq pen aıý), barlyq aǵaıyn-týystary, bala-shaǵalary, barsha úı-ishi birge bolatyn. Olar jylap-syqtaýmen baıǵus qasqyrdy urynyp qalmasyn dep saban tóselgen satyǵa abaılap jatqyzdy da alyp ketti. Denesindegi jaraqatyn sanap kórgen-di, — jıyrma alty jerinen jaralanypty. Qanshama dárigerler jınalyp, beısharanyń jaralaryn tańyp, dárilerin berip jatty. Onyń barlyq músheleri isten shyqqan edi. Dárigerler onyń qulaǵynyń aınalasyn arnaıy daıyndalǵan kúshti kók shóppen ýqalap súrtken kezde — aýyzynan da artynan da túshkirip, pysqyryp jatty. Dárigerler aǵaıyn-týystaryn jubatqandaı bolyp jyly sózder aıtyp jatty: «Maılap, ysqylap, shomyldyryp, emdeýdiń qolymyzdan kelgen bar amalyn jasaımyz» — dep. Dárigerler ony birshama uıyqtap, demalsyn dep tósekke jatqyzǵan edi, biraq ta kóp uıyqtaı almastan, — kóziniń aldy qońyr qoshqyl bolyp, birde qaraıyp, birde túnerip, jatqan ornynan oıanyp ketti de, bar denesin aýyr júk, zil basqandaı kúıge tústi: masqara uıatqa qalǵandyǵy men qasiret-qaıǵy qosyla onyń dene júıkesin qumyrsqa shaqqandaı jeýmen, yzadan ózin-ózi esh jubata almaǵan jaǵdaıda jatty.

Gırmýnda áıeli bolsa kúıeýiniń o jaǵyna bir shyǵyp, bu jaǵyna bir shyǵyp, bastaryna túsken aýyr zulmatty qaıǵyra kóterýmen zar ılep júr. Óte aýyr qaıǵyǵa ol dýshar boldy. Kúıeýimniń múshkil hálin kórip, ózi de, balalary da, dostary da aıanyshty jaǵdaıda bolatyn. Joq, ol kópke shydamas! Ol aýrýyna shydamastan jyndana bastady. Sońynda aýyr ókinishti jaǵdaıǵa dýshar boldy...

Reıneke bolsa qýanyp júr. Dostarymen birge ol ázildesip, ony-muny aıtyp, maqtaý-madaqtaýlar estip, kóńil-kúıi kóterińki jaǵdaıda ketip bara jatty. Patsha onyń janyna kúzetshilerdi qosyp berip, qoshtasyp jatyp: «Sizdiń tezirek qaıta oralýyńyzdy shyn nıetpen kútemin» — dedi. Reıneke tizerlene otyra qalyp: «Sizge, meniń bas ıem, meniń patshazadama, sizdiń ýázirlerińizge, osyndaǵy barsha myrzalarǵa sheksiz alǵysymdy bildirýge ruqsat etińizder! O, bas ıem, úlken, uly jeńisterge jetý jolynda, sizderdi bir qudirettimniń ózi qoldap, jarylqap, qorǵap júrsin! Sizdiń kórsetip bergen týra da, sara jolyńyzda júrgenime men sheksiz qýanyshtymyn. Men sizdiń aldyńyzda bas ıemin. Siz, egerde maǵan ruqsat berseńiz — úıime baryp, áıel, bala-shaǵamdy kórip qaıtsam ba deımin» — dedi.

«Ne deıin, aq jol, eshteńeni de oılanbańyz» — dedi patsha. Osydan keıin Reıneke, úlken qurmet syıǵa ıe bolyp, abyroımen jolǵa shyǵady. Bul áýlettiń kóbi osyndaı aılaker jandar. Eger de olardyń saqal-murttary sarǵysh qońyr túste bolmasa, — onda boıap alǵan deı berińiz. Reıneke óziniń bir top (qyryq shaqty) aǵaıyn-týystarymen kóterińki kóńilde aqsaraıdan shyǵyp bara jatty. Olardyń bárin de asa qurmet, izetpen shyǵaryp salýda. Túlki, aǵa sultandarsha qodyraıyp, janyndaǵylary ony qolpashtap, artynan erip ketip bara jatty. Ol bolsa qýanyshtan júzi jarqyrap, úlpildegen quıryǵyn olaı da, bulaı da jarasa bulańdatyp keledi: ol búginde patshanyń qurmetine ıe bolǵan! Qaıtadan ol keńeske múshe boldy, bul degeniń qol jete bermes múmkindik qoı!

«Meni qoldap, qorǵaǵan dos jandardyń jaqsylyǵyn esh umytpaspyn, qolymnan kelgenshe kómek berermin» — dep oılady ol. — Ia, aqyl degenińiz altyn, gaýhar-marjannan da qymbat!»

Solaı dedi de, ol óziniń týǵan ólkesine, Malepartýsqa jol tartty, bar dostary onyń sońynan ere júrip keledi. Qıyn-qystaý kezeńde onyń janynda bolyp, oǵan qoldaý jasaǵandarǵa ol úlken rahmet aıtyp, óziniń qol ushyn beretinin jasyrmady. Bárimen de ystyq yqylasta hosh aıtysyp, olar bolsa ár jaqqa qarap tarqap jatty, bul bolsa óziniń týǵan mekenine baǵyt aldy.

Úıine barǵanda ony áıeli aman-esen, qýanyshty kúıde kútip alyp, qalaısha aman-saý qalǵanyna tańyrqana suraǵan suraǵyna, ol kúle jaýap qatty: «Kórip tursyń ǵoı, janym, saý-salamatpyn! Ia, tań qalarlyq is boldy dersiń: Asa úlken qurmetke ıe boldym! Men qaıtadan keńestiń beldeı múshesi boldym, o degeniń aǵaıyn-týystar aldynda úlken abyroı da, paıdasy da mol degen sóz. Men barlyq ýázirlerdiń ústinen qaraıtyn jaýapty hatshy laýazymdy qyzmetke de taǵaıyndaldym! Maǵan úkimet basshysynyń, patshanyń móri de senip tapsyryldy! Ol arnaıy: «Reınekeniń barlyq bergen buıryqtary — aýyzsha ne bolmasa jazbasha, múltiksiz oryndalýǵa tıis. Osy aıtylǵan sózderimdi esterińde saqtańdar!» — dep buıryq berdi. Qasqyrmen men tez arada óte sátti esebimdi aldym. Onyń barlyq aryz-shaǵymdary jerde qalyp, ózi ábden taıaq jep, kózinen aıyryldy. Onyń barsha týystary masqara bolyp, abyroılarynan aıyryldy. Meniń oǵan salǵan tańbamdy endi óshire almas! Ómirinde endi onyń eshqashanda joly bolmaıdy. Biz ekeýmiz jekpe-jekke shyǵyp tóbelestik — men jeńiske jettim. Endi ol jazylyp ketedi dep oılamaımyn. Qaıtkende de, meniń onda qandaı sharýam bar? Ne de bolsa — budan bulaı men óńkeı óńeshtiler tuqymdastarynyń báriniń de ústerinen bılik jasaıtyn bolamyn».

Túlkiniń áıeliniń qýanyshynda shek bolmady, onyń eki tentegi, bizdiń ákemiz bárinen de kúshti! Bir-birimen qýana sóılesip: «Altyn araıly kúnderimiz týatyn boldy: biz budan bylaı endi úı-meken jaılarymyzdy uqshata salyp alyp, sóıtip eshbir ýaıym-qaıǵysyz rahat ómir súretin bolamyz» — dep máz-meıram bolyp jatty.

Mine, sóıtip Reıneke demde bıik tórge shyǵa keldi!

Aqyl-oı, parasatpen, jamandyqtan alshaq bolyp, jasalǵan árbir is sózsiz jaqsylyqqa jolyqtyratyny anyq!

Bul kitapty satyp alyp oqyǵandaǵy oqyrmandarǵa aıtarymyz, ondaǵy óleńderdegi oıdan týyndaǵan máselelerdiń bolmystaryn, búginde ómirde bolyp jatqan tirshiliktermen salystyra otyryp, oı tarazysynan saralap ótkizip, kúndelikti ómirge týra kózben qaraıtyn bolsa eken degen maqsatpen osy kitap jazyldy. Qalaı degenmen de bundaı jaǵdaılar, oqıǵalar ómirde bolǵan da, bolyp ta jatyr, bola da bermek.

Osymen Reıneke-túlki týraly onyń nebir áreket pen mashaqat ómiri men isteri týraly áńgimemizdi aıaqtaýǵa týra kelip otyr.

Al bizderge, qudaıym, jaryq ta, jarqyn da kúnderińizdi máńgilik bere berińiz! Aýmın!

---