InfoHub Logo

Kún kózi ýezik qalaǵa túıile qarap shyǵyp kele jatqan, qorazdar qanattaryn endi ǵana kere bastaǵan kez bolsadaǵy Ryklın aǵaıdyń kabagyna meımandar kelip-aq qalypty. Olar tiginshi Merkýlov, qalabasy Jratva jáne qazynashylyqtyń qaǵaz tasýshysy Smehýnov edi. Úsheýi de iship alǵan.

— Aıtpa! Aıtpa deımin tipti! - dep tur Merkýlov qalabasynyń ilgeginen ustap alyp. -Keńse qyzmetindegi tóreler, eger de joǵaryraqtaǵysyn alatyn bolsaq, tiginshilik jaǵynan qaraǵanda, generalyńnan áldeqaıda asyp túsedi. Mysaly, tipti, kamergerdi - aq alaıyqshy... Ol qandaı adam? Laýazymy qandaı? - deısiz ǵoı. Al, qane, esepteı ber... Prúndelder fabrıkasynyń eń jaqsy máýitinen tórt kez máýit, ilgek oqaly jaǵa, altyn zerden lampas salǵan aq shalbar, omyraýdyń bári altyn zer, óńiri, jeńi, qalta qalpaqtary jarqyrap turady! Al endi gofmeıster, stalmeıster, seremonıımeıster myrzalarǵa jáne basqa da mınısterıılerge mýndır tige qalsań... Sen qalaı dep oılaısyń? Áli esimde, bir joly gormeıster graf Andreı Semenych Vonlárovskııge mýndır tiktik. Mýndır bolǵanda mańyna bara almaısyń! Qolyńdy tıgizseń - aq tula boıyńdaǵy tamyrlaryń "sık! sık!" dep dúrsildeı jóneledi. Naǵyz myrzalar, máselen, kıim tikkize qalsa, olardyń mazasyn alýǵa bolmaıdy. Ólshep aldyń ba, tik, al kıgizip kóremin, anaý-mynaý dep tálmirsýińe eshqandaı jol joq. Eger sen jaqsy tiginshi bolsań, ólshep-pishkeniń boıynsha tigip ber... Munaradan sekirseń, etegińe dóp sekir, áne qalaı! Men saǵan aıtaıyn, baýyrym, bizdiń janymyzda, áli kúnge deıin esimde, jandarmdar korpýsy boldy... Qojaıynymyz Osıp Iaklıch sol jandarmdardyń ishinen tulǵasy kıim tiktirýge bergen kisiniń tulǵasyna shamalasatyn bireýin ákelip kıgizip kórýshi edi. Sodan álgi... men saǵan aıtaıyn, baýyrym, graftyń mýndırin kıgizip kórý úshin osy jaraıdy - aý degen bir jandarmdy tańdap aldyq. Shaqyryp ákeldik... káne, kı, suqsyr, bilip qoı!.. turmyz. Kúlki degen ne bolar! Sodan álgi, neni, mýndırdi kıip alǵannan keıin omyraýyna qarady, endi deısiń ǵoı! Ańyryp, sasqalaqtap, esinen tandy da qaldy...

— Al ıspravnıkterge tigip kórdińder me? - dep surady Smehýnov.

— Táıiri, solardy da áldeqandaı kóresińder - aý! Peterbýrgte ıspravnık degenderiń ıtten de kóp... Mundaǵy jurt qoı olarǵa jalbaqtaıtyn, al ondaǵylar: "Áı, jol ber, qaıda entelep barasyń!" dep turady. Bizder tek áskerı myrzalar men alǵashqy tórt klasstyń tórelerine ǵana tigýshi edik. Tóreniń de tóresi bar... Eger sen, mysaly, besinshi klasstiki bolsań - onda seniki ońaı... Bir aptadan keıin kelseń, daıyn qylady da qoıady, óıtkeni senikiniń jaǵasy men jeń aýzynan basqa túgi de joq... Al, eger, máselen, tórtinshi klasstyń nemese úshinshi, nemese, aıtalyq, ekinshi klasstyń adamy bola qalsa, onda qojaıyn bárimizdi de qyrman japqandaı qyp, jandarmdar korpýsyna júgirtýshi edi. Bir joly, men saǵan aıtaıyn, baýyrym, Parsy elshisine kıim tiktik. Óńiri men jaýyrynyna oıýlap myń jarym somnyń altyn zerin saldyq. Tólemeı kete me dep qoryqtyq, olaı bolmady, tóledi... Peterbýrgte, tipti, tatarlardyń ishinde de ońdylary bar.

Merkýlov áńgimesin uzaq aıtty. Saǵat toǵyzǵa ketkende, ótkendegini eske túsirýdiń áserimen jylap, ózin myna, ylǵı kópester men meshandarǵa tolǵan mardymsyz qalaǵa ákelip tyqqan taǵdyryna zar aıta bastady. Bul eki arada qalabasy eki adamdy polısıaǵa aparyp tapsyryp qaıtty, qaǵaz tasýshy eki ret poshta men kaznacheıstvoǵa baryp, odan qaıta oraldy, al Merkýlov áli zarlanyp tur. Tús áletinde bir Dákonnyń qarsy aldynda, keýdesin soǵyp, yzalana sóılep turdy.

— Tikpeımin men surqıalarǵa! Bolmaıdy! Peterbýrgte myna men ózim baron Shpýselge, ofıser myrzalarǵa kıim tikkenmin! Jolama maǵan, uzyn shalǵaı kýtá, kórinbe kózime! Joǵal!

Dákon ony ýaǵyzdaı sóılep tur.

— Tym tasyńqyrap ketken ekensiz, Trıfon Panteleıch. Óz sehyńyzda ártis bolǵanyńyzben de, qudaı men dindi umytpaýyńyz kerek. Zamanynda Arıı de siz sıaqty asqaqtaǵan bolatyn, biraq qor bolyp ólgen. Siz de bir kúni ólesiz!

— Ólemin! Kaftan shekpen tikkennen ólgenim artyq!

Sol kezde syrttan:

— Álgi meniń qarǵys atqanym osynda ma ózi? - degen áıel daýysy estildi de, izinshe kabaktyń esiginen Merkýlovtyń áıeli Aksıná eki bilegin sybanyp, belin býynǵan sary qatyn kirip keldi. - Qaıda ózi malǵun? - dep otyrǵan adamdardy kózimen ata bir qarap ótti de, baıyna: "Júr úıge, jarylyp ólgir, seni bir ofıser izdep kelip otyr!" - dedi.

— Qandaı ofıser? - dedi Merkýlov tańyrqap.

— Saıtan bilgen be sol nemeńdi! Kıim tiktirem deıdi ǵoı...

Merkýlov bes saýsaǵyn birden jumsap, úlken murnyn qası bastady, ol asa bir tańyrqaǵanda árqashan da osylaı etýshi edi. Sonsoń kúbirlep:

— Meńdýana jegen shyǵar myna qatyn... On bes jyldan beri ońdy adamnyń júzin kórgen emes em, kenet tap búgin osyndaı taqyr kúni ofıser kelip otyr deıdi! Ym!.. Baryp kórý kerek eken ózin... - dedi.

Merkýlov kabaktan shyǵyp, súrine basyp, úıine qaraı aıańdaı jóneldi... Áıeliniń aıtqany ras eken. Esiginiń aldynda jergilikti áskerbasynyń is júrgizýshisi kapıtan Ýrchaev tur.

— Sen qaıda qańǵyp júrsiń? - dedi kapıtan oǵan. - Attaı bir saǵat boldy kútkenime... Maǵan mýndır tige alasyń ba?

— Taqsyreke... Qudaı-aý! - dep sasqalaqtap, jutyna sóılep Merkýlov basyndaǵy bórkin bir shoq shashymen qosa julyp aldy. – Taqsyreke - aý! Meni, neni buryn kórmegen adam deısiz be? Ah, qudaı! Baron Shpýseldiń ózine de tikkenmin... Edýard Karlychke... Podporýchık Zembýlatov myrza áli kúnge deıin maǵan on som qaryz. Ah! Qatyn, myna taqsyrǵa oryndyq áperseıshi, qudaı ursyn meni... Ólshemińizdi alýǵa buıyrasyz ba, álde kózben shamalap tige bereıin be?

— Ho-osh! Máýit ózińdiki, biraq bir aptadan keıin daıyn bolsyn... Qansha alasyń?

— Keshire kórińiz, taqsyr... O ne degenińiz,- dedi Merkýlov kúlimdep. - Meni qaıdaǵy bir kópes deısiz be. Myrzalarǵa qalaı qyzmet etýdi bilemiz ǵoı... Lersıanyń elshisine tikkende de bir aýyz sózsiz...

Tiger kıiminiń ólshemin alyp, kapıtandy shyǵaryp salǵannan keıin Merkýlov bir saǵat boıy úıdiń ortasynda, áıeline ańyraıa qarap turyp qaldy. Ol álgi iske áli sene almaı tur edi...

— Kórdiń be, qatyn, oıda-joqta istiń qalaı bolyp shyqqanyn! - dedi ol aqyrynda kúbirlep sóılep - Al endi máýitke aqshany qaıdan aldym? Aksıná, káne, baýyrym, sıyr satqandaǵy aqshany qaryzǵa bere tur!

Aksıná oǵan barmaǵyn shyǵaryp kórsetti de jerge bir túkirdi. Azdan keıin Aksıná kóseý jumsaı bastady, shólmekterin baıynyń basyna soǵyp syndyrdy, saqalynan ustap súıreledi, kóshege shyǵyp jurtqa: "Qudaı bar deseńder bolysyńdar! Óltirdi!.." dep aıǵaı saldy, biraq ol qanshama qarsylasqanymen, eshteńe bitire almady. Kelesi kúni Aksıná betine túsken tańbalardy sheberdiń kómekshilerinen jasyrmaq bolyp, tóseginen turmaı jatyp aldy, al bul kezde Merkýlov, kópestermen kerildesip, dúkenderdi aralap máýiti tańdap júrdi.

Tiginshi úshin endi jańa ómir bastalǵan edi. Erteńgisin tóseginen turǵannan keıin ol shaǵyn ǵana sharýasyna kúndegideı buldyraǵan kózderimen súzile qarap, ústi - ústine órshelene túkirýdi qoıdy... Odan keıin jurtty bir tańqaldyrǵany - endi kabakqa barýyn qoıyp, jumyspen aınalysty. Jaımen ǵana shoqynyp alǵannan keıin, úlken temir qursaýly kózildirigin kıip, qabaǵyn túıip, máýiti matany ústelge jaıyp salyp, beıne sony dýalap júrgen adamdaı qımyldaıdy.

Bir aptadan keıin mýndır daıyn boldy. Útiktegennen keıin ony kóshege alyp shyǵyp, sharbaqqa ilip qoıyp, tazalaýǵa kiristi; bir kishkentaı mamyqty alyp tastaıdy da, bir sajyn keıin sheginip, kózderin syǵyraıta, mýndırge uzaq qarap turyp, taǵy da bir mamyqty alyp tastaıdy, sóıtip ol eki saǵattaı júrdi.

— Bul myrzalardy qoı! - deıdi ótip bara jatqandarǵa. - Dińkem qurydy, ábden sharshadym! Oqyǵan, sypaıy adamdar, káne, oıynan shyǵyp kór!

Kelesi kúni mýndırdi taǵy bir tazalaǵannan keıin Merkýlov shashyn maılap tarady da, mýndırdi úr jańa aqsupqa orap alyp, kapıtanǵa tartty. Kezdesken adamdy toqtatyp alyp:

— Sendeı topaspen sóılesip turýǵa ýaqytym joq! Kapıtanǵa mýndır apara jatqanymdy kórmeımisiń? - dep urysty.

Jarty saǵattan keıin ol kapıtannan qaıtyp kele jatty. Aksıná:

— Tabysyńyz qaıyrly bolsyn, Trıfon Panteleıch! - dep kúlimdep, qysyla sóılep qarsy aldy.

— Óziń baryp turǵan aqymaqsyń ǵoı! - dedi oǵan baıy. - Naǵyz myrzalar birden tóleýshi me edi? Birden má dep ustata salatyn ol qaıdaǵy bir kópes pe eken! Jyndy...

Merkýlov eki kún peshten túspeı, tamaq ta ishpeı, barlyq qaharmandyq isterinen keıin demalyp jatqan Gerkýlesshe, qanaǵat tapqan sezimge berilip jatyp aldy. Úshinshi kún degende aqshasyn alýǵa ketti.

Aýyz úıge eptep basyp qana kirip, denshıkten:

— Taqsyrekeń basyn kóterdi me eken? - dep surady.

Kótergen joq degen jaýap alǵan soń bosaǵada, qaqqan qazyqtaı, kútip turyp qaldy.

Sol kúni sarylyp uzaq kútkennen keıin bir kezde kapıtannyń:

— Jelkelep aıdap shyq! Senbide kelsin de! - degen qyryldap shyqqan daýysyn estidi.

Senbi kúni kelgende de jaýaby sol boldy, sol senbide ǵana emes, kelesi senbide de osy jaýapty estip qaıtty. Aı boıy kapıtanǵa talaı kelip, aýyz úıinde uzaq saǵattar boıy kútip otyrdy, biraq aqsha alýdyń ornyna ylǵı saıtan alsyn degen nemese kelesi senbide kelsin degen ǵana jaýap alyp qaıtyp júrdi. Biraq tiginshi oǵan renjigen de, qapalanǵan da joq, qaıta... semirip tolyqsı bastady. Aýyz úıde uzaq ýaqyt kútip otyrý oǵan sonshalyqty unap, "jelkelep aıdap shyq" degen daýys qulaǵyna bir ásem sazdyń yrǵaǵyndaı jaıly tıip júrdi.

— Asyl tekti dep, mine, osyny aıt! Bizdiń Peterbýrgtegilerdiń bári de osyndaı keletin, - dep ol kapıtanǵa baryp qaıtqan saıyn masattanyp júrdi.

Eger de Aksıná sıyrdyń aqshasyn qaıyryp ber dep jaǵadan almasa, Merkýlov qalǵan ómirin kapıtannyń bosaǵasynda ótkizýge baqul edi.

Kapıtannyń úıine baryp kelgen saıyn qatyny aldynan:

— Aqshany ákeldiń be? Joq deımisiń? Sen ne istep júrsiń osy, ońbaǵan tóbet? A?.. Mıtka, kóseý qaıda? - dep qarsy alady.

Bir kúni keshke taman Merkýlov bir qapshyq kómir arqalap bazardan qaıtyp kele jatty. Aksıná asyǵa basyp sońynan erip keledi. Oılaıtyny - baıaǵy sıyrdyń aqshasy.

— Tura tur bálem! Úıge barǵan soń sybaǵańdy beremin! - deıdi kúbirlep.

Kenet Merkýlov, qaqqan qazyqtaı turyp qaldy da, qýana aıǵaılap jiberdi. Bular qasynan ótip bara jatqan "Shattyq" degen traktırden basynda sılındri bar, beti kúreńitken, masańdaý bir myrza atyp shyqty. Sońynan qolyna kıı" ustaǵan, jalańbas, ústi-basy uıqy-tuıqy kapıtan Ýrchaev qýyp keledi. Ústindegi jańa mýndıri borǵa boıalǵan, pogonynyń bireýi qısaıyp ketken. Qolyndaǵy kııin ońdy-soldy sermep, mańdaıynyń terin súrte:

— Men seni oınatqyzbaı qoımaımyn, jádigóı! Ońdy adamdarmen qalaı oınaý kerek ekenin úıretemin saǵan, saıtannan jaralǵan neme! - dep aıǵaılap keledi.

— Anda qara, aqymaq!- Merkýlov sybyrlap, qatynynyń shyntaǵynan túrtkilep, syńqyldaı kúldi - Asyl tekti adam ekeni kórinip-aq turǵan joq pa. Mujyqtan shyqqan jaman kópes kıim tiktirip kıse, onysyn ómiri tozdyrmaıdy, on jyl boıy súıretedi, al mynaý mýndırin áli-aq tozdyryp tastapty! Tipti, jańasyn tigip berseń de bolǵandaı!

— Bar, aqshańdy sura! - dedi oǵan Aksıná. - Bar deımin!

— Ne aıtyp tursyń, jyndy! Kóshede me? Jo-jo-joq...

Merkýlov qansha qarsylasqanymen de áıeli yrqyna kónbedi, ana azan-qazan bolyp júrgen kapıtannan aqshańdy sura dep aıdap saldy.

— Joǵal ármen! - dep aqyrdy oǵan kapıtan. – Sen - aq mazamdy alyp boldyń ǵoı osy!

— Taqsyreke, men baıǵus túsinem ǵoı... Mende sóz joq... biraq áıelim... aqylsyz maqulyq emes pe... qatyn degenniń qandaı aqyly bolatynyn ózińiz de bilesiz ǵoı...

Kapıtan mas kózimen oǵan adyraıa qarady.

— Sen-aq mazalap boldyń desem qoımaısyń! Joǵal ármen!

— Túsinem ǵoı, taqsyreke - aý! Biraq sizge aıtaıyn, aqsha sıyrdiki edi... Sıyrymyzdy Iýdekeńe satyp ek...

— A-a-a... sen shirkeı áli menimen sóıleskiń kelgen eken ǵoı!

Kapıtan kerilip turyp, qolyndaǵy kııimen salyp jiberdi! Merkýlovtyń arqasynan kómiri, kózinen oty tógildi, qolyndaǵy bórki jerge túsip ketti... Aksıná ańyryp qarap tur. Ol baıaǵy zamandaǵy Lottyń túz dińgek bolyp qatyp qalǵan áıeli sıaqty, bir mınýttaı únsiz turdy da, sonsoń ilgeri shyǵyp, úreılene, baıynyń betine úńildi... Ol Merkýlovtyń yrjıyp máz bolyp turǵan túrin, kúlimsiregen kózindegi irkilip qalǵan jasyn kórgende, tipti ań-tań boldy.

— Naǵyz myrzalar, mine, osylaı keledi! - dedi Merkýlov kúbirleı sóılep - Sypaıy, bilimdi adamdar... Dál osylaı baıaǵyda... baron Shpýselge, Edýard Karlychke tonyn aparǵanymda tap osy jerimnen uryp edi! Podporýchık Zembýlatov myrza da sóıtip edi... Úıine barǵanymda, ushyp túregelip, bar pármenimen salyp jibergen... Eh, qatyn, ol zamandar ótti ǵoı! Sen túkke de túsinbeısiń ǵoı! Bári ótti de ketti!

Merkýlov qolyn bir siltedi de, tógilgen kómirdi jınap alyp, úıine qaraı bettedi.

Aýdarǵan R.Ahmedov

---