Sanaý júıeleri
Sabaqtyń taqyryby: Sanaý júıeleri
Sabaqtyń maqsaty:
- Bilimdilik: Sanaý júıesi arqyly esep shyǵarýǵa úıretý, daǵdylandyrý. Programmada baǵdarlaı bilý, óz betinshe izdeı bilý, taldaı, tańdaı bilý, ózgerte bilý, saqtaı bilý, bilim men aqparattyq tehnologıalarmen, kompúterlik tehnologıalarmen tehnıkalyq obektilerdiń kómegimen jetkizýdi júzege asyra bilý biligi.
- tárbıelik: Adamgershilikke, izgilikke, shynshyldyqqa, izdenimpazdyqqa tárbıeleý.
- damytýshylyq: ǵylymı kózqarastaryn keńeıtý, Oılaý, jobalaý qabiletterin, logıkalyq qabiletterin damytý.
Sabaqtyń túri leksıa
Sabaqtyń tıpi: Pikirlesip - túsindirý
Paıdalynatyn qosymsha ádebıettermen aqparattyq materıaldar:
1. «Mıkrosyzba tehnıka» Nurmanov. Almaty, 2008 j.
2. «Sandyq qondyrǵylar jáne mıkroprosesorlyq júıeler» Aıǵaraeva Ǵ., Asanova Q., Nysanov M. Folıant 2010 j.
3. Berkinbaev «Informatıka»,
4. Kaımın V. A. «Osnovy kompúternoı tehnologıı»
5. N. Ermekov, E. Kýzına «Informatıka». Dıdaktıcheskıı materıal. Praktıkým
Sabaqtyń barysy: I. Uıymdastyrý kezeńi
II. Úı tapsyrmasyn tekserý
IİI. Jańa sabaqty túsindirý
Sanaý júıesi
San túsinigi - matematıkadaǵy sıaqty ınformatıkada da negizgi uǵym. Biraq, eger matematıkada sandardy óńdeý ádisterine kóp kóńil bólinetin bolsa, onda ınformatıkada sandardy usyný ádisterin aınalyp ótýge bolmaıdy, óıtkeni tek osy arqyly ǵana jadynyń qajetti kólemi, eseptelý jyldamdyǵy men jiberetin qatesi anyqtalady.
Sanaý júıesi týraly túsinik
Sandardy sıfr dep atalatyn arnaıy sımvoldardyń kómegimen beıneleý qabyldanǵan.
Sandardyń atalý jáne jazylý tásilin sanaý júıesi dep ataıdy.
Sanaý júıesi eki topqa bólinedi: pozısıalyq jáne pozısıalyq emes.
Pozısıalyq emes sanaý júıesinde árbir sıfrdiń máni onyń alatyn ornyna baılanysty emes. Mundaı sanaý júıesiniń mysaly retinde rımdik júıeni alýǵa bolady. Osy júıede jazylǵan XXX sanynda X sıfri kez kelgen pozısıada 10 - dy (ondy) bildiredi.
Pozısıalyq emes sanaý júıesinde arıfmetıkalyq áreketterdi oryndaý biraz qıyn bolǵandyqtan, búkil dúnıe júzi birtindep pozısıalyq sanaý júıesine aýysty.
Pozısıalyq sanaý júıesinde sıfrdiń máni onyń ornyna (pozısıasyna) baılanysty boldy. Pozısıalyq sanaý júıesiniń negizi dep júıedegi paıdalanylatyn sıfrlar sanyn aıtady.
Ondyq sanaý júıesi
Biz sandarmen jumys istegende tek qana bir ondyq sanaý júıesin qoldanýǵa daǵdylandyq. "Ondyq" dep atalýy bylaı túsindiriledi: bul júıeniń negizinde on negizi jatyr. Bul júıede sandy jazý úshin on sıfr qoldanylady: - 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.
Ondyq júıe pozısıalyq bolyp tabylady, óıtkeni ondyq sandy jazýda sıfrdiń máni onyń pozısıasyna nemese sanda ornalasqan ornyna baılanysty.
Sannyń sıfryna bólinetin pozısıany razrád dep ataıdy.
Mysaly, 425 jazýy 4 júzdikten, 2 ondyqtan jáne 5 birlikten turatyn san ekenin bildiredi. 5 sıfri - birlikter razrádynda, 2 - ondyqtar razrádynda, 4 - júzdikter razrádynda turady.
Eger osy sıfrlardy basqa rette jazatyn bolsaq, mysaly, 524, onda san 5 júzdikten, 2 ondyqtan jáne 4 birlikten turady.
Bul kezde 5 úlken bolady jáne sannyń úlken sıfri dep atalady, al 4 sıfri kishi bolady da, osy sannyń kishi sıfry dep atalady. Eger 524 sanyn qosyndy túrinde jazatyn bolsaq:
5*102+2*101 +4*10°
onyń sıfrlary salmaǵynyń aıyrmashylyǵy aıqyn bolady, bul jazýdaǵy 10 sany sanaý júıesiniń negizi. Sannyń árbir sıfry úshin 10 negizi sıfrdiń ornyna baılanysty dárejelenedi jáne osy sıfrǵa kóbeıtiledi. Birlikter úshin dárejeleý negizi - nólge, ondyqtar úshin - birge, júzdikter úshin ekige teń jáne t. s. s.
Eger ondyq san bólshek bolsa, onda ol da qosyndy túrinde ońaı jazylady. Árbir sıfrdyń bólshek bóligi úshin dáreje negizi teris jáne - 1 - ge teń - bul bólshek bóliktiń úlken sıfry úshin, al bólshek bóliktiń kelesi sıfry úshin - 2 teń jáne t. s. s.
Mysaly, 384, 9506 ondyq, sany mynadaı qosyndymen belgilenedi:
384, 9506=3*102 +8*101 +4*10°+9*10 - 1 +5*10 - 2+0*10 - 3+6*10 - 4
Osylaısha, ondyq sannyń kez kelgen sıfry - onnyń belgili bir bútin dárejesi, al dárejeniń mánin sáıkes sıfrdyń pozısıasy kórsetedi.
Ekilik sanaý júıesi
Kompúterde, ádette, ondyq emes, pozısıalyq ekilik sanaý júıesi, ıaǵnı negizi 2 bolatyn sanaý júıesi qoldanylady.
Ekilik júıede kez kelgen san eki 0 jáne 1 sıfrlarynyń, kómegimen jazylady jáne ekilik san dep atalady.
Tek qana 0 jáne 1 sıfrlarynan turatyn ekilik sandy ondyq sannan ajyratý úshin ekilik sandy jazýda ekilik sanaý júıesiniń ındeksine belgi qosylady, mysaly, 110101, 1112.
Ekilik sannyń árbir razrádyn (sıfryn) bıt dep ataıdy. Ekilik júıeniń mańyzdy qundylyǵy - sıfrlardy fızıkalyq berýdiń qolaılylyǵy (mysaly, 1 sıfryna elektr kerneýiniń bar bolýy, al 0 sıfryna elektr kerneýiniń joq bolýy sáıkes kelýi múmkin) jáne ekilik sandarmen arıfmetıkalyq jáne logıkalyq operasıalardy oryndaýǵa arnalǵan kompúter aparatýrasynyń, dálirek aıtqanda, arıfmetıkalyq jáne logıkalyq qurylǵysynyń kúrdeliliginde bolyp tabylady.
Ondyq sandar tárizdi, kez kelgen ekilik sandy ekilik sanǵa kiretin sıfrlar salmaǵynyń aıyrmashylyǵyn anyq beıneleıtin qosyndy túrinde jazýǵa bolady. Bul qosyndyda negizi retinde 2 sanyn qoldanýǵa bolady. Mysaly, 1010101, 101 ekilik sany úshin qosyndyny tómendegideı órnekteýge bolady:
1*26 +0*25 +1*24 +0*23+1*22+0*21+1*20+1*2 - 1 +0*2 - 2+1*2 - 3
Bul qosyndy ondyq san úshin jazylǵan qosyndynyń erejesi boıynsha jazylady. Berilgen mysalda ekilik san jeti tańbaly bútin sannan, úsh tańbaly bólshek bólikterinen turady. Sondyqtan, bútin bóliktiń úlken sıfry, ıaǵnı birlik 27 - 1=26 - ne kóbeıtiledi, bútin bóliktiń nólge teń kelesi sıfry, 25 - ne kóbeıtiledi jáne t. s. s., ekiniń dárejesi kemýi boıynsha eń tómengi dárejege deıin, úshinshi sıfrdyń bólshek bóligi 23 - ne kóbeıtiledi. Osy qosyndyda ondyq júıeniń erejesi boıynsha arıfmetıkalyq amaldardy oryndaı otyryp, 85, 625 sanyn alamyz. Osylaısha, 1010101, 101 ekilik sany 85, 625 ondyq sanyna sáıkes keledi, nemese 1010101, 1012= 85, 62510.
Sandardy kóshirý erejesi. Ekilik júıeniń eleýli kemshiligi - munda sandy jazý úshin 0 jáne 1 sıfrlary kóp paıdalanylady. Bul adamnyń ekilik sandy qabyldaýyn qıyndatady. Mysaly, 156 ondyq sanynyń ekilik júıedegi túri mynadaı: 10011100. Sondyqtan ekilik júıe ádette kompúterdiń "ishki kajettiligi" úshin qoldanylady, al adamnyń kompútermen jumys isteýi úshin úlken sanaý júıesi tańdalady. Bul kezde segizdik nemese on altylyq júıeler jıi qoldanylady, óıtkeni keıin kórsetiletindeı, osy eki júıelerdiń jáne ekilik júıeniń arasynda sandy bir júıeden basqaǵa aýystyrýdy jeńildetetin qarapaıym baılanys bar.
Árbir koefısıent pen ekiniń dárejesiniń kóbeıtindileriniń qosyndysyn tabý qajet.
Tapsyrma:
1. Sandy negizgi dárejesiniń qosyndysy túrinde kórsetińiz:
a) 1001, 0122; ѕ) 1, 100012;
b) 0, 0001012; v) 1000, 00012
2. Sandardy ekilik sanaý júıesinen ondyq sanaý júıesine aýystyryńyz:
a) 101000112; v) 11010112;
ѕ) 110110012; g) 111012;
b) 10010012; d) 11101112.
On altylyq sanaý júıesi
Ekilik sanaý júıesin kompúterden tys jerde qoldaný óte qolaısyz ekenin atap óttik. Mysaly, 89512810=110110101000100110002.
Ekilik sandy jazýdy qysqartý úshin negizi 16 bolatyn sanaý júıesi qoldanylady. Bul júıeni on altylyq sanaý júıesi dep ataıdy.
On altylyq pozısıaly sanaý júıesinde sandy jazý úshin ondyq sanaý júıesiniń sıfrlary 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 jáne jetpeıtin alty sıfrdy belgileý úshin ondyq sandarynyń máni 10, 11, 12, 13, 14 jáne 15 bolatyn sáıkes latyn alfavıtiniń alǵashqy úlken áripteri: A, B, C, D, E, F qoldanylady. Osylaısha ondyq júıeniń barlyq sıfrlary jáne sonymen qatar, latynnyń alty áripteri on altylyq júıeniń -"sıfrlary" bolyp tabylady.
On altylyq júıeniń barlyq sıfrlaryn keltireıik: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B C, D, E, F. On altylyq sanaý júıesinde F sanynan keıin F+1 sany keledi, al ondyq sanaý júıesindegi 15 sanynan keıin 15+1=16 sany keledi degen jazýǵa sáıkes keledi.
Sondyqtan, on altylyq sannyń túri, mysaly, 3E5A1 bolýy múmkin. Osy sandy negizi 16 bolatynyn eskerip, qosyndysy túrinde eseptep jazsaq, mynany alamyz:
ZE5A116=3*164+E*163 +5*162 +A*161+1*16°
Ondyq júıeniń erejesi boıynsha arıfmetıkalyq amaldardy oryndaı otyryp jáne A=10, E=14 eskersek, ZE5A116=25539310 sanyn alamyz. Ondyq júıege qaraǵanda on altylyq júıedegi sannyń yqshamdy ekendigin baıqaýǵa bolady.
Tapsyrma:
1. Sandardy on altylyq sanaý júıesinen ondyq sanaý júıesine aýystyryńyz:
a) 9116; v) 23516;
ѕ) 4016; g) 7S3116;
b) 5A16; d) Ǵ54İ6;
Kóp bilgińiz kelse
Segizdik sanaý júıesi
Segizdik sanaý júıesi, ıaǵnı negizi 8 bolatyn sanaý júıesinde sandar segiz sıfrdyń kómegimen órnekteledi: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Mysaly, 357 segizdik sanynda jeti birlik, bes segiz jáne úsh segizdiń kvadraty bar, ıaǵnı 3578=3*82+5*8'+7*8°, munda 357 sanynyń ındeksi "8" sanaý júıesin bildiredi. Jazylǵan qosyndyda ondyq júıeniń erejesi boıynsha arıfmetıkalyq áreketterdi oryndaı otyryp, 3578=23910 alamyz, ıaǵnı 357 segizdik sany 239 ondyq sanǵa sáıkes keledi.
Tapsyrma:
1. Sandardy segizdik sanaý júıesinen ondyq sanaý júıesine aýystyryńyz:
a) 5558; v) 2358;
ѕ) 6368; g) 7318;
b) 2378; d) 3548.
IV. Jańa taqyrypty bekitý
1. Sanaý júıesi dep neni aıtady?
2. Pozısıalyq sanaý júıesi pozısıalyq emes sanaý júıesinen nemen erekshelenedi?
3. Pozısıalyq sanaý júıesiniń negizi dep neni aıtady?
4. Sannyń negizin dárejesiniń qosyndysy túrinde usynyńyz:
a) 3678, 89810;
b) 7, 2908310;
v) 37000, 000110;
g) 0, 003210.
V. Qorytyndylaý
1) Úıge tapsyrma
2. 1. 3 - tapsyrma
2) Oqýshylardy baǵalaý
Sabaqtyń maqsaty:
- Bilimdilik: Sanaý júıesi arqyly esep shyǵarýǵa úıretý, daǵdylandyrý. Programmada baǵdarlaı bilý, óz betinshe izdeı bilý, taldaı, tańdaı bilý, ózgerte bilý, saqtaı bilý, bilim men aqparattyq tehnologıalarmen, kompúterlik tehnologıalarmen tehnıkalyq obektilerdiń kómegimen jetkizýdi júzege asyra bilý biligi.
- tárbıelik: Adamgershilikke, izgilikke, shynshyldyqqa, izdenimpazdyqqa tárbıeleý.
- damytýshylyq: ǵylymı kózqarastaryn keńeıtý, Oılaý, jobalaý qabiletterin, logıkalyq qabiletterin damytý.
Sabaqtyń túri leksıa
Sabaqtyń tıpi: Pikirlesip - túsindirý
Paıdalynatyn qosymsha ádebıettermen aqparattyq materıaldar:
1. «Mıkrosyzba tehnıka» Nurmanov. Almaty, 2008 j.
2. «Sandyq qondyrǵylar jáne mıkroprosesorlyq júıeler» Aıǵaraeva Ǵ., Asanova Q., Nysanov M. Folıant 2010 j.
3. Berkinbaev «Informatıka»,
4. Kaımın V. A. «Osnovy kompúternoı tehnologıı»
5. N. Ermekov, E. Kýzına «Informatıka». Dıdaktıcheskıı materıal. Praktıkým
Sabaqtyń barysy: I. Uıymdastyrý kezeńi
II. Úı tapsyrmasyn tekserý
IİI. Jańa sabaqty túsindirý
Sanaý júıesi
San túsinigi - matematıkadaǵy sıaqty ınformatıkada da negizgi uǵym. Biraq, eger matematıkada sandardy óńdeý ádisterine kóp kóńil bólinetin bolsa, onda ınformatıkada sandardy usyný ádisterin aınalyp ótýge bolmaıdy, óıtkeni tek osy arqyly ǵana jadynyń qajetti kólemi, eseptelý jyldamdyǵy men jiberetin qatesi anyqtalady.
Sanaý júıesi týraly túsinik
Sandardy sıfr dep atalatyn arnaıy sımvoldardyń kómegimen beıneleý qabyldanǵan.
Sandardyń atalý jáne jazylý tásilin sanaý júıesi dep ataıdy.
Sanaý júıesi eki topqa bólinedi: pozısıalyq jáne pozısıalyq emes.
Pozısıalyq emes sanaý júıesinde árbir sıfrdiń máni onyń alatyn ornyna baılanysty emes. Mundaı sanaý júıesiniń mysaly retinde rımdik júıeni alýǵa bolady. Osy júıede jazylǵan XXX sanynda X sıfri kez kelgen pozısıada 10 - dy (ondy) bildiredi.
Pozısıalyq emes sanaý júıesinde arıfmetıkalyq áreketterdi oryndaý biraz qıyn bolǵandyqtan, búkil dúnıe júzi birtindep pozısıalyq sanaý júıesine aýysty.
Pozısıalyq sanaý júıesinde sıfrdiń máni onyń ornyna (pozısıasyna) baılanysty boldy. Pozısıalyq sanaý júıesiniń negizi dep júıedegi paıdalanylatyn sıfrlar sanyn aıtady.
Ondyq sanaý júıesi
Biz sandarmen jumys istegende tek qana bir ondyq sanaý júıesin qoldanýǵa daǵdylandyq. "Ondyq" dep atalýy bylaı túsindiriledi: bul júıeniń negizinde on negizi jatyr. Bul júıede sandy jazý úshin on sıfr qoldanylady: - 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.
Ondyq júıe pozısıalyq bolyp tabylady, óıtkeni ondyq sandy jazýda sıfrdiń máni onyń pozısıasyna nemese sanda ornalasqan ornyna baılanysty.
Sannyń sıfryna bólinetin pozısıany razrád dep ataıdy.
Mysaly, 425 jazýy 4 júzdikten, 2 ondyqtan jáne 5 birlikten turatyn san ekenin bildiredi. 5 sıfri - birlikter razrádynda, 2 - ondyqtar razrádynda, 4 - júzdikter razrádynda turady.
Eger osy sıfrlardy basqa rette jazatyn bolsaq, mysaly, 524, onda san 5 júzdikten, 2 ondyqtan jáne 4 birlikten turady.
Bul kezde 5 úlken bolady jáne sannyń úlken sıfri dep atalady, al 4 sıfri kishi bolady da, osy sannyń kishi sıfry dep atalady. Eger 524 sanyn qosyndy túrinde jazatyn bolsaq:
5*102+2*101 +4*10°
onyń sıfrlary salmaǵynyń aıyrmashylyǵy aıqyn bolady, bul jazýdaǵy 10 sany sanaý júıesiniń negizi. Sannyń árbir sıfry úshin 10 negizi sıfrdiń ornyna baılanysty dárejelenedi jáne osy sıfrǵa kóbeıtiledi. Birlikter úshin dárejeleý negizi - nólge, ondyqtar úshin - birge, júzdikter úshin ekige teń jáne t. s. s.
Eger ondyq san bólshek bolsa, onda ol da qosyndy túrinde ońaı jazylady. Árbir sıfrdyń bólshek bóligi úshin dáreje negizi teris jáne - 1 - ge teń - bul bólshek bóliktiń úlken sıfry úshin, al bólshek bóliktiń kelesi sıfry úshin - 2 teń jáne t. s. s.
Mysaly, 384, 9506 ondyq, sany mynadaı qosyndymen belgilenedi:
384, 9506=3*102 +8*101 +4*10°+9*10 - 1 +5*10 - 2+0*10 - 3+6*10 - 4
Osylaısha, ondyq sannyń kez kelgen sıfry - onnyń belgili bir bútin dárejesi, al dárejeniń mánin sáıkes sıfrdyń pozısıasy kórsetedi.
Ekilik sanaý júıesi
Kompúterde, ádette, ondyq emes, pozısıalyq ekilik sanaý júıesi, ıaǵnı negizi 2 bolatyn sanaý júıesi qoldanylady.
Ekilik júıede kez kelgen san eki 0 jáne 1 sıfrlarynyń, kómegimen jazylady jáne ekilik san dep atalady.
Tek qana 0 jáne 1 sıfrlarynan turatyn ekilik sandy ondyq sannan ajyratý úshin ekilik sandy jazýda ekilik sanaý júıesiniń ındeksine belgi qosylady, mysaly, 110101, 1112.
Ekilik sannyń árbir razrádyn (sıfryn) bıt dep ataıdy. Ekilik júıeniń mańyzdy qundylyǵy - sıfrlardy fızıkalyq berýdiń qolaılylyǵy (mysaly, 1 sıfryna elektr kerneýiniń bar bolýy, al 0 sıfryna elektr kerneýiniń joq bolýy sáıkes kelýi múmkin) jáne ekilik sandarmen arıfmetıkalyq jáne logıkalyq operasıalardy oryndaýǵa arnalǵan kompúter aparatýrasynyń, dálirek aıtqanda, arıfmetıkalyq jáne logıkalyq qurylǵysynyń kúrdeliliginde bolyp tabylady.
Ondyq sandar tárizdi, kez kelgen ekilik sandy ekilik sanǵa kiretin sıfrlar salmaǵynyń aıyrmashylyǵyn anyq beıneleıtin qosyndy túrinde jazýǵa bolady. Bul qosyndyda negizi retinde 2 sanyn qoldanýǵa bolady. Mysaly, 1010101, 101 ekilik sany úshin qosyndyny tómendegideı órnekteýge bolady:
1*26 +0*25 +1*24 +0*23+1*22+0*21+1*20+1*2 - 1 +0*2 - 2+1*2 - 3
Bul qosyndy ondyq san úshin jazylǵan qosyndynyń erejesi boıynsha jazylady. Berilgen mysalda ekilik san jeti tańbaly bútin sannan, úsh tańbaly bólshek bólikterinen turady. Sondyqtan, bútin bóliktiń úlken sıfry, ıaǵnı birlik 27 - 1=26 - ne kóbeıtiledi, bútin bóliktiń nólge teń kelesi sıfry, 25 - ne kóbeıtiledi jáne t. s. s., ekiniń dárejesi kemýi boıynsha eń tómengi dárejege deıin, úshinshi sıfrdyń bólshek bóligi 23 - ne kóbeıtiledi. Osy qosyndyda ondyq júıeniń erejesi boıynsha arıfmetıkalyq amaldardy oryndaı otyryp, 85, 625 sanyn alamyz. Osylaısha, 1010101, 101 ekilik sany 85, 625 ondyq sanyna sáıkes keledi, nemese 1010101, 1012= 85, 62510.
Sandardy kóshirý erejesi. Ekilik júıeniń eleýli kemshiligi - munda sandy jazý úshin 0 jáne 1 sıfrlary kóp paıdalanylady. Bul adamnyń ekilik sandy qabyldaýyn qıyndatady. Mysaly, 156 ondyq sanynyń ekilik júıedegi túri mynadaı: 10011100. Sondyqtan ekilik júıe ádette kompúterdiń "ishki kajettiligi" úshin qoldanylady, al adamnyń kompútermen jumys isteýi úshin úlken sanaý júıesi tańdalady. Bul kezde segizdik nemese on altylyq júıeler jıi qoldanylady, óıtkeni keıin kórsetiletindeı, osy eki júıelerdiń jáne ekilik júıeniń arasynda sandy bir júıeden basqaǵa aýystyrýdy jeńildetetin qarapaıym baılanys bar.
Árbir koefısıent pen ekiniń dárejesiniń kóbeıtindileriniń qosyndysyn tabý qajet.
Tapsyrma:
1. Sandy negizgi dárejesiniń qosyndysy túrinde kórsetińiz:
a) 1001, 0122; ѕ) 1, 100012;
b) 0, 0001012; v) 1000, 00012
2. Sandardy ekilik sanaý júıesinen ondyq sanaý júıesine aýystyryńyz:
a) 101000112; v) 11010112;
ѕ) 110110012; g) 111012;
b) 10010012; d) 11101112.
On altylyq sanaý júıesi
Ekilik sanaý júıesin kompúterden tys jerde qoldaný óte qolaısyz ekenin atap óttik. Mysaly, 89512810=110110101000100110002.
Ekilik sandy jazýdy qysqartý úshin negizi 16 bolatyn sanaý júıesi qoldanylady. Bul júıeni on altylyq sanaý júıesi dep ataıdy.
On altylyq pozısıaly sanaý júıesinde sandy jazý úshin ondyq sanaý júıesiniń sıfrlary 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 jáne jetpeıtin alty sıfrdy belgileý úshin ondyq sandarynyń máni 10, 11, 12, 13, 14 jáne 15 bolatyn sáıkes latyn alfavıtiniń alǵashqy úlken áripteri: A, B, C, D, E, F qoldanylady. Osylaısha ondyq júıeniń barlyq sıfrlary jáne sonymen qatar, latynnyń alty áripteri on altylyq júıeniń -"sıfrlary" bolyp tabylady.
On altylyq júıeniń barlyq sıfrlaryn keltireıik: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B C, D, E, F. On altylyq sanaý júıesinde F sanynan keıin F+1 sany keledi, al ondyq sanaý júıesindegi 15 sanynan keıin 15+1=16 sany keledi degen jazýǵa sáıkes keledi.
Sondyqtan, on altylyq sannyń túri, mysaly, 3E5A1 bolýy múmkin. Osy sandy negizi 16 bolatynyn eskerip, qosyndysy túrinde eseptep jazsaq, mynany alamyz:
ZE5A116=3*164+E*163 +5*162 +A*161+1*16°
Ondyq júıeniń erejesi boıynsha arıfmetıkalyq amaldardy oryndaı otyryp jáne A=10, E=14 eskersek, ZE5A116=25539310 sanyn alamyz. Ondyq júıege qaraǵanda on altylyq júıedegi sannyń yqshamdy ekendigin baıqaýǵa bolady.
Tapsyrma:
1. Sandardy on altylyq sanaý júıesinen ondyq sanaý júıesine aýystyryńyz:
a) 9116; v) 23516;
ѕ) 4016; g) 7S3116;
b) 5A16; d) Ǵ54İ6;
Kóp bilgińiz kelse
Segizdik sanaý júıesi
Segizdik sanaý júıesi, ıaǵnı negizi 8 bolatyn sanaý júıesinde sandar segiz sıfrdyń kómegimen órnekteledi: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Mysaly, 357 segizdik sanynda jeti birlik, bes segiz jáne úsh segizdiń kvadraty bar, ıaǵnı 3578=3*82+5*8'+7*8°, munda 357 sanynyń ındeksi "8" sanaý júıesin bildiredi. Jazylǵan qosyndyda ondyq júıeniń erejesi boıynsha arıfmetıkalyq áreketterdi oryndaı otyryp, 3578=23910 alamyz, ıaǵnı 357 segizdik sany 239 ondyq sanǵa sáıkes keledi.
Tapsyrma:
1. Sandardy segizdik sanaý júıesinen ondyq sanaý júıesine aýystyryńyz:
a) 5558; v) 2358;
ѕ) 6368; g) 7318;
b) 2378; d) 3548.
IV. Jańa taqyrypty bekitý
1. Sanaý júıesi dep neni aıtady?
2. Pozısıalyq sanaý júıesi pozısıalyq emes sanaý júıesinen nemen erekshelenedi?
3. Pozısıalyq sanaý júıesiniń negizi dep neni aıtady?
4. Sannyń negizin dárejesiniń qosyndysy túrinde usynyńyz:
a) 3678, 89810;
b) 7, 2908310;
v) 37000, 000110;
g) 0, 003210.
V. Qorytyndylaý
1) Úıge tapsyrma
2. 1. 3 - tapsyrma
2) Oqýshylardy baǵalaý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Bir - birine qarama - qarsy baǵyttaǵy qozǵalystarǵa esepter shyǵarý
