InfoHub Logo

Saq jáne sarmat taıpalarynyń kezeńderi. Saq jáne sarmat taıpalary týraly derekter. Temir dáýiri nemese temir ǵasyry — tas dáýiri jáne mysty men qola dáýirlerinen keıingi úshinshi iri tarıhı kezeń bolyp tabylady. Temir dáýiriniń erte kezeńi erte temir dáýiri dep atalǵan. Onyń bastalý merzimi ár elde árqalaı. Qazaqstan jáne oǵan kórshiles aımaqtarda erte temir dáýiri b.z.d. 1 myńjyldyqtyń basynda bastalyp, b.z. 1 myńjyldyǵynyń orta shenine deıin jalǵasady. Al jalpy temir dáýiriniń aıaqtalý ýaqytyn keı ǵalymdar Eýropadaǵy ónerkásip tóńkerisiniń bastalý merzimimen baılanystyrsa, al endi bir tarıhshylar úshin temir dáýiri búgingi kúnge deıin jalǵasyp keledi. Sebebi temirdiń qorytpasy bolyp tabylatyn bolat pen shoıyn osy zamannyń da negizgi konstrýksıalyq materıaly bolyp tabylady. Erte temir dáýirinde qazirgi qazaq jerinde saq, sarmat, ǵun, úısin, qańly taıpalary ómir súrdi. Saqtar men sarmattar. B.z.d. 1 myńjyldyqtaQazaqstan jerinde, Ortalyq Azıada, keıinirek Aýǵanstan men Soltústik Úndistanda saq degen jalpy ataýy bar taıpalar mekendegen. Dál osy zamanda Soltústik Qara teńiz, Dnepr ózeni boıyn skıf dep atalatyn taıpalar jaılaǵan. Olar mádenıeti jaǵynan saqtarǵa týystas bolǵan. Osy kezde Edil jaǵalaýynda, Oral taýynyń ońtústikshyǵys betinde savromat taıpalary ómir súrgen.

Gerodot saq jáne skıf taıpalarynyń týystyǵyn kórsete kelip, olardyń ortaq «skolot» degen atpen de belgili ekendigin aıtady. Gerodottyń aıtýy boıynsha, bul taıpalarǵa skıf degen ataýdy grekter bergen. Olardyń tegi Azıadan shyqqan.

Kóne parsy jazba eskertkishterine jatatyn «Persepol», «Behıstýn» jazýlarynda týr taıpalarynyń ortaq ataýyn saka dep beredi. Biraz keıinirek tabylǵan jazbalarda saqtardy endigi jerde úsh topqa bóledi. Olar — paradaraııa sastary, tıgrahaýda sastary jáne haomavarga saqtary. Paradaraııa saqtary degenimiz — teqizdiq arǵy jaǵyndaǵy saqtar. Búgingi kúni kóp zertteýshiler paradaraııa saqtarynyń mekendegen jerin Qara teńiz jaǵalaýy dep esepteıdi. Tıgrahaýda saqtarynyń negizgi ornalasqan jeri Kaspıı teńiziniń shyǵysynan Jetisýǵa deıingi aımaq dep kórsetedi. Al masagetter osy tıgrahaýda saqtarynyń grek jazbalaryndaǵy ataýy degen pikirler de bar.

Tıgrahaýda saqtary jónindegi derekterdi Ahemenıd patshalary II Kır men Darııdiń olarǵa qarsy jasaǵan joryqtary jónindegi jazba málimetterden de bilemiz. Olar osy kúngi Tashkenttiń mańaıyn, Tán-SHandy mekendegen.

Grek jazba derekterinde haomavarga saqtardy keıde amúrgıa sastary dep te ataıdy. Olar Ejelgi Baktrıa men Margıana aımaqtarynda, ıaǵnı Ámýdarıa men Murǵab ózenderiniń jaǵalaýlarynda ornalasqan. Sonymen qatar haomavarga saqtarynyń biraz toptary qazirgi Tashkent oblysyn, Ferǵana mańyn jaılaǵan.

Kóne grek tarıhshygeografy Strabonnyń habarlaýynsha, masagetterdiń soltústiginde dah (daı) taıpalary ómir súrgen. Bul, shamamen Araldyń ońtústigi men Kaspıı teńiziniń shyǵysy bolsa kerek. B.z.d. III ǵasyrdan bastap masagetterdiń aty kóp atalmaıdy, olardan góri daılar (dah) tarıhı málimetterde kóbirek atalyp, bular Kaspııdiń ońtústik-shyǵysynan Parfıa shekarasyna deıingi jerdi alyp jatty.

«Avestada» saırım degen taıpalar jóninde aıtylady. Osy saırım taıpalaryn keı ǵalymdar grek derekterindegi savromat, sarmattar dep esepteıdi. Olar Kaspııdiń soltústik-batysynan Azov teńizine deıingi aralyqty jaılaǵan. Bulardan soltústikke qaraı Jaıyq ózeni boıyna argıppeıler ornalasqan. Argıppeılerden shyǵysqa qaraı ıssedondar jaılaǵan. Olardan soltústik-shyǵysqa qaraı arımaspylar men «altyn qoryǵan samuryq» taıpalary ornalasqan.

Sonymen, ǵalymdardyń tuspaldaýy boıynsha, argıppeıler qazirgi Soltústik, ıssedondar — Ortalyq, al arımaspylar Shyǵys Qazaqstan jerin mekendegen. Bul atalǵan taıpalar Qazaqstan jerinde b.z.d. VIII—IV ǵasyrlar aralyǵynda ómir súrgen. Bular ózara mádenıetnıkalyq jaqyn, týystas taıpalar bolǵan. Saq taıpalarynyń áleýmettik jáne memlekettik qurylysy. Qazaq memlekettiginiń tuptamyryn zertteýdi saq, úısin, qańly jáne ǵun taıpalarynyń áleýmettik qurylymynan bastaǵan jón. Ǵylymda bul kóshpeli taıpalardyń áleýmettik qurylymy az zerttelgen.

Saqtar men úısinder ómir súrgen (b.z.d. VIII ǵ. — b. z. V ǵ.) kóshpeli qoǵamda malǵa jekemenshiktiń shyǵýyna baılanysty qoǵam baılar men kedeılerge bólindi. Sóıtip, memlekettik qurylymnyń paıda bolýy júzege asty.

Saqtardyń memlekettik qurylymynan olardyń kórshileri Ahemenıdtik Iran men GrekBaktrıalyq memleketterdiń áserin baıqaýǵa bolady. Al úısinderden Han (Qytaı) patshalyǵynyń áseri seziledi.

Saq qoǵamyndaǵy áleýmettik qatynastardy qalpyna keltirýde jazba derekteri mardymsyz, sondyqtan arheologıalyq derekterdiń mańyzy erekshe.

Alǵashqy kezdegi saq qoǵamyn áskerıdemokratıalyq júıe dep túsiný kerek. Al áskerıdemokratıalyq qoǵamda el basqarý tizgini taıpa kósemderimen qatar qolbasshylardyń, batyrlardyń qolynda bolady. Áskerı demokratıa zamanynda baılyq tek sharýashylyqty uıymdastyrý jolymen ǵana emes, basqa jurttardyń mal-múlkin tartyp alý arqyly da jasalady. Túsken olja jaýyngerler arasynda teń bólinbeıtin. Taıpa kósemderi, qolbasylar, batyrlarǵa úles bastapqyda kóbirek, keıinnen tipti tolyǵymen tıetin boldy. Bul keıin múlik teńsizdigine ákelip soǵyp, qoǵamda baıkedeı toptar qalyptasa bastady. Bul áleýmettik teńsizdikke, taptyq jikteliske alyp keldi. Sońynda taptyń qoǵamdaǵy menshikti qorǵaıtyn, áleýmettik qaıshylyqtardy sheshetin, óndiris pen soǵysty, qorǵanysty uıymdastyratyn apparat — memleket paıda boldy.

Antıkalyq avtorlardyń derekteri boıynsha, saqtarda patshalar men patshaıymdar bolǵan. Olardyń qol astyndaǵy jurtyna ámiri kúshti boldy. Saq patshalary soǵys pen beıbitshilik máselesin sheshti, basqa elderge elshi taǵaıyndady, syrt eldermen odaq qurý máselesine basshylyq jasady, áskerdi basqardy. Patshany bir rýdan ǵana saılady. Eger patsha ólse, onyń ornyna inisi patsha bolyp saılandy. Úlken memlekettik isterdi sheshýde patsha keıde el quryltaıyn shaqyrdy. Bul saqtardyń memlekettik júıesinde demokratıalyq qaǵıdanyń bolǵandyǵyn kórsetedi.

Antıkalyq avtor Arrıannys deregine súıensek, saq patshasy eldi óziniń satraptary (qyzmetshileri) arqyly basqardy. Olar patshanyq belgili bir aımaqtaǵy nemese taıpadaǵy ókili bolyp esepteldi. Saqtardyń basqarý júıesindegi kelesi bir býyn — áskerıtaıpalyq aqsúıekter bolatyn.

Saqtardyń áleýmettik qurylymy jóninde tikeleı jazba derekter joq. Saqtarmen mádenıgenetıkalyq týystas, qoǵamdyq damýy deńgeıles skıf taıpalary jónindegi jazba derekterdi saqtar tarıhyna qatysty ǵalymdar jıi paıdalanady. Osy turǵydan qaraıtyn bolsaq, saqtardyń áleýmettik qurylymynda qoǵamdyńáleýmettik satynyń eń basynda patshalyq rý turǵan. Patsha tek sol rýdan ǵana saılanǵan. Bul dástúr jerimizde saqtardan keıin ómir súrgen ǵundarda, odan túrikterde, tipti bergi Qazaq handyǵynda da jalǵasyn tapqan.

Altaıdaǵy Berel, Shilikti, Jetisýdaǵy Besshatyr, Esik, Tarbaǵataıdaǵy «patsha qorǵandary» saqtardyń patsha áýleti men el basqarǵan iri aqsúıekterdiń molalary.

Saqtardyń Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ǵana emes, tipti Eýrazıa qurlyǵyndaǵi eń kóne memlekettiginiń jádigerleri (b.z.d. VIII ǵ.) Shilikti dalasynda zertteldi. Uzyn sany 200den astam saq-úısin mádenıetteriniń eskertkishteri shoǵyrlanǵan bul jazyqta saqtardyń qyryqtan astam iri patsha obalary bar. Sońǵy zertteýlerdiń nátıjesinde úsh iri patsha obasy zertteldi. Sonyń «Báıgetóbe» dep atalatyn bireýinen altyn kıimde jerlengen erte saq memleketi patshasynyń múrdesi ashyldy. Mola erte zamandaaq tonalyp ketken eken. Tonalǵannan qalǵan altyn túımeler, qaptyrma áshekeıler men zergerlik buıymdardyń sany 4000nan asady.

Esikten ashylǵan belgili altyn kıimdi adam jerlengen iri oba, Besshatyr, Boraldaı úlken ǵımaratty eskertkishteri (b.z.d. VI—IV ǵǵ.), t.b. — saq qoǵamynda tereń áleýmettik jáne múlik teńsizdiginiń, taptyń jiktelistiń, memlekettiń bolǵandyǵynyń kýási.

Skıfter men saqtarda el basqarýdyń ulystyń qaǵıdasy bolǵanǵa uqsaıdy. Olardyń patshalyǵy úsh bólikke bólinip basqarylǵan. El basqarý júıesinde, qoǵamnyń kelesi áleýmettik bıik tuǵyrynda taıpa, rý kósemderi, aqsúıekter turdy. Antıkalyq jazba derekterine súıener bolsaq, skıfterdiń osyndaı aqsúıekteriniń syrtqy ereksheligi — olardyń erekshe salpas kıýi.

Saqtar memleketinde jaýyngerlerdiń, ásirese qolbasshylar men batyrlardyń orny joǵary. Patsha mańaıyndaǵy nókeráskerdiń de qoǵamdyq baılyqtan alatyn úlesi mol bolǵan.

Memlekettiń kelesi bir áleýmettik tobyn abyzdar, sáýegeıler, baqsylar, emdomshylar qurady. Bular da saq qoǵamynyń syıly adamdaryna jatty. Jalpy, ǵylymbilim áli durys damymaǵan erte kezdegi, tipti orta ǵasyrlardaǵy memleketterde eldi óziniń tylsym ónerimen sońynan ertetin, dinı senimmen uıytatyn adamdar sol zamannyń ıdeologteriniń rólin atqarǵan. Sondyqtan dinı adamdar men olardyń arasynan shyqqan úlken basshylarmen, kórneki tulǵalarmen keıingi zamandardaǵy memleketter de sanasyp otyrǵan.

Saq memleketindegi kelesi áleýmettik top — qaýymnyń erkin músheleri. Memlekettiń kópshilik halqyn da osy áleýmettik top qurady. Olardyń árqaısysynyń óz menshik maly, jeke úı-jaıy, sharýashylyǵy boldy. Bulardyń erkek kindiktileri tynyshtyq kezde óz sharýashylyǵymen aınalysty da, soǵys kezinde ásker sapynan tabyldy. Saqtardyń kishileý, ortasha qorǵandary osyndaı erkin qaýym músheleriniki. Olardyń barlyǵyna jýyǵynan jebeniń ushy, qanjar, naızanyń ushy sıaqty qarýlar tabylýy joǵaryda aıtqan oıymyzdy dáleldeıdi. Saqtardyń erlerimen qatar áıelderin de keıde qarýmen jerlegen. Munyń ózi saq áıelderiniń de jaýynger bolǵandyǵyn kórsetedi.

Saqskıf qoǵamynda óz maly, minetin aty, qosyn tigetin arbasy joq óte kedeıkepshikter de boldy. Olar qoǵamnyń basqalarǵa táýeldi bóligin qurady.

Saq memleketindegi áleýmettik satynyń eń tómeninde quldar boldy. Ádette, basqa eldi jaýlaǵan kezde qolǵa túsken tutqyndar qulǵa aınaldyrylatyn. Jalpy kóshpelilerdegi quldyń máselesi — kóp talas týdyrǵan másele. Bugingi ǵylymı tujyrymdar boıynsha, kóshpeli elderde quldyń otyryqshy elderdegideı asa damymaǵan. Kónshelilerde quldyqtyń tek alǵashqy túri — úı ishilik túri ǵana bolatyn. Iaǵnı, quldar qoǵamdyq óndiriste eleýli ról atqarmaǵan, tek aýqatty adamdardyń esiginde júrip, úı ishilik jumystar atqarǵan.

Sonymen saq qoǵamy — patshasy, nóker jasaqtary, el basqarýshylary, elshileri, áskeri, dinı ıdeologteri, baılary, kedeıleri, quldary bar qoǵam bolǵan. Al mundaı áleýmettik qurylymdy basqarý memlekettiliksiz múmkin bolmaǵandyǵy anyq.

Sarmat taıpalary. Sarmat taıpalarynyń qalyptasýy saqtar sıaqty óte erte zamannan bastalady. Qazaqstannyń batysyn mekendegen olardyń ejelgi turaǵy — Aral men Kaspıı teńizi arasyndaǵy aımaq. Keıinnen sarmattar b.z.d. III ǵ. — b.z. IV ǵasyrlarynda Tobyldan Dýnaıǵa deıingi aralyqqa taralyp qonystanǵan taıpalardyń jalpy ataýyna aınaldy. Olar erterekte b.z.d. VIII—IV ǵǵ. savromattar dep atalǵan. Savromattar — dalalyq qola dáýiri taıpalarynyń urpaqtary, qıma mádenıeti muragerleri bolyp tabylady. B.z.d. IV ǵasyrdaǵy jazba derekkózderinde savromattardy sarmattar dep jıi ataıdy. Sebebi, osy kezde savromat qoǵamynda qaıta toptasýlar júrdi. Eski rýtaıpalyń odaqtar shyǵystan kelgen (Qazaqstan, Aral, Oraldyń arǵy jaǵy) taıpalar esebinen jańa mádenıet qalyptastyrdy.

Sarmattardyń arheologıalyq eskertkishterindegi jerleý ǵuryptary saqtarǵa óte uqsas bolyp keledi. Batys Qazaqstandaǵy (Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany) Araltóbe qorymynda sarmat dáýirine jatatyn kelesi bir altyn adam jerlengen. Araltóbe qorymynyń dıametri — 20 m, pishini kún keıpinde dóńgelek, 12 bólikten (12 aıdy bildiredi) turady. Bul eskertkishtiń ereksheligi — túrki tektes halyqtarǵa tán qaıqy qylyshtyń tabylýy. Buryn sarmattar dáýiriniń (b.z.d. IV — b.z. II ǵǵ.) eskertkishterinde tek semser, qanjarlar ǵana tabylatyn, al qylyshtyń paıda bolý kezeńi kóne túrki taıpalarynyń damýymen baılanysty qarastyrylatyn. Demek, qaıńy qylyshtyń shyǵý kezeńi biraz tereńdetilip, ony Qazaqstannyń Batys óńirindegi sarmat tektes halyqtardyń tarıhymen tikeleı baılanystyrýǵa múmkindik týdy.

Sarmattar iri saıası odaqqa b.z.d. II—I ǵasyrlarda ǵana birikken. Ǵalymdar sarmat taıpalar odaǵynyń ıazyg, roksolan, aors, alan sıaqty bóligi osy savromattardan bólinip shyqqan dep esepteıdi. Olar Ońtústik Oral, Edil boıy men Donnyń shyǵys jaǵalaýyna deıingi dalalyq aımaqtardy mekendegen, negizinen, kóshpendi taıpalardyń tobyn qurady.

Sarmattar iri saıası odaqtar quryp, olardyń batys toby Soltústik Kavkaz, Soltústik Qara teńiz jaǵalaýy elderiniń ejelgi tarıhynda eleýli ról atqardy. B.z.d. II—I ǵasyrlarda Skıfıanyń kóp bóligin jaýlap alyp, Qyrymmen Soltústik Qara teńizdegi antıkalyq qalalarǵa qonystanǵan. B.z.b. I ǵasyrda Ońtústik Kavkazda Rım ımperıasyna qarsy kúreske qatysty.

Sarmattardyń shyǵys tobynyń tarıhy Ortalyq Azıa men Horezm, Syrdarıa boıy saqtarymen baılanysty boldy. Kaspıı, Aral teńiziniń soltústiginde savromatsarmattyq mádenıet taraldy. Olarda zergerlik óner jaqsy damydy. Elek ózenindegi Orsk qalasynyń mańynan tabylǵan Besoba qorymynan áshekeıli zattar (altyn syrǵalar) men Ahemenıdtik Irannan ákelingen shynydan jasalynǵan ydystar tabylǵan. Olar Jerorta teńizi jaǵalaýyndaǵy elderde jasalynǵan (b.z.d. V—IV ǵ.). Bul jádigerler sarmattardyń basqa órkenıettermen baılanys ornatqandyǵyn kórsetedi. Batys Qazaqstan, Oral, Elek, Or ózenderi alabynda sarmat qoǵamy jaqsy damydy. Embi arqyly Ámýdarıa men Shyǵys elderine aparatyn kerýen joly ótti.

Sarmattar «Halyqtardyń uly qonys aýdarýyna» belsene aralasty. Ǵundar kelgenshe osy jerde basty saıası jáne áskerı kúshke aınaldy. Batys Eýropadaǵy qulıelenýshi qurylystyń kúıreýine áser etti. Olardyń jekelengen bóligi (alandar) Eýropany kesip ótip, Ispanıaǵa, Soltústik Afrıkaǵa jetken. Sarmat taıpalaryn IV ǵasyrda ǵundar talqandady. Osydan keıin olar Eýropadaǵy ońtústik-shyǵys slaván, Kavkaz óńirindegi taıpalarymen aralasyp kirigip ketti.

---