InfoHub Logo

Ertede bir jolaýshy Ońtústiq Amerıkanyń teńizden qashyq bir aýdanynda taý muzyn aýyz sýǵa paıdalanatyn halyqtar men ondaǵy haıýandardyń alqym bezderi (zob) jappaı zaqymdanǵanyn, buzaý, qulyn, tipti qaz, úırek, kúrke taýyq sekildi qustardyń da alqym bezi (zob) aýrýymen aýyratynyn baıqaǵan. Keıin munyń jaıyn teksere kelgende álgi jerdiń sýy men topyraǵynda, jem-shóbinde, taǵy basqa azyq-túliktik ósimdikterde ıod qosyndylary tabıǵatynan óte kem ekendigi anyqtaldy. Iod adam organızminde 25 mg shamasynda kezdesedi. Ol mıkroelementter tobyna jatady. Mıkroelementterdiń mólsheri organızmde de bolady. Sóıtse de olar tirshilik úshin mańyzy kúshti organdardyń qyzmetin durys atqarýy úshin óte kerek. Aıtalyq, temir — qannyń qyzyl túıirshikteri (gemoglabın), al kobált — vıtamın V1, sınk ınsýlın (uıqy beziniń gormony) quramyna kiredi. Árbir adamnyń organızmi — durys qyzmet atqarýy úshin tamaqpen, sýmen qosa táýligine 200 mg ıod alýǵa tıis. Tabıǵattyq ortada ıod az bolsa, adam men haıýanattar organızminiń muktajy ótelmeıdi. Munyń saldary halyqty jáne haıýanattardy jappaı jemsaý aýrýyna ushyratady. Alqym beziniń (shıtovıdnaıa jeleza) úlkeıýi aýrýdyń kózge túserlik syrtqy belgisi bolady.

Kalqan bezi— ishki sekresıa bezderiniń bastysy. Ol organızm úshin mańyzy kúshti gormon (tıroksın) shyǵaryp turady. Osy bez ózine tán mindetin oıdaǵydaı oryndaýy úshin kúnine kórsetilgen mólsherde organızmge ıod kerek. Iod organızmge osy shamadan kem kelse, alqym bezi sol kemistikti sezdirmeý úshin qorǵanysh kúshin jańa jaǵdaıǵa ıkemdetý reaksıasyn týǵyzady. Iaǵnı alqym bez (zob) tutastaı nemese túıindenip úlkeıe bastaıdy. Tabıǵı, saý kezinde onyń salmaǵy 25—30 g. bolsa, aýyrǵanda úlkeıip 1000 gramǵa deıin ósedi. Bul aýrý belgili bir jerdiń ereksheligine tán bolǵandyqtan ony ǵylymda endemıalyq (Endemos — grek sózi, bizshe — jergilikti) jemsaý deıdi.

Zob aýrýy qalaı bilinedi? Belgili bir mólsherge deıin ósken bez kórshi organdardy zaqymdaıdy. Keńirdekti qysady, tynysty taryltady, óńeshti qysyp, tamaq jutqanda túıiltedi, moıyn nervteri men qan tamyrlardy qysyp únemi aýyrtady, qan aınalymyn buzady. Jemsaýdyń jaǵymsyz áseri, tek kórshi organdarǵa tıgizgen zardabymen bitpeıdi, ol kóbinese jalpy organızmdi álsiretedi. Kalqan bezi (zob) áreketiniń órshýine, ıakı onyń tómendeýine baılanysty onyń aýrýy da eki túrde kezdesedi. Eger bezdiń áreketi órshise, onyń shyǵarǵan gormony qan alqabyna óte kóp ótedi. Bul sekildi aýrýda aldymen nerv júıesi buzylady. Adam keıigish keledi, tez sharshaıdy, uıqysy qashady júrek qatty soǵyp, entigý, qan qysymy artý sekildi júrek jáne qan tamyr júıesiniń buzylýy jıi kezdesedi. Muny jemsaýdyń asqynǵan túri gıpertıreoz dep bilý kerek.

Bazedov aýrýy. Qalqan beziniń qyzmeti qatty buzylǵanda jemsaýdyń jalpy organızmdi ýlandyratyn tıreotoksıkoz túri, ıaǵnı Bazedov aýrýy bastalady. Mundaı kezde alqym beziniń gormony qanǵa kóp ótip, nerv júıesin kúıretedi. Bul aýrý keıde kútpegen jerden, kóbinese qaıǵy-qasiretten keıin bastalady. Ondaı adam ashýshań, ókpelegish keledi, qıt etse jylaıdy, uıqysy qashady, júregi shanshyp aýyrady. Mundaı kezde adamnyń tamyry saý kezinde mınýtyna 72 ret soqsa, endi 100—120, tipti 150-ge deıin soǵady. Qol-aıaqtary dármensizdenedi, basqyshpen joǵary kóterilgende, nemese mashınaǵa mingende bulshyq etteri talyp, tez sharshaıdy.

Sóıtip, Bazedov aýrýynda nerv júıesi qozǵysh keledi. Aýrý adam sózsheń bolady jáne únemi asyǵyp júredi, qoly qaltyrap jaza almaıdy, tipti túımelerin aǵytyp, túımeleýdiń ózi de qıyn bolady. Aýrý adam ystyqty kótere almaıdy, tersheń bolady, dene qyzýy kóbinese keshqurym 37,1—37,3 gradýsqa deıin kóteriledi, keıde qan qysymy kóteriledi. Aýrý asqynǵańda eki kózi uıasynań shyǵyp badyraıyp turady, kirpigi sırek qaǵylady,: kór janary ózgerip, áınekteı jaltyrap turady.

Tumaý-súzek, baspa jáne joǵarǵy tynys jolyndaǵy bolatyn juqpaly aýrýlardan keıin de alqym bezi qatty qabynady, sonyń saldarynan bezdiń áreketi buzylyp, tıreotoksıkoz aýrýy bastalady. Óte az mólsherde berilgen ıod bezdiń órshigen áreketin basatyndyqtan, tıreotoksıkozdi emdeýge ıodty mol paıdalanady. Al ıodty tıisti mólsherinen mol ishse, ol bezdiń órshigen áreketin tejeý ornyna qaıta ony qozdyra týsip, gormon óndirýin kúsheıtedi, sóıtip adamdy «ıodtyq-Bazedov» dep atalatyn aýrýdyń qatty túrine ushyratady. Sońǵy 15 jyl ishinde tıreotonirizge qarsy jańa preparat qoldanyla bastady. Ony metıltıoýrasıl deımiz. Bul dári belgili bir mólsherde alqym beziniń gormon óndirýin basady, ony qalpyna. týsirýge kómektesedi. Eger onyń mólsheri normadan kóbirek berilse, tipti gormondy shyǵarmaı da qoıady. Mundaı jaǵdaıda organızm tıreotoksınmen ýlanbaıdy, adam táýir bolady, tipti jazylyp ta ketedi. Biraq tıreotoksıkozdy metıltıoýrasılmen emdegende adamdy muqıat baqylap turǵan jón, óıtkeni keıde ol qannyń aq túıirshikterine (leıkosıt) áser etedi.

Asqynǵan eski tıreotoksıkozde dári-dármek aýrýǵa járdem bermeıdi. Onda adamdy tek operasıamen emdeý kerek. Úlkeıgen alqym beziniń (zob) kóbin hırýrgıalyq ádispen kesip alý adamdy ólimnen qutqarady. Al alqym beziniń (zob) áreketi tómendese (gıpotıreoz) qan qysymy da tómendeıdi: júrek saý kezinde mınýtyna 70— 80 ret soqsa, endi ol 40—50-aq soǵady, aýrý adamnyn terisi qurǵaq, túlegish keledi, ári túsi sarǵyshtanady. Adam topastanady, tipti ońaı esepti uzaq oılap, qınalyp shyǵarady. Eger jemsaý ishten paıda bolsa, balalardyń boıy nashar ósedi, jóndi et almaıdy, aqyry aýyr halge ushyraıdy. Gıpotıreozdyq jemsaýdyń keıbir belgileri alqym beziniń mıksedema (jalqyq dombyqba) aýrýynyń túrlerine uqsaıdy. Biraq bul aýrý denede ıod kemistigine baılanysty emes.

Mıksedema aýrýy. Bul aýrý da alqym beziniń (zob) zaqymdaný saldaryńan nemese onyń bir kemshilitinen bolady. Aldymen adamnyń qabaǵy, beti isinip dombyǵady, urty salbyrap, erinderi kóntıip, tili úlkeıin ketedi, daýysy qarlyǵady, shashy men kasy sıreıdi. Ortalyq nerv júıesi zaqymdanǵandyqtan aýrýdyń aqyl-esi kemıdi. Mundaı adamnyń júrgisi keımeı, jata bergisi kep turady. Aýrý adamnyń kóbi meńzeń bolyp, uıqyshyl keledi, asqa tábeti kemin jáne ishi jıi qatady. Balanyń boıy shabandap ósedi, terisi túlep, tisteri bir qalypty óspeıdi. Mıksedema aýrýy ertede úmit kúttirmeıtin. Halyq ondaı aýrýlardy aqymaq, jyndy dep biletin. Sońǵy kezde bul aýrýdyń da emi tabyldy. Ony keptirip, untaǵan qalqan bezi nemese odan alynǵan tıreoıdın preparatymen qadaǵalap emdese jazylatyny da anyqtaldy.

Mıksedemanyń emi jemsaýdy hırýrgıalyq jolmen emdeı bastaǵannan keıin ǵana tabyldy. Óıtkeni aýyrǵan alqym bezdi tutastaı alǵanda nemese organızm qajetin óteýge shamasy jetpeıtin oıyn shamaly bóligin ǵana qaldyrǵanda mıksedema aýrýy shyqqandy. Sondyqtan zamanymyzda operasıadan keıin mıksedema aýrýy kezdespeıdi. Qazirgi kezde mıksedemanyń tolyq jazylatynyn dúnıe júzilik ádebıet jazyp otyr. Gek qalqan bez tıroksıni organızm muqtajyn tolyq óteı almaıtyndyqtan ony tıreoıdın túrinde aýrý adamǵa kúnbe-kún berip turǵan jón.

Jańa bastalǵan jemsaýdy emdep jazý da, odan aldyn ala saqtaný da qıyn emes. Ol úshin organızmge kerekti ıod tıisti mólsherinde jetkizilip tursa bolǵany. Onyń mólsheri ilgeride kórsetilgendeı óte az. Aýrý asqynǵan jaǵdaıda adamdy arnaýly aýrýhanaǵa salyp, emdegen jón. Qajet bolsa, ósken bezdiń bir qataryn hırýrgıalyq ádispeń sylyp alady. Birqatar elde qeıbir azyq-túlikten, ásirese teńiz túbinde ósetin ósimdikten jasalǵan taǵam jemsaýdyń ósýin toqtatatyny baıqaldy. Tipti, ertede halyq medısınasynda kóptegen teńiz shóbiniń kúlin shemsaýǵa qarsy paıdalanǵany belgili. Sóıtip teńiz shóbin tamaqqa qosa paıdalaný ıodty tuńǵysh ret paıdalaný bop shyqty. Endemıalyq jemsaýdan saqtanýdyń ǵylymǵa súıengen sharalary tek ústimizdegi ǵasyrda ǵana iske asa bastady. Bul sharalar qıyn emes. Qádimgi tamaqqa salatyn tuzǵa ıodtyq kalııden azdap qosady, ıaǵnı 100 kg tuzga 2,5 g ıodty kalıı qosylady. Bizdiń elimizde otyzynshy jyldardan bastap endemıalyq jemsaý bolatyn aımaqtardy mekendeıtin halyqtyń asqa paıdalanatyn tuzdary osy ádispen ýyttalyp keledi. Bul týraly arnaýly qaýly da bar. Tazalyq dárigerleri ıodtanǵan tuzdardyń sapasyn jáne halyqqa mezgilinde jetkizilýin qadaǵalap turady.

Endemıalyq jemsaýy bar aýdandarda bul aýrýmen josparly túrde kúresetin arnaýly dıspanserler jumys isteıdi. Olar ıodtanǵan tuzdy halyq turmysyna keń engizdi jáne basqa da aldyn ala saqtaný sharalaryn keń júrgizý nátıjesinde elimizde jemsaý anaǵurlym azaıdy. Jemsaýǵa beıim aýdandarda dárigerler halyqqa antıstrýmın dárisin jappaı ishkizip keledi. Onyń quramynda ıodty kalıı men qant bar. Osy tabletka organızmge jetpegen ıod kemistigin tolyq ótep otyrady. Eresek adamdar aptasyna osy tabletkanyń ekeýin ishse, 14 jasqa deıingi balalarǵa aptasyna bir tabletka beriledi. Iody bar basqa da dárilerdi dárigersiz qabyldaýǵa bolmaıdy. Keıbir aýrýlar ózdiginen ıod tundyrmasynan kúnine birneshe tamshy ishedi. Árıne, munyń jaramsyz saldary bolýy múmkin. Sondyqtan ıodtanǵan tabletka nemese pılúlá túrindegisin paıdalanǵan durys. Aýrýdan saqtanýdyń taǵy bir sharty-kópshiliktiń jáne jeke bastyń tazalyǵyn saqtaı bilý, tamaqty ár túrli jáne qunarly etip ishý. Ǵylymnyń zertteý nátıjesine qaraǵanda tirshilikke kerekti ıodtyń 60 prosenti organızmge ósimdikten jasalǵan azyqtan, 32 prosenti et pen balyqtan, tek 8 prosenti sý men aýadan keletini anyqtaldy. Maldyń et-sútine qaraǵanda ıodqa ósimdik taǵamdary baı. Sondyqtan endemıalyq jemsaýy bar aýdandardyń halqyna ósimdik taǵamyn jıirek paıdalanýdy qosamyz. Árıne, et, sút taǵamdarynyń organızm úshin qundy ekenin umytpaǵan jón. Balyqta ıod kóp. Sondyqtan jemsaýy bar jerde kúndelikti tamaqta konservy da bolýy kerek. Muzdatqan balyqtar da paıdaly. Tamaq rejımin durys saqtamaý, gıgıenalyq tártipti buzý organızmniń korǵanysh arqaýyń bosatady, sóıtip ıod kemistigin kúsheıtedi. Ony jadyńyzdan shyǵarmańyz.

---