InfoHub Logo

«Sannyń halyq dúnıetanymyndaǵy kórinisi men mańyzy.»

Jobamnyń maqsaty:
1) Sandardyń máni men qasıetin asha otyryp, ony ómirdegi eleýli rol atqaratyndyǵyn dáleldeý;
2) Sandarǵa baılanysty halyq arasynda taraǵan salt-dástúri men dúnıetanymynyń túp qazyǵyn ashyp kórsetý;
3) Sandardyń halyq aýyz ádebıetindegi tanymdyq jáne rýhanı birliktegi kórinisin tanytý;
4) Sandardyń adamzat tarıhyndaǵy, sonyń ishindegi qazaq halqynyń turmys-tirshiligindegi manyzdy qyzmeti men alatyn ornyn aıtý.

Jospar

İ Kirispe.
İİ Negizgi bólimi:
1 Jaǵymdy jáne jaǵymsyz sandar.
2 Sıfr – taǵdyr.
3 Sheshendik sózderdegi sandardyń maǵynasy.
4 Qasıetti jáne kıeli sandar.
İİİ Qorytyndy.
İV Qoldanylǵan ádebıet:

Jaǵymdy jáne jaǵymsyz sıfrlar
Ras, sıfrlardyń da jaǵymdysy, jaǵymsyzy bolady. Bul-qatyp qalǵan zańdylyq bop sanalmaıtyny barshaǵa málim. Sóıte tura qalyptasqan ejelgi dástúr boıynsha, qaısibir halyqtardyń yrym-joralǵylaryna oraı keıbir sandar asa qasterlenedi.
Máselen, bireýler sıfrlardyń basy dep 1 sanyn aıryqsha qurmettese, endi bireýler 3,7,8 sıfrlaryn jaqsy kóredi. Qazaq halqynyń jumyrynda 7,9,31,41 sandary qasıetti dep sanalady. Mysaly, «Jeti Jarǵy», «Úsh toǵyz», «Bir toǵyz», «Jeti qazyna». Qazaqtar sársenbi dep 3,7,9,21 sandaryn, ıaǵnı taq sandardy qasıetti dep sanaıdy.

Sonymen birge eldegi eleýli oqıǵalar men dańqty datalar da árdaıym erekshelenip, eskeriledi. Osy rette Astananyń boıtumaryna aınalǵan Báıterektiń bıiktigi - 97m. elordanyń Arqa tórine kóshken jylyn bildirse, «Qazaq eli» monýmentiniń bıiktigi - 91m. táýelsizdik jylyn aıǵaqtaıtynyn aıtqymyz keledi.

Kersinshe keıbir elderde 4,13 sıfrlary jaǵymsyz sanalady. Shyǵys elderinde 4 sanyn aýyz-eki qoldanbaýǵa tyrysady. Óıtkeni, bul san «qaýip-qater», «ólim» degen uǵymdardy bildiretindikten kóp qabatty ǵımarattardyń rettik sanyn attap ketetin kórinedi. Sondaı-aq, keıbir yrymshyl adamdar ózderine jaısyz esepteıtin kúnderi alys jolsaparǵa shyqpaıdy, jańa bir isti bastamaıdy, qonaq shaqyrmaıdy.

Tıbetterdiń Fen-shýı zańdylyǵynda 8 sany qasıetti dep sanalady. Sol kezdegi qasıetti sandar 8,18,28,8888.
Ejelgi jylnamalarynda bólekshe qurmetteletin 8 sanyn Qytaı halqynyń qalaı qaraıtynyn jaqynda ǵana dúrkirep ótken XXIX Beıjiń jazǵy Olıpıadasy kýá. Tórtkúl álemniń eń úzdik sańlaqtary basqosqan dúbirli doda saltanatty jaǵdaıda 2008 jyldyń 8 tamyzynda, keshki saǵat 8-den 8 mınýt ketkende ashylǵany este. Al osy tarıhı kún-8 tamyzda Qytaı elinde 3100 jas jup nekege otyrypty. Jaqsylyqtyń nyshanyn beıneleıtin bul rekordtyq kórsetkish «Gınnes» kitabyna enip otyr.

Sıfr – taǵdyr...

Osyndaı túin jasaýǵa májbúrleıtin tikeleı adamdar ómirbaıanyna qatysty birneshe eleń etkizer derekterge nazar salyńyz. Dúnıe júzinde eshqashan qaıtalanbas qyzyqty jaǵdaıdy Klınvýdada turatyn Ralf pen Kerolın Kamıstiń otbasynan ǵana izdeýge týra keledi.

Balalardyń esimi Týǵan kúnderi
Ketrın 1952j. 20 aqpan
Kerol 1953j. 20 aqpan
Charlz 1956j. 20aqpan
Klaýdıa 1961j. 20aqpan
Sesılıa 1966j. 20aqpan

Yqtımaldyq teorıasyna zańyna súıensek, mundaı boljam ózi 17 797 577 730 jaǵdaıda bir ret qaıtalanýy tıis eken. (17 mılrd 797 mln 577 myń 730).
Al Henrıksenderdiń (Norvegıa) úsh balasy da týǵan kúnderin jıi ótkize almaıtyn kórinedi. Óıtkeni, Heıdı, Lıf, Martın 29 aqpanda dúnıege kelipti.
Qazaq áıelderi arasynan bıologıa ǵylymdarynyń tuńǵysh doktory, akademık Náılá Bazanovanyń búkil taǵdyry 11 sıfryna qatysty baǵanǵa uqsaıdy-11.11.1911 jyly dúnıege kelgen. Kórnekti ǵalym 11.11.1993 jyly ómirden ozǵan.
Magıalyq tańbalardyń, sandar men sıfrlardyń jumbaq qupıalaryna den qoıýshylar talaı qyzyqty derekterdi keltiredi.
Pavel I patsha bılik basynda 4 jyl, 4 aı, 4 kún otyrypty.
Áıgili tulǵalardyń ómirleri men qyzmetterine tikeleı qatysty derekterdiń, sıfrlardyń esh aýytqymaı, araǵa jyldar salsa da bir-birine uqsastyǵymen, úılesimdi dáldigimen qaıran qaldyrady.

AQSH-tyń prezıdenti Avraam Lınkoln Djon Kennedı
Týǵan jyly 1821 1921
Bitirgen oqý orny 1840j.
Lıssabon ýnıversıteti 1940j.
Vashıngton ýnıversıteti
Ulttyq gvardıada 1842-1844 1942-1944
Bılik basyna kelgen jyl 1860 1960
Qaza tapqan kúni 1863j. 26 tamyz, sársenbi kúni atyp óltirildi 1963j. 25 tamyz, sársenbi kúni atyp óltirildi
Qastandyq jasaǵan adamnyń týǵan jyly 1827 1927
Qasynda bolǵan Áıeli Áıeli
Hatshysynyń esimi Kennedı Lınkoln
Saılanǵan jańa prezıdent E.Djonson L.Djonson

Eki prezıdenttiń ómirine qatysty joǵaryda kórsetilgen eń basty derekterdiń arasyndaǵy ýaqyt týra 100 jyl ekenin baıqaǵan shyǵarsyńdar. Lınkoln qaza tapqannan keıin E.Djonson, al Kennedı qaıtys bolǵannan keıin L.Djonson AQSH Prezıdenttigine saılandy. Eki Djonsonnyń týǵan jyldarynyń arasy da - dál júz jyl eken.

Sheshendik sózderdegi sandardyń maǵynasy
Buqar jyraýdyń qartaıǵan kezinde kóńilin suramaq bolyp Qaz daýysty Qazybek bı keledi. Tósekte jatqan Buqar jyraý:
- Birden onǵa deıingi sannyń maǵynasyn maǵan eshkim aıtyp bere almady. Qazybek, sen aıtyp bershi! – degen. Sonda Qazybektiń bergen jaýby:
- Bir degenińiz – birligi ketken el jaman.
- Eki degenińiz – egesip ótken er jaman.
- Úsh degenińiz – úsh butaqty shiderden shoshynǵan at jaman.
- Tórt degenińiz – tórde tósek tartyp jatqan jaman.
- Bes degenińiz – bilikti adamnan belgili bala týmaǵan jaman.
- Alty degenińiz – aımaǵyn bıleı almaǵan kisi jaman.
- Jeti degenińiz – jetem degen maqsatyna jete almaǵan jaman.
- Segiz degenińiz – serkesiz bastaǵan qoı jaman.
- Toǵyz degenińiz – tolǵanǵanyńyz.
- On degenińiz - ótkenińiz, o dúnıege jetkenińiz.

Qasıetti jáne kıeli sandar
Qazaq halqy sandardan mazmuny tereń mán, ómiri men turmysyna tirek, janyna jalaý etken halyq.
Qazaq halqynda jeti, toǵyz, on eki, qyryq sandary qasıetti, kıeli sandar dep eseptelgen. Onyń sebebi orta ǵasyr alhımıkteri men astrologtarynyń jeti kúnge, jeti juldyz atyn berýi, jeti metaldyń (altyn,kúmis,temir, synap,qalaıy,mys,qorǵasyn) paıda bolǵan kúni dep, jeksenbi,seısenbi, sársenbi, beısenbi, juma, senbi kúnderine at berýi. Bul kúnderdiń ishinde ár kúnge arnaıy yrymdar jasaýy (mysaly, jolǵa sársenbi – sátti kúni shyǵýy, nemese toıdy sársenbi kúni jasaýy, juma aýyr kún dep eseptep jolǵa shyqpaı, qudaıy sadaqa berip, meshitke namazǵa barýy). Ólgen adamdy juma kúni jerlemeý, ólgen adamdardyń jetisin berip, jeti shelpek pisirip eske túsirý, balanyń er jetýin jeti jaspen mólsherlep, «jetige kelgenshe jerden taıaq jersiń», «jeti qabat jer asty» deýi, t.b. Sondaı-aq erte kezde arabtar toǵyz sanyn da qasıetti dep sanaǵan. Ólgen adam úshin, toǵyzyn berip eske túsirgen. Sol arabtar arqyly ıslam dininiń qazaq dalasyna enýine baılanysty toǵyz sanynyń erekshe qurmet tutýy da baıqalady. «Toǵyz aı, toǵyz kún bala kóterý», «toǵyz áıeldiń tolǵaǵy bir kúnde kepti», «toǵyz jyldyń toraby», «toǵyz qabat qorqa kıý», t.b.

Baıyrǵy qazaq kúntizbesi boıynsha (onyń negizi ertedegi arab kúntizbesinde jatyr) on eki aıǵa arnaıy jándikter men haıýanattar at berý (tyshqan,sıyr,barys,qoıan,ulý,jylan,jylqy,qoı,meshin,taýyq,ıt,dońyz), olardy on eki qazyna dep ataýy, on eki jyldy adamnyń bir músheli-qaterli jyl dep arnaıy atap ótý, «on eki músheń saý bolsyn», «on ekide bir nusqasy joq», «on eki baýly ózbek, toǵyz baýly túrikmen» nemese lıro-epos jyrlarynda kezdesetin,
«Oraı da oraı oq atqan,
On eki tutam jaı tartqan!»
(«Qobylandy batyr»)
«On eki aıdyń jartysy jaz bolady,
Jaz belgisi úırek pen qaz bolady.»
(«Qozy Kórpesh - Baıan sulý»)
«Úlkendigi basynyń,
On eki qarys qazandaı,» -
(«Qambar batyr»)
degen sóz tirkesteri on eki sanyn erekshe qasıet tutýdyń belgisi.
Sondaı-aq «Qyryq kún shildede maı tońǵysyz jaz boldy» degen oı-pikir balanyń qyrqynan shyǵýy men moıyn,aıaq-qol býyndarynyń bekigen kezine, kóz toqtatyp alys-jaqyndy ajyrata bastaýyna dál
keledi.
Mine, adam ómiriniń osy kezeńin erekshe atap ótý, týǵan balanyń qyrqynan shyǵýy toıyn jasaý nemese ólgen adamnyń qyrqyn berip, eske túsirý-erteden halyq arasynda keń saqtalyp kele jatqan dástúrler.
Qazaqtyń ejelgi ádetinde qyz týǵanda «qyryq jeti» ul týǵanda «at ustar» dep súıinshi suraıtyny nemese «Qalyń malǵa qyryq jetini matap berdi» - deıtinderi bar. Bul sóz ótken ǵasyrlarda jıi aıtylyp, ómirde jıi jasalatyn, qalyptasqan ǵuryp bolatyn. Árıne, qyryq jeti degen sonsha mal ekeni árkimge belgili. Al ol nege qyryq segiz nemese elý emes? Qyryq jetige nege toqtaǵan? Demek, bul jaı ǵana qyryq jeti emes, ózindik mán-maǵynasy, syry bar qyryq jeti.
Qazaq qyryq pen jeti sandaryn ejelden qasıetti kıesi bar san dep qaraǵan. Mysaly, qyryqtyń biri – Qydyr, qyzǵa qyryq úıden tyıym, qyryq kún shilde, jeti qazyna, jigitke jeti óner de az.

Ómirde sanǵa baılanysty maqal-mátelder, jumbaqtar, jańylytpashtar kezdestirýge bolady.
Maqal-mátelder
1) Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi,
Tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi.
2) Bilikti birdi jyǵar, bilimdi myńdy jyǵar.
3) Júz somyń bolǵansha, júz dosyń bolsyn.
4) Jeti ret ólshep, bir ret kes.
5) Er jigittiń eki sóılegeni -ólgeni.

Jumbaqtar
1) Tańerteń tórt aıaqty.
    Túste eki aıaqty.
    Keshke úsh aıaqty. (adamnyń sábılik, jastyq, kárilik shaǵy)

2) Bir kólde on ekiden qaz oınaıdy.
Alsam dep birin-biri naz oınaıdy.
Kelgende jaqyndasyp, qojańdasyp
Bir-birin almasyna esh qoımaıdy. (doıby)

3) Bes in, bes ininiń aýyzy bir in (qolǵap)

Jańylytpashtar
1) Úsh kishi ishik pishtim,
Bes úlken ishik pishtim.
Neshe kishi ishik pishtim?

2) Oraldan oralǵan olardan
Omarjan oń kórip,
On bórik, ton berip, tor alǵan.

3) Arqada alty arqar bar.
Qyrqada qyryq arqar bar.
Qyryq arqarda qart arqar bar,
Alty arqarda marqa arqar bar.

Ejelgi ólshem birlikteri
Qazaq halqynyń ejelgi ólshem birlikterin eske túsireıik.
Halyq ólshemderi – ult mádenıeti men etnografıanyń qyzyqty salalarynyń biri. «Halyq aıtsa - qalyp aıtpaıdy» degendeı, halyq ólshemi – anyq ólshem desek, qatelespeımiz. Óıtkeni ony ata-babalarymyz birneshe ǵasyrlar boıy qoldanyp, sol arqyly ólshem negizderin jasaǵan.
Halyq ólshemderiniń negizgi túrleri mynalar;

Salmaq ólshemderi: Mysqyl (0,4 gr), qadaq (750 gr), keli (1 kg), put (16 kg)
Kólem ólshemderi: Bir shymshym, bir shókim, bir ýys, qos qýys, bir tilim, bir túıir, bir qushaq,
Uzyndyq ólshemderi: Bir eli (1-5 sm), synyq súıem (14-15sm), súıem (17-18 sm), kez (50 sm), arshyn (75 sm), qulash (1,8-2 m)
Qashyqtyq ólshemderi: Adym (1m), taıaq tastam (10-15 m), áı deıtin jer (100m), daýys jetetin jer (250-300m), shaqyrym (1km)
Merzim ólshemderi: Bir sát, qas-qaǵym, á degenshe(1 sek), sút pisirim (5-10 mın), bıe saýym (1,5 saǵ), et pisirim (2-3 saǵat), táýlik (24saǵat), apta (7 kún), aı (30-31 kún)


Qorytyndylaý.

Jobamnyń negizine zertteý obektisi etip, sandardyń jaı qarapaıym maǵyna bildire turyp, kúrdeli fılosofıalyq oı- talǵamdardyń sheshýshi túıini bola alatyndyǵyn dáleldeý.
Sandar arqyly adamnyń oı-sanasynyń qalyptasa bastaǵan kezeńin, ómirge, qorshaǵan ortaǵa, ózine degen kózqarasyn baıqaımyz.
Sandar arqyly adamnyń qabileti, oı- órisi kórinedi.
Qazaq halqynyń turmys-tirshiliginde jáne salt–dástúrinde, dúnıetanymyndaǵy sandarǵa baılanysty uǵym–túsinikterin jan-jaqty zerdelep, zerttedim.

---