InfoHub Logo

Sabaq taqyryby:§43 Saryarqa synyby: 8
Maqsaty:
Bilimdilik: Saryarqa ólkesi, onyń negizgi erekshelikteri týraly túsinik berý
Damytýshylyq: Oqýshylardyń tanymdyq qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý, taqyryptyq kartalarmen jumys isteı alý daǵdysyn qalyptastyrý, zańdylyqtar men sebep saldar baılanystaryn asha bilýge daǵdylandyrý.
Tárbıelik: Saryarqa ólkesiniń sulý tabıǵatynan estetıkalyq lázzat ala bilý, ony qorǵaýǵa tárbıeleý
Ádisi: Sózdik, túsindirmeli (sebep - saldar taldaý, kórnekilik, tirek - syzba, pikir almasý)
Kórnekilik: Qazaqstannyń fız. kartasy, sýretter, úlestirmeler, flıpcharttar, el. oqýlyq t. b
Barysy: Uıymdastyrý
Úı tapsyrmasyn tekserý jospary:
A) 1. Solt. Qazaq jazyǵynyń geografıalyq orny
2. Jer bederi men geologıalyq qurylymy
3. Aýdandary
4. Paıdaly qazbalary
5. Klımaty
6. Ózenderi men kólderi
7. Tabıǵat zonalary, qoryǵy
B) Jekelegen oqýshylarǵa úlestirme kartochkalar beriledi
Jańa sabaq: Jospar:
1. Saryarqa dańqy shyqqan shejireli ólke
2. Saryarqaǵa geografıalyq turǵydan sıpattama berý
3. Saryarqa tabıǵatynyń sulýlyǵy jáne ony qorǵaý
- 1.) Betpaqdalanyń jer bederin eske túsireıikshi, ol qandaı? (ońt bat tegis, jazyq, solt men shyǵ qyratty mújilgen taý qaldyqtary kezdesedi, paleozoı taqtasy men surǵylt, qyzyl granıtten turady.)
- Olaı bolsa Betpaqdalanyń jer bederi, geologıalyq qurlysyna uqsas aımaqpen tanysamyz. Ol aımaq « Saryarqa» dep atalady.
Saryarqa ejelden dańqy shyqqan shejireli ólke. Saryarqa – Qazaqstannyń iri fızıkalyq - geografıalyq jáne tabıǵı - tarıhı aımaqtyń biri. Saryarqa – halyqtyq ataý. Saryarqaǵa Qaraǵandy, Astana oblystarynyń jeri tolyqtaı, Torǵaı, Semeı, Pavlodar oblysynyń biraz jeri kiredi. Qaraǵandy oblysynyń terıtorıasy, negizinen, Saryarqanyń orta bóliginde ornalasqan. Sondyqtan da jergilikti halyq osy óńirdi ejelden Saryarqa, Arqa dalasy dep ataǵan. Saryarqa ataýy «jer betindegi ósimdikteri kúıgendikten sarǵaıyp jatatyn keń de úlken jon, jalpaq ústirt, sansyz adyrly qyrqa» uǵymyn bildiredi.
Saryarqa – qazaqtyń baılyǵynyń kózi ǵana emes, sonymen qatar ónerdiń, mádenıettiń jáne tarıhtyń kenishi. Saryarqanyń asyl týmalary, sonaý Abylaı zamanyndaǵy Buqar jyraý, Qaz daýysty Qazybek, aqyndar Shóje, Shashýbaı, Doskeı, jazýshy S. Seıfýllın jáne aqyn Q. Amanjolov, kompozıtorlar Táttimbet, Mádı, Uly Otan soǵysynyń qaharmany N. Ábdirov ǵalymdar A. Chıjevskıı jáne E. Bóketov, qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeri T. Áýbákirov sıaqty ataqty adamdar Saryarqanyń atyn shyǵarǵan.
Bul óńirde Sh. Ýálıhanov dúnıege kelgen. S. Seıfýllınniń «Kókshetaý poemasy, Qurmanǵazynyń « Saryarqa» kúıi bar.(tyńdalady)
Sátbaev Qanysh Imantaıuly (1899 - 1964) – asa kórnekti qazaq geology, qoǵam qaıratkeri, Qazaq KSR Ǵylym akademıasyn uıymdastyrýshy jáne onyń tunǵysh prezıdenti, Qazaq KSR akademıasynyń akademıgi, qazaqstandyq metalogenıa mektebiniń negizin qalaýshy. Týǵan jeri – burynǵy Semeı gýbernıasynyń Pavlodar ýezindegi Aqqelin bolysy (qazirgi Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdany).
Onyń qaldyrǵan ǵylymı baı muralarynyń ishinde, ásirese, Jezqazǵan keni týraly zertteýleriniń, Saryarqanyń metalogendik jáne boljam kartalary jónindegi eńbekteriniń máni erekshe. Jezqazǵannyń iri mys rýdaly aýdandar qataryna jatýy – kezinde osy kenniń josparlary túrde keń masshatbtaǵy barlaý jumystaryn uıymdastyrýǵa bolatyn iri obekti ekenin dáleldep bergen Qanysh Sátbaev eńbeginiń nátıjesi. Sondaı - aq ol mıneraldyq shıkizatqa baı Saryarqa, kendi Altaı, Qaraǵandy, Qarataý sekildi aımaqtarǵa da erekshe nazar aýdara zerttep, olardyń kenderiniń stratıgrafıasy, tektonıkasy, qurlysy, metalogenıasy, neohımıasy jáne shyǵý tegi týraly mańyzdy ǵylymı qorytyndylar jasady,

Saryarqa. Erkin jáne jazyq Saryarqa: shyǵysynda kórkem granıtti massıf Qarqaraly, Kent, Qyzylraı taýlarymen, batysynda Teńiz kóli men Ulytaı taýlarymen, soltústiginde Esil ózenimen, al ońtústiginde Betbaq dala shólimen shektelgen, qazaq halqy uzaq ýaqyt boıy bılep tóstegen jazyq dala Saryarqa dep atalady.
Tabıǵat baılyqty aıamaı bergen jer. Jerasty tabıǵı resýrstary mol. Bul jer Eýrazıa kontınetiniń qysy jazy jaıylymy bola alatyn júregi jáne taýlary kógildir túspen jarqyraıdy... Bul aımaq oıdaǵydaı jańbyrly emes. 200 kólden turatyn Teńiz kóli aqqýlardyń, qazdardyń, úırekterdiń, tyrnalardyń jáne aqqutandardyń otany retinde sanalady.
Saryarqanyń ár aýdandarynda ornalasqan memleketpen qorǵalatyn 88 arheologıalyq qazbalar bar. 2008 jyly 7 shildede Kanada, Kvebekte Búkilálemdik mura boıynsha IýNESKO Komıtetiniń 32 - shi sesıasynda Qorǵaljyn jáne Naýryzym qoryqtarynyń aýmaǵy negizinde «Saryarqa – Soltústik Qazaqstannyń dalasy men kólderi» tabıǵı mura obektisin IýNESKO - nyń búkilálemdik murasy tizimine kirgizý týraly sheshim qabyldandy.
Eki memlekettik tabıǵı qoryq aýmaqtary uly qazaq jeriniń ǵajaıyp dalasy men kólderi retinde jalpyǵa tanylǵan álemdik mańyzy bar tabıǵı obektilermen qatar IýNESKO - nyń búkilálemdik murasy tizimine kirgen Ortalyq Azıadaǵy birinshi tabıǵı mura.
2.) «Saryarqa»- ósimdikteri kúıip sarǵaıǵan úlken jon, ústirt. Eń ejelgi mújilgen alasa taýly ólke. bıiktigi 500 - 600 m.
Geografıalyq orny: Ortalyq Qazaqstannyń kópshilik jerin alyp jatyr. Torǵaı ústirtinen Saýyr - Tarbaǵataıǵa deıin 1200 km sozylyp, solt - n Solt qazaq jazyǵymen, ońt Turanmen shektesedi.
Jer bederi men geologıalyq qurlysy ( Negizgisin bólip alý ádisimen)
 Negizinen mújilgen, tegistelgen qyrattar men shoqyly taýlardan turady.
 Jer bederiniń qalyptasýynda úgilý prosesi basty rol atqarady.
 Shyǵys bóligi batysynan bıik, paleozoı erasynyń magmalyq ( granıt, porfırıt, kvarsıt) jáne shógindi jynystarynan turady.
 Kaledon, gersındegi taý kóterilý mezozoı men kaınazoıda buzylyp ejelgi taýdan usaq shoqylar qalǵan.. Sondyqtan paıdaly qazbalar jer betine jaqyn jatyr.
Taýly aımaqtary:
Eń bıik taýy – Qyzylaraı, onyń eń bıik núktesi – Aqsoran (1565 m). İri oıysy - Teńiz - Qorǵaljyn.
Shyǵysta: Qarqaraly, Kent, Baıanaýyl, Shyńǵystaý
Batysta: Ulytaý, solt batysta Kókshetaý taýy
Qarqaraly taýy 1 oqýshy «Qarqaraly «degen ataýy qazaqtyń áıelderiniń dástúrli qarqara dep atalatyn monshaqtarmen kórkemdelip, jibek, velvet jáne úkiniń qaýyrsyndaryn qoldanylyp tigiletin bas kıimine sáıkes alynǵan. Osy qarqara tárizdes qarqaraly taýlary kempirqosaqtyń barlyq tústerimen jarqyraıdy. Ol bıik jáne qatysty túrde kishirek: eń bıik núktesi Komsomol (teńiz deńgeıinen 1, 403m bıik) jáne aınalasyndaǵy taýlardan 400 - 500 m bıigirek. Bul jerdiń tolyq kólemi shamamen 1000 sharshy km. Taýlarda túrli shópter men qaıyń jáne emen aǵashtary ósedi.
Shyńǵystaý taýy: Granıtten turatyn taý júıesi.
Baıanaýyl taýy: Jer bederi ózgeshe qabattyq qurlysymen erekshelenedi. Negizgi kólemin jalańash jazyqtar men bıiktigi 450m shatqaldy jáne tóbeli shoqylar alyp jatyr. Eń bıik núktesi Aqbet shyńy (1027m) Baıan Sulýdyń qurmetine ataǵan. Geologıalyq jynystary - iri túıirshikti granıtter, porfırıtter men kvarsıtter.
Ulytaý taýy: (2 oqýshy). Álpınıser kórkem Ulytaý taýlaryna tańyrqaı kóz júgirtedi Bul aımaq arheologıalyq jáne etnografıalyq kózqaraspen qaraǵanda eskertkishterge baı aımaq retinde sanalady. Ulytaý – negizi granıtten turatyn merıdıan baǵytyndaǵy iri antıklınaldyń qaldyǵy. Ómir qupıalaryn óz boıynda saqtaǵan kóptegen ejelgi eskertkishter men qorǵandar barshylyq.

Kókshetaý taýy: Taýdyń etegin Býrabaı taýly ormany alyp jatyr. Eń bıik núktesi Sınúha taýy (887 m). Munda « Býrabaı» meml. Ulttyq tabıǵı baǵy bar. Kókshetaýdy ásem tabıǵatyna baılanysty « Qazaqstan Shveısarıasy» dep ataıdy.
Saryarqada myńdaǵan jyl boıy jel, sý áserimen úgilgen taýlar men neshe túrli tas músinder « Jumbaqtas»,»Oqjetpes», «mystan kempir» t. b( vıdeo) Granıtter oıǵa kelmeıtin ártúrli formalarda saqtalyp, olarǵa sańyraýqulaq, baǵana, tasbaqa, t. b. tárizdes ataýlar berilgen.
Tómendegi atalǵan ańyzdardy oqýshylar taýyp ákelip, baıandap berdi.
«Oqjetpes» týraly ańyz: Bıik shyńnyń basynda bir qyrǵı ómir súripti. Ol sultandardyń jaǵymsyz qylyqtaryna qarap otyrady eken. Sultandar onyń uıasyn buzbaqshy bolyp oq atady. Oǵan oq jetpeıdi eken.
3 qatarǵa oqýlyqpen jumys
1 - Paıdaly qazbalar(tústi metal ashýda Q. I Sátbaevtyń eńbegi zor)
2 - Klımaty( Sibir antısıklony, ark - q aýa massasy áserinen kontınentti)
3 - Ózen - kólderi (Ejelgi tek - q oıystarda kólder kóp. S. Seıfýllınniń
« Seksen kól Kókshetaýdyń aıasynda»)
Sabyndykól týraly ańyz( Sýy óte jumsaq. Baıan - Sulý kólge sabynyn túsirip alǵan. Shaıtankól jaıly ańyzdar jeterlik. Olardyń birinde Sulýshash atty ádemi qyz óz aýylynan Qyzy taýǵa qashyp, onda jolbarysty kezdestirip, qatań janýardan qoryqqanynan kólge sekirip batyp ketken týraly aıtylady.
Basqa ańyzda shaıtan adamdar bolmaı turyp Qarqaraly taýlarynda meken etkeni jaıly aıtady. Bir kúni jolbarys oǵan shabýyldaǵan eken. Odan qutylý úshin shaıtan kólge sekirip, batyp ketipti - mys.
Tabıǵat zonalary: ınt. taqta
Tabıǵat zonalary
Dala Shóleıt Shól
Topyraq túrleri
Qara topyraq qoshqyl qońyr topyraq qońyr topyraq

Ósimdik jamylǵysy
Bozdy betegeli jýsan, boz, seleý jýsandy

Qorǵaljyn qoryǵy.( elek. Oqýlyq)

Bekitý:
Geografıalyq dıktant ( Interaktıvti taqtada)
1. Saryarqa batysynda.......... shektesip,............. deıin sozylyp jatyr.
2.............. merıdıan baǵytyndaǵy iri antıklınal qaldyǵy.
3. Ortalyq Qazaqstandy tushshy sýmen qamtamasyz etý maqsatynda........... salyndy.
4. Dala zonasynyń.......... topyraǵynda................ ósedi.
5. Saryarqanyń jer bederiniń qalyptasýynda............ rol atqarady.
6. Saryarqanyń tústi metaldaryn ashýda........... eńbegi zor.
7. Klımatyna............ antısıklony men................ aýa massasy áser etedi.
8. Saryarqa paleozoıdyń................,.............,..........., jynystarynan quralǵan.
9. Aımaqtyń ózenderi negizinen.................. qorektenip,............ tasıdy.

Baǵalaý: « Baǵalaý paraǵy» negizinde
Úıge tapsyrma: § 43, Saryarqa ólkesiniń ekologıalyq ahýaly týraly qosymsha izdený