InfoHub Logo

(Jazýshy Seıdahmet Berdiqulov týraly sóz)

Jer men aspannyń qoıny-qonyshyna qol salýmen azý tisi sıreı bastaǵan sıvılızasıa — beıbaq qasıetti jaratylystyń týa bitken beder-baǵdaryn ysqylap, ár ultty onyń ózine ǵana tán sanasy men seziminen,

salty men dástúrinen jyraqtatyp, ózindik óń men árin opalap bara jatqan, daýyl qushqan alyp muhıttyń keıde qara qoshqyl qaharly túrimen aldyna kelgendi jalmap jibererdeı alapat dáý tolqyndarmen alysqan júzgishti elesteter dúnıeniń býyrqanǵan tusynda ata-babanyń kózindeı «Egeýli naızasyn» qolǵa alyp, týǵan halqynyń bolmysy men parasatyn, eldigi men erligin kórsetý úshin «Nartáýekelge» beldi bekem býǵan azamattar ǵana óz topyraǵynyń nárli qunaryn saqtaı alary haq. Alaıda bul taǵdyrlylarǵa Ómir dep atalatyn burqanysty ótkeldi keshý ońaıǵa túspeıdi. Álgi aıtqan qunarly topyraqtan birdeı nár alyp, qujynaı qaýlaǵan aram shópter kún sáýlesin burynyraq jutyp, zaty sırek shıpaly ósimdikti kóleńkesimen kólegeıleýge qashan da beıim. Óıtkeni shıpaly ósimdik, aınalasyndaǵy ne tamyrynda, ne erteń-aq úp etken jelge ushyp keter basynda qadir-qasıeti joq aram shópterdeı birin-biri kımelep, ıterip, jyǵyp, óńmendeıtin, ózinen ózgeni órtep jiberýge bar betsizdikten jyraq. Ol kımelemeı, kóleńkede turyp-aq, óziniń tabıǵı, syrbaz bolmysymen tabıǵılyqqa zárý bop bara jatqan jaratylystyń kádesine túbinde bir asatynyn sezedi, sezinedi, sezingen saıyn topyraq-ananyń nárli qasıetin jalǵastyrýǵa umtylady. Osylaı ómir ótkelin keship, týǵan halqynyń halyqtyǵyn óz tvorchestvosyna arnasyn burmas ózek etken, «qyryq kún taqym jazbaı shapqan báıgeden arǵymaǵy kelse, Besmoınaqtyń sýynan da mol saba-saba qymyz qotarǵan eldiń» aryn arlap, namysyn joqtaıtyn, halqymyzdyń adal perzenti, kókjıegi álemdik óremen ólshenbeıtin Ádebıet atty aıbyndy alqapta qazaq sóz óneri otaýynyń shańyraǵyn kóterisip júrgen jazýshy — Seıdahmet Berdiqulov.

Seıdahmet — jazýshy; Seıdahmet — Azamat, tulǵa. Osy eki qyrynan kóz salǵanda, adamnyń bolmysy bar qadir-qasıetimen aına qatesiz kórinedi.

Aldymen, Berdiqulov — jazýshy týǵan ádebıetimizge ne ákeldi?

Qazirgi qara qurym qalamdastarynyń arasynda ol qandaı qasıetterimen daralanady?

Qazaq sóz óneriniń altyn dińgegi — poezıaǵa qaraǵanda ómirge kesh kelse de, ómir shyndyǵynan nár alyp, halqymyzdyń ertegilerindegi batyrlardaı, jyl sanap emes, kún sanap, aı sanap er jetken, sóıtip bul kúnde álem ádebıetiniń kez kelgen roman jazǵyshty jaqyndata bermes talǵamdy tórinen oryn alǵan prozamyzda jattandy oqıǵa, jasandy sújet, aǵyl-tegil mahabbattan aıaq alyp júrgisiz, birinen ekinshisi aýmaıtyn roman-povesterdiń arasynan jaqsysy men jamanyn ajyratyp alý qapelimde qıynǵa túsetin tusta almas qylyshtaı jarqyldap birden dúnıeni jaýlap alý ońaı emes, ári bul qasıet shyn talanttyń talaıyna o bastan jazylmaǵan.

Qazaq kórkemsóz óneriniń bizdiń zamanymyzdaǵy has sheberi, Seıdahmettiń janashyr aǵa dosy, SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, aıaýly Ábeń — jazýshy Ábdijámıl Nurpeıisovty aıtyp otyrmyn — bir sózinde: «Óziniń tvorchestvosy arqyly halyqtyń halyqtyǵyn tanytqan jazýshy ǵana el qurmetine bólenedi», — degeni bar edi. Osy naqyl-qaǵıdany biz jazýshy Seıdahmet Berdiqulov jaıly aıtsaq, eshbir ábestigi joq.

Seıdahmet, kóktem saıyn egizdetip, toǵyzdatyp qozylaǵan qoıdaı, ár jylda kitap shyǵaryp, qan sorpa bolyp shapqylamaıdy. Tabıǵatynan seri kóńil, kerbez minezdi jan anaǵan da, mynaǵan da quldyq uryp qulap túspeıtin bolmysyn sóz ónerinde de tabandylyqpen kórsetip keledi. Jazýshynyń óz sózimen aıtsaq, ol «kórgenniń bárin jelbezeginen tizip jazbaý, jan bitkenniń bárine jarıalamaý; ekshep, elekten ótkizip paıdalaný» prınsıpin berik ustanady.

Adamnyń aqyl-oıynyń qudiretinen tamyr jaıyp órkendegen mádenıettiń eń bir dáýirlep-sharyqtaǵan shaǵynda ózi bastaý alǵan ǵalamat oı-sanany buǵaýlap, tirshiliktiń tabıǵı qasıetterin múldem bólek arnaǵa buryp bara jatýy - búgingi kúnniń ashshy shyndyǵy. Eger zerttep qarasaq, bir kezde tek qana tehnıka men ǵylymnyń enshisine júktelgen jaıttar qazir fılosofıalyq jańa uǵym, tabıǵat tanýdyń jańa bir taraýlaryn ashýǵa áserin tıgizýde. Munyń ózi bizdiń qalamgerlerimizge ózgeshe mindet júktegeli qaı zaman, biraq áli de taptaýryn taqyryp, jasandy sújetten aryla almaı júrgende, halqymyzdyń asqaq tulǵasyn jyrlap, ulttyq sana-sezimimizdi ozyq úlgi retinde usynýy — jazýshy Seıdahmet Berdiqulovtyń eń basty ereksheligi. Kúıki tirlik, kúırek sezimge quralǵan shyǵarmalar tym kóbeıip bara jatqan kezde jazýshy Berdiqulovtyń qazaq ádebıetine tosyn taqyryppen kelýi, kúni búginge sheıin jańalyq bop otyrǵanyn jasyrýdyń qajeti joq. Tól ádebıetimiz ben tól jýrnalısıkamyzda Berdiqulovtan bastalǵan sony lep jappaı sıpat aldy dep aıtý qıyn. Onyń qalamgerlik ózindik qoltańbasyn da osy tustan aıqyn ańǵaramyz. Tarıhı shyǵarmalar men sal-serilerdiń, ǵulamalardyń ómirinen alynǵan roman-povesterdiń kóptigin jetistik dep te, kemshilik dep te qaraýǵa bolady. Al osyndaı san-salaly ádebıet dodasynyń aty shýly alańynda Berdiqulov shyǵarmalary búırek-búırek bulshyq etti shymyr denesimen, ózgeshe serpinimen kózge tústi. Kózimiz ábden úırenip alǵan jaýyr sýretter bir sátke kózden tasalanyp, kenetten qazaq jigitteriniń bıik tulǵalarymen tabystyq. Kenetten bizdiń kóz aldymyzda azamattyq pen adaldyqtyń búgingi qazaq jigiti enshilegen qasıetterin kórdik. Sóıtip, Berdiqulov shyǵarmalary, ádettegi joly keıde bolyp, keıde bolmaı, bórikteri qısaıyp, anasymen sút tilinde amandaspaıtyn talaı jigitti halyqtyq namysqa, erlik pen ójettikke, «er jigittiń boıynda adaldyq pen azamattyq bolmasa — ol jigit emes», dep halqymyzdyń san urpaqtaryna maqtan bolar talantty uly bizdiń qadirli Nurǵısa Tilendıev aǵamyz aıtqandaı, azamattyqtyń bıik órine oımen kóz jiberip, umtylýǵa beıimdedi. Has ónerdiń ıesi qashan da qalyń jurttyń kóńilinen shyǵý úshin olardyń árqaısysynyń túsinik deńgeıine laıyqtap shyǵarma jazbaıdy. Kerisinshe, halyqtyń oı órisine ushqyn berip, sanasy men sezimin tárbıeleıdi. Óner men ádebıettiń basty muraty da osy. Endeshe, óz shyǵarmalaryn osyndaı ıgi murat, bıik maqsat turǵysynda jazatyn Seıdahmet Berdiqulov — naǵyz óner ıesi. Bul — bir.

Ekinshiden, bizdiń ádebıetimizde óz elin sheberdiń qashaýynan shyqqan músindeı minsiz etip kórsetýdi maqsat tutyp, halyqty kedir-budyrsyz, kemshilik-olqylyqsyz, ylǵı bir yǵaı men syǵaıdan turatyn, perishtedeı pák, aqqýdaı aq qylyp, jalǵan patrıotızmnen týyndaıtyn jylymshy jyltyraqtyq kezdesip qalady. Al jazýshy Berdiqulov «yqylym zamannan beri jaýynyń týyn jyǵyp, at quıryǵyna súıretken batyrlardy qarsy alǵan eldiń» tútini árqalaı shalyqtaıtynyn, tutas halyq bolǵasyn, onyń ishinde alasy men qulasy, pasyǵy men danasy aralas júretinin jasyryp-pysyrmaıdy. Zaty, «bizdiń aýyldyń ıtiniń bári arystan, adamynyń bári danyshpan» degen, tutastyqqa, eldikke iritki salar jalǵan jaısańdyq jazýshy Berdiqulov bolmysyna jat. Ol qaı minbeden sóılemesin, qaı saıda júrmesin, usaq qylyq, kúıki oıdan kisi boıy joǵary, birligi, susy bet qaratpas dushpanyn seskendirip, kesek minezdi tirligi dosyn súısindirer eliniń búgingi, erteńgi urpaqtarynyń «tolysyp týǵan aı tusynan aıqabaq atqan, tartqan sadaǵynyń adyrnasy ala ógizdeı móńirep, zýlaǵan jebesi toǵyz tóbeni túp ornymen aýdara salǵan, kıik kebisti sýǵa salyp zýlaǵanda ushqan qustyń qanatyn taldyryp orta jolda qaldyrǵan babalarynyń» qadir-qasıetin odan ári jalǵastyrýyn basty maqsat tutady. Siz onyń «Egeýli naızasy» men «Nartáýekelin», «Muńaıyp oıanǵan qalasy» men «Aspannan shuǵa jaýǵan kúnin» alasyz ba — bul shyǵarmalardyń qaı-qaısysynda da jazýshynyń bir ǵana maqsatqa qulash urǵanyn kóresiz. Ol — halyqtyq, adaldyq, azamattyq.

Berdiqulov shyǵarmalary «álgi bala-shaǵanyń oıyny sport taqyrybyna jazylǵan, táıiri» dep jazýshyny jazǵyrýshylardy ádebıet jaılaýynda kezdestirip qalyp júrmiz. Sport — keıbireýlerdiń túsinigindegideı, ylǵı bir shalaǵaı jandardyń qyzyltanaý bop ersili-qarsyly júgirýi emes, sport — zaman tynysy; sulýlyq pen batyrlyq, namys pen erlik arenasy. Ata-babamyz qýat-qaıratyn, er júrektiligi men eptiligin naıza shanshyp, semser sermep, at qulaǵynda oınaýmen kórsetse, jańa zamannyń urpaǵy óz boıyndaǵy mundaı qasıetterin planetamyzdyń saıys alańdarynda álemdik kórermendi bas ıgizip pash etedi, eliniń azamaty ekenin Otan gımnin oınatyp moıyndatady. Endeshe, sport týraly jazý, eliniń namysyn qorǵaǵan halqymyzdyń qyz-jigitteriniń asqaq ta adamdyq tulǵalaryn ádebıet órisine shyǵarý, saıyp kelgende, halqyna degen sónbes súıispenshilik seziminen, el, Otan aldyndaǵy perzenttik paryzdy armanǵa jeter shyǵan jolda temirqazyq tutqan azamattyq pen adaldyqtan týady eken. Jazýshy S.Berdiqulovtyń qazaq ádebıetindegi súrleý soqpaq, dańǵyl joldardan kilt bas tartyp burylyp, óz soqpaǵyn — sulýlyq pen namysqa, ójettik pen azamattyqqa aparar jolyn salýǵa bel býýy beker emes eken!

Qalaı degende de, qazaq ádebıetiniń tarıhynda eki Berdiqulov bolmaıdy. Ol — bireý. Ol — jıyrma jasar qylshyldaǵan qaıraty boıyn kernegen jigit kezinde jazǵan gazettik reportajdar men pýblısısıkalyq maqalalarynan bastap, ózindik sheberligimen daralanar prozalyq shyǵar-malarynda týǵan halqynyń júrek lúpili men ar-namysyn tý qyp kótergen jazýshy, meniń abzal da jomart jandy aǵataıym Seıdahmet Berdiqulov.

Jazýshy taǵdyry — azapty taǵdyr. Múmkin, baqyttylyǵy da — eger sonyń ózi mynaý jalpaq jalǵanda bar bolatyn bolsa — sol azaby men qıyndyǵynda shyǵar. Bul taǵdyr, qyzǵanshaq erke sulýdaı, ómirdiń basqa qyzyq-shyjyǵyna kóńil bólgizýge áste joq, oı men sezimińnen ómir sýretterin jasar ońasha sát, tynyshtyqty talap etedi. Eger osyndaı taǵdyr ıesi — jazýshynyń enshisine qoǵam aldyndaǵy ekinshi bir azamattyq paryz arqalaý tıse she?! Mine, Seıdahmet Berdiqulov — osyndaı eki úlken arnada tirlik keship kele jatqan azamat. Ol artyq-kemi joq jıyrma jyl boıy, oǵan deıingi qatardaǵy jýrnalısik qyzmetin esepke almaǵanda, respýblıkamyzdaǵy eki birdeı úlken gazet — áýeli «Qazaqstan pıoneri», odan soń «Lenınshil jastyń» bas redaktory bolyp jumys atqaryp keldi. Kún saıyn júzdegen myń danamen shyǵatyn úlken men kishi súıip oqıtyn «Lenınshil jas» gazeti — qazaq jýrnalıseri men ádebıet sheberleriniń úlken ónerge start alatyn áıgili doda alańy bolyp kele jatqanyn kim-kim de moıyndaıdy. Kosmos áleminiń erleri úshin Baıqońyr alańy qandaı qasterli bolsa, qolyna qalam ustaǵan qazaq ataýlyǵa «Lenınshil jas» ta sondaı qasıetti de qasterli. Halyq bul gazetti keremetteı súıip oqıdy, mektep jasyndaǵy balalardan bastap, zeınetker qarttarǵa deıin «Lenınshil jaspen» syrlasýǵa qumar.

Al bul gazetke degen mundaı jalpyhalyqtyq mahabbattyń qupıasy nede?

Bul jerde biz qanshama taısaqtaǵymyz kelgenmen, gazettiń astyndaǵy oty bir sát tolastamaı burq-sarq qaınap jatqan qazanynyń basynda, yssyly-sýyqty aýa ótinde otyrǵan bas redaktor Berdiqulovtyń eńbegin kórmeı, elemeı óte shyǵý taǵy da múmkin emes. «Lenınshil jastyń» alǵashqy betindegi shaǵyn habarlardan bastap, sońǵy betindegi «Súzegen sózdiń» sony sóılemderine deıin Berdiqulov tabıǵatyndaǵy joǵaryda aıtqan azamattyq pen adaldyq, týǵan halqynyń sana-sezim, ozyq dástúrine, halyqtyq muralaryna degen ińkárlyǵynyń samaly esip, bir saryndy tirliktiń bir saryndy qubylystarynan qalǵyp bara jatqan jan dúnıeńdi selt etkizip oıatyp otyrady. Berdiqulov — redaktor da adaldyq pen adamdyq, azamattyq pen patrıottyq lınıasyn únemi prınsıpti júrgizýmen keledi. Ol óz prınsıpterinen bir sát taıǵanap nemese darıa tósindegi jeldi kúngi jelkensiz qaıyqtaı qaltyldap kórgen emes.

Beıimbet Maılın men Ábdilda Tájibaev, Baýbek Bulqyshev pen Abdolla Jumaǵalıev, Tahaýı Ahtanov pen Berdibek Soqpaqbaev tárbıelengen «Lenınshil jastyń» móldir armanǵa baýlyr máńgi jas otaýyna búgingi eren jýrnalıser de lek-legimen umtylýy kóp jaılardy ańǵartqandaı.

Búgingi kúni «baıqatpaı júrip boıdy alǵan» ómir alqabynyń elý atty eńseli bıigine shyǵyp, tegeýrindi qos-qolyna jıyrma bes jyl boıy ádebıet pen jýrnalısıka atty tógilgen quıryq-jalymen aıdy da qalqalar qanatty qos tulpardy qatar ustaǵan, el degende ishken asyn jerge qoıyp, adamgershilik degende jalǵyz atyn jaýtańdaǵan jaıaýǵa mingizip jiberýge bar azamat, qazaq jazýshysy Seıdahmet Berdiqulovty biz osylaı tanımyz, osyndaı dep bilemiz.

Osyndaı uldary bar halyq qalaısha baqytty bolmaıdy!

«Tyńda, Qastek. Qaskeleń, tyńda dalam!
Tyńda, jaqpar jotalar shyń qamaǵan!
Óziń qosqan báıgege bir júırigiń
keldi ortańa súrinbeı synnan aman!
Báıge degen — ot keshý, synar joryq,
Jan aıarlar júrmeıdi buǵan kónip.
Baıaǵyda túlegen bir balapan
uıasyna oraldy qyran bolyp!
Qyrandarǵa máńgi jat kúńkil, eges,
Biraq aspan degen de kil Kún emes.
Suńqarlardy baptaǵan bul ortaǵa
basqa bolyp oralý múmkin emes!
Pák dalanyń jota men jony da ardaı,
qany jatqa batyrlyq oǵy bardaı.
Bul qasterli mekendi basý — kúná
eń aldymen Azamat bolyp almaı!
Ul ósirgen janynyń oty jalyn,
aıalaǵan úkilep totylaryn,
eldigime nár bergen qasıetińnen
aınalaıyn, kıeli topyraǵym!
Kún sekildi shashatyn nuryn satpaı.
Qut mekenniń teńeýin turmyn tappaı.
Men ózim de bir aýnap alsam ba eken
jelisine oralǵan qulynshaqtaı...

1983

---