InfoHub Logo

Al, káne, men saǵan ertede bolǵan bir oqıǵany aıtyp bereıin. Men ony bala kúnimde estip edim. Sodan beri sol áńgime esime túsken saıyn jasara beretin tárizdi. Áńgime de adam tárizdi ǵoı: olardyń tirshiligi jasy ulǵaıǵan saıyn kemeldenip, aqyl-parasaty tolysa túsedi, oǵan da shúkirshilik.

Sen, árıne, derevnáda bolǵan shyǵarsyń, shatyryna saban japqan kádimgi sharýalar úıin de kórdiń ǵoı. Mundaı úılerdiń tóbesine múk pen alabota ósip ketedi, al ıtarqasyna qutan uıa salady, láıleksiz úı úı bola ma! Qabyrǵalary bir jaǵyna qısaıyp ketken, terezeleri syǵyraıǵan kip-kishkentaı, onyń da bireýi ǵana ashpaly-jappaly, as úıdegi qazan peshi semiz adamnyń qarnyndaı shermıip, qampaıyp ketken: sharbaqqa asyla bir shoq aıý badam ósip tur, býyldyqty-býnaqty qyzyl shilik shalshyqtaý qara sýǵa murtyn malyp tur, onda balapandaryn shubyrtyp júzip júrgen úırekter. Bul úıde ıt te bar, ol únemi shynjyrlaýly, sondyqtan jalǵandaǵy jan bitkenniń bárine barqyldap úredi de turady.

Derevnálardyń birinde dál osyndaı bir úı bopty, onda erli-zaıypty kempir men shal sharýa turady eken. Dáýleti shaǵyn bolsa da, tapqan-taıanǵanynan ol-pul birdeme artylyp qalatyn. Máselen, olarǵa jalǵyz attyń da onshama qajeti bola qoımaıtyn, óıtkeni oǵan degen jumys ta joq, erteden qara keshke deıin jol boıyndaǵy saıdyń jaǵasynda tentirep tekke jaıylyp júretin. Ras, keıde qojaıyn atyna minip shaharǵa baryp keletin; keıde kórshileri surap minip, maıyn óteý úshin kákir-shúkir sharýalaryna qolǵabys tıgizip ketetin, biraq asyly, sol atty ne satyp, nemese paıdalyraq birdemege aıyrbastap jiberse de eshteńe etpes edi. Biraq nemenege aıyrbastaǵan jón?

— Ákesi, saýda-sattyq jaǵyna menen góri tıanaqtysyń ǵoı, – dedi bir kúni báıbishesi kúıeýine. Qazir shaharda jármeńke bolyp jatqan kez. Atty sonda aparyp ne satyp kel, ne sharýaǵa sebi tıetin birdemege aıyrbastap jiber! Jón tappaǵan jeriń joq. Jolyń bolsyn!

Sóıtti de, ol kúıeýiniń moınyna oramal baılaýdy, ol kúıeýinen áldeqaıda jaqsy biletin, qalaı bolsa solaı oraı salmaı, alqymynan eki shalyp baılady; óte jarasymdy, óte sándi bop shyqty. Sosyn áıeli kúıeýiniń qalpaǵyn alaqanymen sıpap, shalyn jyp-jyly erninen súıip aldy. Kúıeýi ne satylyp, ne aıyrbasqa túsetin álgi atyna minip aldy da, jolǵa shyqty. Saýda-sattyqqa kelgende odan bilgir adam joq!

Kún shyjyp tur, aspanda shókimdeı de bult joq. Jol ústi burqyraǵan shań, jármeńkege aǵylǵan adam: salt mingeni, arbalysy, óziniń qos jorǵasyna jalynǵany bar, antalaǵan halyq. Mı qaınaǵan aptap kún shyjǵyryp áketip barady, saıa tabar bir kóleńke joq. Qarıa jol ústinde sıyr aıdap bara jatqan bireýdi kórdi, sıyry sondaı ádemi, bul jalǵanda odan ótken sulý sıyr bolmaǵan shyǵar.

«Súti de tamasha bolý kerek, – dep oılady qarıa. Aıyrbastap jibersem, esebime dál keleıin – dep-aq tur».

— Áı, sıyr aıdaǵan jigit, toqtaı turshy! – dep aıqaılady ol anadaıdan. – Tilge kel! At degen jaryqtyq, sıyrdan qansha asyl, qanshama qymbat bolsa da, maǵan ásirese sıyr qat. Aıyrbastasaq qaıtedi, á?

— Nesi bar, aıyrbastasaq aıyrbastaıyq, – dedi sıyrdyń ıesi. Aıyrbas jasaldy da qaldy.

Sóıtip sharýa bir isti tyndyryp, kóńili jaı tapty, endi úıine qaıta berse de bolatyn edi, biraq shaharǵa barǵysy kelip ketti, sondyqtan jármeńkeni anadaıdan bolsa da bir kórip qaıtpaq úshin, sıyryn jetelep árman asty.

Sharýa da bir sydyrǵy aıańshyl edi, sıyry da qalysatyn emes, óńkeńdep eredi de otyrady, sóıtip olar kóp uzamaı qoı jetelegen bir adamdy qýyp jetti. Qoıy ári semiz, ári júndes eken.

«Shirkin, osyndaı bir qoıym bolsa ǵoı! – dep oılady sharýa. Jazdygúni oǵan esik aldyndaǵy saıdyń boıynyń bári ot, al qysqa qaraı úıde ustaýǵa da bolady. Shyndap oılap qaraǵanda, bizge osy sıyrdyń keregi ne? Odan da qoı jaqsy».

— Áı, sen óziń qoıyndy sıyrǵa aıyrbastaýǵa qalaı qaraısyń? – dep aıqaı saldy ol.

Qoıdyń qojasy sózge kelmesten kóne ketti, sóıtip sharýa shal qoıyn jetelep ilgeri tartty. Kenet toǵyz joldyń torabynda qoltyǵyna qysqan dáý qazy bar bir adamǵa kózi tústi.

— Sabaz, qazyń qazdyń tóresi eken, – dedi sharýa, eritse maıy, julsa mamyǵy da mol! Shalshyǵymyzdyń jaǵasyna aıaǵynan arqandap qoıyp, anda-sanda qara sýǵa júzdirip alsa qandaı ǵalamat bolar edi. Kempirim de qalǵan-qutqandy tekke tókpeı, osyǵan jınap bermeı me. Jaqynda ǵana: «Shirkin-aı, qaz bolsa ǵoı bizdiń úıde!» – dep otyrǵanyn da qulaǵym shalǵan. Qazyńdy aıyrbastaısyń ba óziń? Qazyńnyń ornyna qoı bereıin, ol az bolsa alǵysymdy aıtaıyn! Sáti túsip turǵanynda áıelime qaz aparyp bereıin de...

Qazdyń ıesi kelise ketti, saýda saqal sıpaǵansha ǵoı.

Shahar tipti jaqyn qaldy, jol boıy qujynaǵan adam men mal arasynan ótip bolmaıdy. Jolaýshylardyń bireýi jolmen, bireýleri jol jıegindegi saı tabanymen, endi bireýleri jol aqy jınaıtyn salyqshynyń kartop tanabyn basa-kóktep shubyryp barady. Kartop arasynda salyqshynyń arqandaýly taýyǵy qyt-qyttap shuqynyp júr eken, ony shubyrma jurtpen ilesip ketpesin dep baılap qoısa kerek. Munyń ózi syrt kózge sondaı ásem, sholaq quıryq tamasha taýyq edi. Jurtqa shekesinen qarap, birdeme degendeı qyt-qyttap qoıady, biraq onyń qyt-qyttap júrip ne aıtyp turǵanyn adam túsinbeıdi! Ony kóre sala sharýa taǵy bir aqyldy sheshimge keldi: «Osy jasqa kelgende, dál mundaı ásem taýyqty kórýim birinshi ret! Ózi tipti bizdiń ımamnyń mekıeninen de sulýlaý ma qalaı? Shirkin, osyndaı bir taýyǵym bolar ma edi! Taýyq degen óz tamaǵyn ózi asyraıtyn haıýan ǵoı, qolǵa túsken nárseni tumsyǵymen shoqyp alyp jeı beredi. Ózin qazǵa aıyrbastap alsam jaman bolmas edi-aý».

— Kel, aıyrbas jasaıyq, – dedi sharýa salyq jınaýshyǵa.

— Aıyrbastaıyq deısiń be? Oǵan men qarsy emespin, – dedi anaý. Sóıtip olar aıyrbas jasap jiberdi. Salyq jınaýshy qazdy aldy, sharýa taýyq aldy.

Jol-jónekeı kóp jumys tyndyryp, sharýa da sharshaıtyn kezi boldy, kún de qaınap barady. Bir jutym birdeme iship jiberip, birdeme tistep ál jınap alsa da jaman bolmas edi. Talabyna qaraı shaıhana da janynda eken. Shal solaı qaraı buryla berem degende, esik aldynda qap arqalaǵan bir malaı jolyǵa ketti.

— Arqańdaǵy ne? – dep surady sharýa.

— Shirigen alma ǵoı, – dedi anaý. Shoshqalarǵa bereıin dep bir qabyn jınap alyp em.

— Iapyrmaı, á! Qalaı kóp ózi! Meniń kempirime kórseter me edi! Byltyr ózimizdiń shoshalamyzdyń janyndaǵy alma aǵashynan ne bári jalǵyz alma aldyq; saqtap qoıaıyq dep, sandyqqa sala salsaq, onymyz da shirip ketipti. Sonda kempirimniń: «Shirik alma bolsa da, áıteýir, yryzdyq qoı!» degeni bar. Yryzdyqtyń qandaı bolatynyn myna almany aparǵanda kórer edi-aý, á! Aparyp berip saýabyn alsam, qandaı ǵajap bolar edi! Oǵan mynaý almany aparyp kórsetýdiń ózi men úshin úlken ǵanıbet qoı!

— Al sen bir qabyna ne berer ediń? – dep surady malaı.

— Ne berýshi em? Myna taýyǵymdy berem!

Sharýa taýyǵyn malaıǵa berdi de, almasyn arqalap sol arada shaıhanaǵa kirip, túregep turyp juta salatyn jerine bardy. Bir qap almasyn, janyp turǵanyn baıqamaı peshke súıeı saldy. Shaıhanada adam lyq toly eken alypsatarlar, deldaldar, mal satyp kásip qylýshylar bári bar; tipti bir-eki aǵylshyn da otyr, ózderi shylqyǵan baı, qaltalary toly altyn. Olar sol arada bás tigisti. Onyń jaıyn qazir aıtyp bereıin.

Apyr-aý, peshtiń túbinde shyjyldap jatqan nemene boldy eken?

Oıbaı, álgi alma ǵoı otqa qarylyp pisip qalǵan! Qaıdaǵy alma? Sol arada qarıanyń aldymen atyn sıyrǵa aıyrbastaǵany aıyrbastaı-aıyrbastaı, aqyry ol attyń ornyna shirigen alma ǵana qalǵany jaıly hıkaıa jurtqa túgel pásh boldy.

— Bálem, úıińe barǵasyn kempiriń sybaǵandy berer! – dedi aǵylshyn. Moınyńdy julyp almasa neǵylsyn.

— Julyp almaıdy, qaıta qushaqtaıdy moınymnan, – dedi sharýa. – Meniń kempirimniń ylǵı aýzynan tastamaıtyn máteli bar: «Ne qylsa da kón, kúıeýińdiki jón!» deıdi ol.

— Káne, bás tigiselik, – dedi aǵylshyn eregise ketip. – Bir kespek altyn tigem.

— Bir qapshyq bolsa da jaraıdy ǵoı, – dedi sharýa. – Al men óz tarabymnan tek bir qap alma men kempir ekeýimizdi qosa tigem, sol da artyǵymen jetedi.

— Kelistik! – dep aıqaılap jiberdi aǵylshyn. Shaıhanashynyń arbasyna aǵylshyndar da, shirigen almasymen birge qart sharýa da bári de syıyp ketti. Olar salyp otyryp sharýanyń úıinen bir-aq shyqty.

— Sálemet pe, sheshesi!

— Ózińe de saýlyq tileımin, ákesi!

Shahar tipti jaqyn qaldy, jol boıy qujynaǵan adam men mal arasynan ótip bolmaıdy. Jolaýshylardyń bireýi jolmen, bireýleri jol jıegindegi saı tabanymen, endi bireýleri jol aqy jınaıtyn salyqshynyń kartop tanabyn basa-kóktep shubyryp barady. Kartop arasynda salyqshynyń arqandaýly taýyǵy qyt-qyttap shuqynyp júr eken, ony shubyrma jurtpen ilesip ketpesin dep baılap qoısa kerek. Munyń ózi syrt kózge sondaı ásem, sholaq quıryq tamasha taýyq edi. Jurtqa shekesinen qarap, birdeme degendeı qyt-qyttap qoıady, biraq onyń qyt-qyttap júrip ne aıtyp turǵanyn adam túsinbeıdi! Ony kóre sala sharýa taǵy bir aqyldy sheshimge keldi: «Osy jasqa kelgende, dál mundaı ásem taýyqty kórýim birinshi ret! Ózi tipti bizdiń ımamnyń mekıeninen de sulýlaý ma qalaı? Shirkin, osyndaı bir taýyǵym bolar ma edi! Taýyq degen óz tamaǵyn ózi asyraıtyn haıýan ǵoı, qolǵa túsken nárseni tumsyǵymen shoqyp alyp jeı beredi. Ózin qazǵa aıyrbastap alsam jaman bolmas edi-aý».

— Kel, aıyrbas jasaıyq, – dedi sharýa salyq jınaýshyǵa.

— Aıyrbastaıyq deısiń be? Oǵan men qarsy emespin, – dedi anaý. Sóıtip olar aıyrbas jasap jiberdi. Salyq jınaýshy qazdy aldy, sharýa taýyq aldy.

Jol-jónekeı kóp jumys tyndyryp, sharýa da sharshaıtyn kezi boldy, kún de qaınap barady. Bir jutym birdeme iship jiberip, birdeme tistep ál jınap alsa da jaman bolmas edi. Talabyna qaraı shaıhana da janynda eken. Shal solaı qaraı buryla berem degende, esik aldynda qap arqalaǵan bir malaı jolyǵa ketti.

— Arqańdaǵy ne? – dep surady sharýa.

— Shirigen alma ǵoı, – dedi anaý. Shoshqalarǵa bereıin dep bir qabyn jınap alyp em.

— Iapyrmaı, o! Qalaı kóp ózi! Meniń kempirime kórseter me edi! Byltyr ózimizdiń shoshalamyzdyń janyndaǵy alma aǵashynan ne bári jalǵyz alma aldyq; saqtap qoıaıyq dep, sandyqqa sala salsaq, onymyz da shirip ketipti. Sonda kempirimniń: «Shirik alma bolsa da, áıteýir, yryzdyq qoı!» degeni bar. Yryzdyqtyń qandaı bolatynyn myna almany aparǵanda kórer edi-aý, á! Aparyp berip saýabyn alsam, qandaı ǵajap bolar edi! Oǵan mynaý almany aparyp kórsetýdiń ózi men úshin úlken ǵanıbet qoı!

— Al sen bir qabyna ne berer ediń? – dep surady malaı.

— Ne berýshi em? Myna taýyǵymdy berem!

Sharýa taýyǵyn malaıǵa berdi de, almasyn arqalap sol arada shaıhanaǵa kirip, túregep turyp juta salatyn jerine bardy. Bir qap almasyn, janyp turǵanyn baıqamaı peshke súıeı saldy. Shaıhanada adam lyq toly eken alypsatarlar, deldaldar, mal satyp kásip qylýshylar bári bar; tipti bir-eki aǵylshyn da otyr, ózderi shylqyǵan baı, qaltalary toly altyn. Olar sol arada bás tigisti. Onyń jaıyn qazir aıtyp bereıin.

Apyr-aý, peshtiń túbinde shyjyldap jatqan nemene boldy eken?

Oıbaı, álgi alma ǵoı otqa qarylyp pisip qalǵan! Qaıdaǵy alma? Sol arada qarıanyń aldymen atyn sıyrǵa aıyrbastaǵany aıyrbastaı-aıyrbastaı, aqyry ol attyń ornyna shirigen alma ǵana qalǵany jaıly hıkaıa jurtqa túgel pásh boldy.

— Bálem, úıińe barǵasyn kempiriń sybaǵandy berer! – dedi aǵylshyn. Moınyńdy julyp almasa neǵylsyn.

— Julyp almaıdy, qaıta qushaqtaıdy moınymnan, – dedi sharýa. – Meniń kempirimniń ylǵı aýzynan tastamaıtyn máteli bar: «Ne qylsa da kón, kúıeýińdiki jón!» deıdi ol.

— Káne, bás tigiselik, – dedi aǵylshyn eregise ketip. Bir kespek altyn tigem.

— Bir qapshyq bolsa da jaraıdy ǵoı, – dedi sharýa. – Al men óz tarabymnan tek bir qap alma men kempir ekeýimizdi qosa tigem, sol da artyǵymen jetedi.

— Kelistik! – dep aıqaılap jiberdi aǵylshyn. Shaıhanashynyń arbasyna aǵylshyndar da, shirigen almasymen birge qart sharýa da bári de syıyp ketti. Olar salyp otyryp sharýanyń úıinen bir-aq shyqty.

— Sálemet pe, sheshesi!

— Ózińe de saýlyq tileımin, ákesi!

— Sóıtip, men, atty aıyrbastap jiberdim.

— Ondaıǵa kelgende meniń shalym múlt jibermeıdi ǵoı, – dep, kempiri bir qap almany da, bóten adamdardy da kózge ilmesten, shalyna qushaq jaıa umtyldy.

— Atty men sıyrǵa aıyrbastap jiberdim.

— Táńirge shúkirshilik, – dedi áıel. Budan bylaı dastarqanymyzda sút te, maı da, irimshik te bolatyn boldy ǵoı onda. Aıyrbasyń ornyna kelgen-aq eken!

— Solaıy solaı ǵoı, biraq men sıyrdy qoıǵa aıyrbastap jiberdim-aý.

— Tipti jaqsy jasaǵan ekensiń, – dep maquldady kempiri. Ár nárseniń jónin biledi dep aıtyp edim ǵoı áldeqashan. Qoıǵa jetetin azyq bar ǵoı bizde. Qoıdyń sútin iship, irimshigine bir toıatyn bolǵan ekenbiz, júninen shulyq toqyrmyn, tipti jyly kúrte de shyǵyp qalar! Sıyr jaryqtyqta jún bola ma, táıiri, túlegen kezde bir tal da qaldyrmaı súıkenýmen bitiredi ǵoı. Aqylyńnan aınalaıyn seniń!

— Solaıy solaı ǵoı, biraq men qoıdy qazǵa aıyrbastap jibergem.

— Apyrmaı, ákesi-aı, qasıetti Morten toıynda shynymen-aq qaz soıatyn boldyq pa? Áıteýir, meniń babymdy tabýǵa shebersiń-aý! Retin taýyp ketken ekensiń! Qaz degen baqsań da, baqpasań da, áıteýir, meıramǵa deıin ózinen-ózi semirip shyǵady ǵoı.

— Solaıy solaı ǵoı, biraq men qazdy taýyqqa aıyrbastap jibergem, – dedi shaly.

— Taýyqqa deısiń be? Shirkinniń sáti túsken eken! – dep kempiri qýanǵannan aıqaılap jiberdi. Taýyq degen kóp-kóp jumyrtqa tabady, sosyn balapan basady, kór de tur, áli qoramyz toly taýyq bolmasa maǵan kel! Qashannan beri taýyq asyraýdy arman etip kelip em.

— Solaıy solaı ǵoı, biraq taýyqty men bir qap shirigen alma bergen adamǵa berip jiberdim.

— Apyr-aı, betińnen bir súıeıinshi! – dep máz-meıram boldy kempir. Mine, bul úshin qansha alǵys aıtsam da kóp emes! Endi men aıtaıyn, sen tyńda: sen jol júrip ketken soń, men ózime dámdirek tamaq isteıin dep, jýa qosyp jumyrtqa qýyraıyn dep edim. Jumyrtqam bolsa da, jýam bolmaı qaldy. Sosyn men muǵalimdikine bardym; biraq onyń áıeli kesip alsa qan shyqpaıtyn sarań, al soǵan qaramaı, jany izgi adam bop kóringisi keletinin bilem ǵoı. Sonda da odan jýanyń jalǵyz ǵana túıirin qaryzǵa suraǵanym.

— Bir tal jýa deısiz be? – dep ejiktep qaıta surady ol. Oıbaı-aý, bizdiń baqta eshteme óspeıtinin bilmeısiz be? Sizge beretin shirik almam da joq, kerek bolsa! – dep azar da bezer boldy. Endi bálem, men oǵan bir emes, tabany kúrekteı on shirik alma aparyp bereıin. Onysy nesi! Tipti bir qabyn bereıin, bálemge! Muǵalimniń áıelin sóıtip bir kúlki qylmasam ba! – dep áıeli kúıeýiniń aýzynan súıip aldy.

— Mássaǵan, bezgeldek! – dedi aǵylshyn. Joqshylyq qyspaqqa alsa da, qysylýdyń ornyna qyńq etpeıtin osy áıeldi kórdim. Máz bolmaıtyn nársesi joq. Mundaıdan aqsha aıaýǵa bola ma!

Olar taban aýzynda sharýamen esep aıyrysty: óıtkeni ol kúıeýiniń moınyn julyp alýdyń ornyna, qushaqtap turyp súıip aldy ǵoı. Olar aqsha degendi taý ǵyp úıip tastady.

Iá, áıeli ylǵı osylaı óz kúıeýin ózinen áldeqaıda aqyldy dep uǵyp, ne qylsa da kóner bolsa, odan paıdadan basqa zıan shege me.

Áńgimeniń bas-aıaǵy osy. Bul áńgimeni men baıaǵy bala kezimde estip edim. «Ne qylsa da kón, kúıeýińdiki jón!» degendi endi sen de estidiń.

Aýdarǵan Ǵ. Jumabaev

---