InfoHub Logo

Jetisý ólkesiniń teristik shyǵysynda uzaq joryqtan shaldyǵyp jetip at shaldyrýǵa kidirgen batyr... sol batyrdyń shókelep otyryp páske myzǵyp ketken kózi... osylardyń tasqa aınalǵan syrt sulbasyn az da bolsa kózge elestetip kórińizshi; álgi batyrdyń qapsaǵaı alyp tulǵasyn qatesiz kóshirgen Mataı taýynyń oıqy-shoıqy silemi dep bilesiz; jaýjúrek qoldaıdyń betin osqan qylysh tyrtyǵyndaı bolyp Altynemel asýy qylańytady; erteńgilik kún sol asýǵa asylyp dúnıeni nurymen jylytady, keshkilik kún Balqash jaqtyń boz munaryna sińip izin sýytady, asý órkeshinde altyn qaǵyndaı boıaý qalady. Shaqpaq qyzyl tasty qubylmaly kyr betkeıdiń asty toly altyn shyǵar, bálkim jurt alqyzyl órttiń boıaýyn altynǵa balap júrgen bolar. Áıteýir máıegi maıly, jeli jupar bul óńirge qyzyqpaǵan kisi kem; taqymy dymdanyp, quıymshaǵy qajalǵan dáńǵasar qara qalmaq at shaldyrdy, odan áride dúmbilez dúrbit dúmedi, atamekendi jaýdan qorǵaımyz dep jadaǵaı shekpendi qazaq ol jyldary shetinen sheıit bola jazdady; endi mine, qalǵan urpaq qońdy óńirge tas kenedeı qadalyp irgesi buıyrǵan yrzyǵyn terip tirshilik etýmen júr. Ótken ǵasyrdyń alpys besinshi jyly, aprel aıy, Mataı jyldaǵydan erte kóterildi; onsyz da birde syz, birde muz qys — qys bolýdan kalǵan, yljyraǵan súri qar ketisimen qyr betkeıde kók dúr ete tústi. Osyndaı el-seli shyǵyp jatqan shyraıly alakeýimde bul ólkege sáýirdiń tańyndaı bolyp, symǵa tartqandaı syptyǵyr órimdeı jas, orystyń oqaly, qaıys beldikti shen-shekpenin kıgen qazaqtyń oqyǵan azamaty kelgen edi. Kókte jyl qusy — tyrnalar tynbastan kerneı shalady. Jabaǵy bulttyń jalpyldaı kóshkeni qyzyq. Oqyǵan azamat jaılaýdyń tósin, búkis bel, quıryq bilemindeı jota, sapyrǵan qymyzdaı shıpaly, juǵymdy samaldy ábden saǵynypty.

Altynemel asýyna ıek artqan shapaǵatty nur páske kidirip, etekte, odan ári qubylmaly, qat-qat boıaýǵa malynyp saǵymǵa júzip jatqan keńis qıyrǵa qyzyqqandaı kez suǵyn qadady. Alqyzyl, alkúreń sáýlesin laqyldata tókti. Shapanynyń shalǵaıyn belbeýine qystyryp, aıaǵy-aıaǵyna juqpaı dedek qaǵyp mal qaıyryp koıshy júrgen; jaman tymaqty jylqyshyny ákesi ólgendeı aýylǵa at qoıyp quıǵyta shapqany ersi; aýyl shetinde jolym úı, jolym úıdiń aldynda jer oshaq tútin syzdyqtatady, beti keshe ǵana ashylǵan kelinshek bolar, qyzyl jaýlyǵyn júzine túsire jaýyp ımene basyp shylymshy oshaqty tóńirekteıdi; ańdaǵan kisige — qaraqat kóziniń astynda uıqysyz ótkizgen tún taby baıqalar edi; qumanyn ustap belin basyp qyr asyp bara jatqan keıýana tiri sýret; osy sýrettiń kúllisi Shoqanǵa sonshama ystyq. Myna ájimdi taý qyrtysyndaı kóne, kóne bola turyp ylǵı jasańǵyrap, jasara berýge qushtar, qumar, qaısar qazaq ómirine ishteı tánti. Myqtylyǵy, beriktigi dalanyń jýsanyna parapar tirshilik ıeleri osylar dep túsinedi.

Tý syrtynan dúbir estildi. Shombal bitimdi, keskini qalyń, kyzyl júzdi, dóńgelek saqaldy Tezek tóre, osy ólkeniń ámirshi bıi, keshe ǵana Shoqandy «Tuqymym keldi tóbem kókke jetti», — dep, qushaǵyn ashyp qarsy alǵan; jaıylyp tósek, domalap jastyq bolyp dýmandy otyrys jasaǵan.

Qonaqkáde ústinde bul eldiń sorpa betine shyǵar jaqsylary msn maılylaryn shaqyryp, shalqyp tasyp Shoqandy tanystyrǵan, túıeden túskendeı iri sóz sóılegen. «Peterbordaǵy oń kózim bul», — degen; «Chernáev áskeriniń aqylshy, jolbasshysy», — degen; «kerek bolsa Reseı patshasynyń sálemin qytaı bogdyhanyna ımenbeı jetkizetin elshilikke júrmekshi», — degen; shyny kerek, Shoqan basynan asqan gúmpildek kólpar sózdi súımeıtin, osy saparynyń mán-jaıyn jasyrmaı aıtyp saldy? «Saýshylyǵym kemigen soń otstavkaǵa shyqtym, Chernáev qolynan birjolata at quıryǵyn kestim, endi el ishinde jaıbaraqat tirshilik keship, kitap jazyp kún ótkizbekshimin», — dedi. Myna sózdi estigen Tezek tóre qymyzy taýsylǵan sabadaı búrisip, tyrysty; onsyz da úsh saýsaq ázer sıatyn mańdaıy ájimdendi; bylaıǵy jurt kózimen jer shuqydy, as jelinip bolar-bolmasta qaıdaǵy joqty syltaýratyp shetinen sýyrylyp jýan jotasyn kórsetip izimǵaıym joǵalyp jatty. Kemerinen asyp-tasyp qaınaǵan qazan sýalǵandaı sezildi. Úı ıesi arshamen tisin shuqyp mólıip otyrdy-otyrdy da shyrt túkirdi, «bozókpesiń áli», — dedi, sóıtti de kóshi-qon jaıyn syltaýratyp qyr astyndaǵy toqalynyń úıine jóneldi... Endi búgin túk kórmegendeı bolyp at ústinen shirenedi.

— Jaqsy jatyp, jaı turdyń ba, Shoqanjan, — deıdi. — Jaılaý tósin saǵynǵan túriń bar-aý.

— Saǵynǵanym ras. Árbir sátim asyq jardyń qyzyqty kúnindeı jyldam ótip bara jatqan sekildi. Kókeıge túıgen oılarym kóp edi, qaǵazǵa túsirip úlgersem qanekeı.

— Qaǵaz qazaqqa mal bolmaıdy. Oı baqqansha, qoı baqqan kósh artyq.

— Baı bir juttyq degen sózdi umyttyńyz ba, tóre.

Al, qaǵazǵa túsken asyl oı ólmeıdi, keıingi, ilgergi urpakqa umytylmaı jetedi.

«Jut» degen sóz tóreniń júregin shaıan bop shaqty, onsyz da byltyrǵy juttan esin ázer jınaǵan.

— Sóziń ashshy, qazaǵyńa, jataǵyńa jut tilep júrseń jetisken ekensiń.

— Eki sózińniń biri «elim, jerim» bolypty, bul asyl sózder ishtegi mol jamannyń búrkenshik kórpesi bolmasyn, tóre, — dep zilsiz qaǵytyp kúlgen boldy.

— Taıaqtyń bir ushy ózine tıedi-aý, Shoqan shyraq, ata mekendi, qaryndas qazaqty ot basynda otyryp biz bıledik desek, naǵyz ıesi túzde júrgen óziń kórinesiń ǵoı.

— Túıgenińe túsinbedim, tóre.

— Túzde júrip jat bolypsyń, júregiń sýyp úlgeripti qazaqqa. Jaýdy qýǵan batyrdy basqa tepti qatyny demekshi, el-jurtyńdy, arýaǵyńdy attap ótip,orysqa bodandyqqa baılap beripsiń ǵoı, qaıteıin.

— Jańylmaı sóıle, tóre. Orysqa bodan bolsań baǵyńnyń janǵany qaıta, — dep Shoqan janaryn jalt etkizgen. At ústindegi áýletti kisi tiksinip qaldy, jylandy úsh kesseń de kesirtkelik hali bar degen, mynanyń áli pysy basym, qaıraty qaýyndap kanjar janyǵandaı tutanyp tur ǵoı tegi dep, ishteı shimirige oılady, at basyn buryp jiberdi.

Shoqan kókjótelge býlyǵyp, ıyǵy selkildep kidirip qaldy. Syrt kózge múskin halge túsip jylap turǵanǵa uqsaıdy. Qasyna mysyqtabandaı daq-daq basyp jaltaq qoıshy taqady, taıaǵyn beline kóldeneń ustap alypty, jalań aıaq, jalań bas. Shoqan ter jýǵan júzin kóterip aldy. Áýdem jerde atyn borbaılap bara jatqan Tezek tórege, qyr betkeıde tizbektelgen kóshke, qarsy aldyna kelip turǵan qoıshyǵa nazar jyqty. Beısharanyń baǵjıǵan janarynan ózine degen esirkeý, músirkeýdi okydy, júrek basy shym etip, tula boıy qalsh-qalsh titirep ótti. Bul kúnge deıin ózin eshkim eskirep-músirkep kórmegen edi.

Aty sýyq nárseniń taqap qalǵany ma sonda.

Keýdesi qysylǵandaı bolyp demigip, kózin jumdy da jýsan ústine otyra ketti. Jaltaq koıshynyń jany joq, qapalaqtap, asty-ústine túsip báıek bolyp júgiredi. Belbeýine baılaǵan torsyqtan aqtasyn quıady, Shoqanǵa usynady. Qorǵasyn qalyń bult Mataı taýynan beri asty, nóser bolatynǵa uqsaıdy, qýraǵan seleý basy qımylsyz. Jaılaý ústi sıyrtańdaı surǵylt túske boıalyp, kógerip-sazardy, Altynemel kóre kózge alasardy. Kóshentoǵan ústinen beri jel ulyp ótti. Álgidegi úzik kósh kók munar kójıekke sińipti. Etektegi qalyń aýyl kóshi-qonǵa ázirlenip úı jyǵyp jatyr ma, álde daýyl aldyndaǵy álemtapyryq álemish hal me, áıteýir sabylyp, bytysyp, ybyrsyp ketipti. Jaltaq qoıshy jantorsyǵyn beline baılap, taıaǵyn basyna kóterip, mańyp bara jatqan aqtyly qoıdyń sońynan júgirdi.

Jer tósi ısinip jatqandaı ma qalaı.

Kóp uzamaı aıaýly azamat Shoqan máńgilikke kóz jumdy.

Qusmurynǵa ornaǵan áke qonysyna jete almaı jarym jolda qaldy, kaıyn jurty — Tezek tóreniń aýlyńda, eleýsiz jolym úıdiń karańǵy túkpirinde ıek qaqty da úzildi. Etegi taqaýda ashylǵan ýyz qalyńdyq Aısara qaldy syńsyp, Tezek tóre qarǵystan qabarǵan kisideı óz tórinde ózi ah uryp únsiz osharyldy. «Pálenshe óldi», — dep aýyl-aýylǵa atoılap habarshy shapty. Qyr betkeıden at baýyryna túsip «oı, baýyrymdap» joqtaý aıtyp josqyndap eshkim kelmedi. Bylaıǵy jalbaǵaı kıimdi qorash top aq jýyp, arýlap, kıizge oralǵan jeńil múrdeni ıyqtap kóterip aparyp jataǵan tóbeniń basyna qoıdy. Eleýsizdeý ǵyp topyraq úıdi, shala oqyǵan molda jartysyn jutyp quran oqydy, asyǵyp-úsigip bet syıpady. Bylaıǵy alabajaq top jıylýy qandaı jyldam bolsa, taraýy da sondaı tez izim-ǵaıym joǵaldy. Kókshe baýraıyna «Shoqan óldi» dep, ázirge uzynqulaq habar ketti.

Jataǵan tóbe jel ótinde.

Jaılaýǵa kóshken el tyrnadaı tizbektelip tóbeni oraı teristikke ótedi; sol kósh sary kúzben ilesip tústikke tógilip tóbe tusynan jáne jóńkildi. Zamananyń sary jeli úzbeı bebeýleıdi. Baıaǵy jaltaq qoıshy osy mańda ushyrasqan torsyq shekeli, almas janarly, ajarly jigitti esine alyp kúzde bir, kóktemde bir alasara túsken úımek topyraqtyń irgesine kelip, tize búgip quran okydy. Úımektiń ústine qaýyndaǵan shópti julady. «Ah, jaratqan ıe, jas óle me, kári óle me — bári pesheneden, o dúnıege bir kúnderi biz de attanarmyz-aý» — dep kústi alaqanymen ájimdi betin syıpaıdy. Qabir ústindegi shópti julyp bolǵan soń, tórt taǵandap eńbektep júrip mańaıyn tazalaıdy, qurt kesekti qolymen úgedi. Jelge ushqan topyraǵyn ýystap qaıyra úımekteıdi. Jer júregindeı bolyp eleýsiz jatqan shaǵyn tómpekke kelip tize búkken saıyn jaltaq qoıshynyń kóńili jaman qulazıtyn, tuldyr tuıaqsyz ótip bara jatqan tirshiligin oılaıtyn. Shaǵyn úımek jyl saıyn páseıip, jermen-jeksen bolyp, tozyp joǵalýǵa aınalyp barady. Sabalaq kúzdiń súmelegi sorǵalaǵan salqyn kúni. El jaılaýdan sabylyp qulap jatqan. Tas tóbede jelini syzdaǵan qorǵasyn bult jyljı almaı kúrkildeı jóteledi. Baıaǵy jaltaq qoıshy aıaǵy aqsap taltaq bolyp qalypty; tóbe basyna entige shyǵyp kózine sýret bolyp basylǵan torsyq shekeli, almas janarly jarly jigittiń molasyn ári izdedi, beri izdedi, esh shalynar emes. Kesh qoıýlap qarańǵylyq kirpik úıire bastady. Qoıshy júregi atqaqtaı, kóńili qulazyp ezilip jatqan jerge eńbekteı jorǵalady. Qalyń bedeni olaı-bulaı japyra júgirip, qymbatyndaı bolǵan qabirdi izdep sharq urdy. Kóńilinde aıtyp bolmas úreı. Bir mezgilde ábden qaljyrap býyny dirildep, yńq etip jer súze qulady. Balshyqqa shylandy. Beti jumsaq topyraqqa tıgendeı sezildi, ishteı óksidi, basyn kótere almaı ál-dármáni bitip, tynysy tarylyp, uzaq jatty. Kúz jańbyry seldete tústi. Jyly, jylbysqy topyraqty qushyp jatyp bult jyrtyǵynan barmaq basyndaı juldyzdy kózi shaldy.

Tań áletinde qos jolaýshy kóligin jedel basqyzyp kelip tóbe basyna kóterilgen. Sýyt júristen attary ábdep býsanǵan. Jeteginde qara nar bardy. Álgi alyp sıraqty neme jylbysqy jerden taıǵanaqtap, shatqaıaqtap tóbege ázer tyrmysty da, beli taldy ma, álde mejeli jerge jettik dep oılady ma — mańq etip tize búkti. Jolaýshylar kólikten domalap túsip túıeni tizdedi. Olaı-bulaı júrip áldeneni izdedi. Túıeniń arqasyna teńdep, arkanmen shandyǵan aýyr júkti bosatyp, qoldasyp túsire bastady; abaılap, aqyryndap jumylǵan qımylǵa qarap álgi aýyr júktiń qymbat nárse ekenin boljaǵandaı bolasyń. Jolaýshynyń biri jan-jaǵyna alaqtaı qarap áldeneni izdedi, mańaıyn jiti sholdy. Qaıyra kelip serigimen saýaldasty, alaqtasty, taǵy sharq uryp izdeý saldy. Qos jolaýshy qınalýǵa aınaldy. Tegi tappaǵan soń biri — atyna mine salyp, áýdem jerde, yldı tómende tizilip bara jatqan keshke qaraı tebine túsken. Qyr betkeıden qaraýytqan áldeneni kózi shalyp qalt kidirdi, sekirip túsip, solaı qaraı júgirdi. Jetip kelip jermen-jeksen bolyp óshýge aınalǵan molany, sol molany jastanǵan aryq qatpa shaldy kórdi. Qasyna ekinshi jolaýshy jetti. Ekeýlep shaldy aýdaryp qalyp edi, jylýsyz, demsiz, kur dene, jańa ǵana jan tásilim etipti. Únsiz, tilsiz kúıbeńdep júrip at terligin sýyryp alyp qazanyń betin búrkedi.

Alys joldan nar qospaqtyń belin taldyryp, at arytyp jetken jolaýshynyń biri — general-leıtenant Kolpakovskıı de, ekinshisi ári adútant, ári tilmash kyzmetinde júrgen qazaq jigiti bolatyn. Shoqannyń pikirles, muńdas dosy, kókiregi sáýleli general-gýbernator K.P.Kaýfman aıaýly qazaq ǵalymynyń qıan túkpirde ǵylym úshin tentirep júrip oıda joqta, otyz jasynda dúnıe salǵanyn kesh estidi.

Bolmysty, syrtqy dúnıeni boıaýmen, jaryqpen kóre biletin shyn asyl sýretshi opasyz dúnıeden kóshipti-aý dep ah urdy. Sypaıynyń sulý keskinin qaıta tiriltip kóz aldyna keltirdi. Sol zamandaǵy Ekaterınbýrgke, ýaqytyn saryp etip kaıta-qaıta saryala hat joldap, ondaǵy sáýletshi Zenkovqa ótinish bildirip qulpytas soǵýǵa tapsyrys bergen. Qulpytastyń qarajatyn Shormannyń Mustafasy kóterdi. Bireýdiń joǵyn bireý ysqyryp júrip izdeıtin zaman. Áne bitedi, mine bitedi men sózbuıdaǵa senip eki jylyn tekke óltirdi, aqyrynda, «qulpytas ázir boldy» degen qýanyshty habar jetti. Tyrnasha tyrıǵan uzyntura, bes tilde erkin sóıleı biletin, ári sýretshi, ári áskerı shen-shekpenniń ıesi Kaýfman sheberhanaǵa arnaıy óz aıaǵymen kelip, betinde arabsha, oryssha arnaý sóz oıyp jazylǵan sandyqtyń betindeı aq granıt tasty tebirene jyly alaqanymen syıpady. Alysta qalǵan aıaýly jannyń aq dıdaryn elestetti. Kóńil jyqpas áriptesi Kolpakovskııge: «Qaıtseń de Shoqannyń basyna jetkiz», — dep amanatyn aıtty. Ózi sińirine ilingen dimkásti bolatyn. Salqyn taspen únsiz tildeskendeı kózine jas alyp, tunjyrap uzaq turyp qaldy, sońynda sylań saǵymdaı qyr asyp qalyp qoıǵan qaı-qaıdaǵy muńly kúnderdi esine aldy; «Al, qosh!» dep qulpytas artqan úzik kerýendi shyǵaryp saldy. Ekaterınbýrgten erte kóktemde attanǵan shaǵyn sherý Ombyǵa mı qaınaǵan qapyryq shildede ázer jetti. Aq granıt tasty qabyrǵaly, qaýqarly narǵa tıep, qosalqy eki-úsh nardy jáne jetelep, úzik kerýen Semeı basyp, qarly Jońǵar kaqpasyn aınalyp ótip, óldim-taldym degende Aıagózge ilingende mızam túsip, qońyr kúzdiń salqyn lebi sezildi. Jolaı bel omyrtqasy úzilip eki nar óldi. Kolpakovskıı Aıagóz qalasynda kúsh kólik, jolbasshy kútip amalsyz aptaǵa osharyldy. Qońyr kúz qara kúzge almasyp, sabalaǵan sýyq jańbyr bastaldy. Asyqpasa bolmaıtyn edi. Súmelektiń arty qarǵa ulasady dep júrek basyna úreı jamap attanǵan eki jolaýshy sar jelip, sýyt júrip bir jarym táýlikte Mataı taýynyń irgesine ilikti, Altynemel asýyna yntyǵa kóz tikti.

Salqar sahı saharanyń kelesi pushpaǵynan áziz dosy zildeı aýyr qulpytasty qabir basyna alyp jetkenshe osy bir eleýsizdeý tómpeshiktiń ústinen on alty ret dúrkirep kóktem kógi qyltıdy, on alty márte sary sabalaq kúz kúrkildep ótken edi. Ushty-kúıli joǵalýdan saqtap qalar, jer betine belgi meńi — qulpytas kadiri óz aldyna ózgeshe.

Jer bolýdan, joqtyqqa jutylýdan saqtap qalar basyna qulpytas qoıar sońyńda dos bar ma, sirá.

Qos jolaýshy kóp kúıbeńdep álgi shaldy Shoqannyń aıaq jaǵyna jerledi.

Jalpaq aq granıt tasty joǵalýǵa aınalǵan tómpeshiktiń ústine jatqyzdy. Jedel qımyldap mańaıyn tazalady. Álgide saıabyrsyǵan jaýyn qaıta sirkireı bastady. Shógip jatqan nar basyn alǵa tastap óńeshin soza kerneılete ún salǵany; jabaıy, jat ún tóbe quıkany shymyrlatty. Jolaýshylar balshyqqa batyp, sýǵa shylanyp árekettep ábden tıtyqtady, akyry tas koıylyp bitken mezette bas kıimin qolǵa alyp tize búgip, únsiz minajat qylysty, kózge jas alysty. Tilmash jigit jer baýyrlap ún salyp jatqan nardyń tusaýyn sheshti, buıdasyn sypyrdy, «shý, janýar» dep turǵyzyp jiberdi. Jadaý ólkege qara nardy qaraýyldaı qylyp jalǵyz tastap, atqa qonyp, qos jolaýshy batar kúndi betke alyp jónele berdi.

Tómpeshik ústinde aq granıt jatady.

Aq seleý diril qaǵady, qýraǵan qýraı sybyzǵy shalady.

Keńirdegi kerneı nar joǵalady.

Tezek dúnıeniń tezegin terýmen, tentireýmen sharshaǵan kembaǵal jolaýshy kulpytastyń irgesine tize búgip az-kem tynys alady. «Osy men qaıda júgirip bara jatyrmyn» dep tańqalady; kózim jumylsa qulpytas qoıar jer betinde jalǵyz janashyrym joq, qaıda asyǵamyn», — dep qapalandy. Kúzde yldıǵa, kóktem jonǵa ıir-shıir josylyp jatatyn kerýen kóshi budan bylaı osy mańǵa kidirip, kóliktiń belin sýytyp, birer kún erý bolyp attanatyn ádet tapty. Sol qorash toptan aqyn bala, sezimtal qyz jyrylyp shyǵyp, tún perdesin jamylyp qulpytasqa kelýshi edi, jerde beti ashyq jatqan kıeli kitaptaı kórip, salqyn bederin syıpalap, únsiz-tilsiz uǵynysýshy edi. Jyldar óte sol jigit beli ketken kıreleń shalǵa, sol arý kóp tútilgen shúıke júnge aınalary anyq-ty. «Tóńkeris, keńes» degen jańa sózdiń qazaq saharasyna jedel esip tarap jatqan kezi bul. Jarlyǵa jan bitti, dılylar ishinen tyndy, kúnde jınalys kúnde «jeke tur», «batyraq» saılaý. Osy dúrmektiń ıen ortasynda baıaǵy jaltaq qoıshynyń jalǵyz tuıaǵy Jetpisbaev jeligip júrgen. Jelikpeı qaıtsin. Aýdannan kelgen qaıys beldikti, kók shápkeli ala kóz ókil: «Jamaýshy, jamaýshyny kórip júrip, taqıa jamaǵan jarlyny kórgenim osy, endi sen jalshy emessiń, belsendisiń», — dep arqasynan qaqqan. «Kóke, belsendi degen ne ol?» — dep suraǵan áýelde. «Belsendi degen jyrtyq shapanyn beline býyp, bilegin túrinip alyp baılarǵa tize batyratyn, kedeılerdi bir saıǵa jınap jınalys ashatyn adal adam», — dep túsindirgen, — belsendi eńbegine aqy-pul almaıdy, atqa minip, jurtty erteńdi-kesh jumysqa úndep dalaqtap shaba beredi»... Aınalaıyn ókimet, teńgermesti teńgerdiń ǵoı. Jetpisbaevtiń jeti atasy tilegen kásip osy emes pe edi endeshe. Oıpyrmaı, aldynan kisi ótkizbeıdi, ekpini úı jyǵady deıtinniń naǵyz ózi; taqymy tıgen at apta óte arqasy alynyp jaýyr bop shyǵady, burynǵy dıly adam munyń tóbesin kórgennen buta-butany panalap zytyp joǵalady. Kún bata silesi qatyp sharshaıdy. Birde inir kóleńkesimen ilesip, jerkepesine kóńili páseıip bas suqqan. Entigin basyp, demin alǵan. Qatyny oshaq basynda kúl sýyryp, surlanyp otyr. Balalar qosúreı, kózi shúńireıip júdep ketipti, ash sekildi. Jetpisbaev basynan kúnqaǵary synǵan kepkasyn aldy, jótkirindi.

— Belsendiniń qatyny, ot jaqpaı neǵyp otyrsyń? — dedi.

— Belsendi bolǵanyńnan ne paıda, úıde únem qalmady. Atqa minip dalaqtap shaba bergenshe, qaırylyp úı-ishińe qarasań-aý, qyzylsyrap óletin boldyq, tyshqaq laq tabarsyń-aý.

— Belsendi ashtan ólse de ókimetten aqy-pul dámetpeıdi degen.

— Ádiram qal onda! Biz shóp-shalam jep kúneltip otyra bereıik sen sol shapqannan mol shaýyp, o dúnıege deıin toqtamaı qarańdy batyra joǵal.

— Salǵylaspaı ot jaq endeshe.

— Úıde sirińke taýsylypty.

— Aı, túzde batyr, úıde qatyn bolyp myń qubylyp óldim-aý ábden. Bir teýip jalpıtaıyn ba osy?

Qurym kıizdiń astynda jatqan kishkentaı bala áke men sheshe kıkiljińin ózinshe sheshkisi keldi bilem, atqyp shyqty.

— Qazir shaqpaq tas ákelemin, — dep syrtqa júgire jóneldi.

Jetpisbaev an-tań, judyryǵyn ıiskep jáne jótkirindi. «Bul bala shaqpaq tasty qaıdan tappaqshy, mańaıdyń bári jylmaǵaı jýsandy jazyq, mańaıda aq tas túgili, qara tas emge ushyraspaıdy. Ol úshin Altynemeldiń qyrqasyna órmeleýden basqa amal bolmas. Áı, balalyq jasap birdemege urynyp júrmese neǵylsyn!».

Qurymbaı bala júgirgen betimen úı jelkesindegi jataǵan tóbeshikke shyqty, tóbeshiktiń tústik beti úlkendi-kishili qorym. Eskirip tóbesi oıylyp, úńireıip úreı shaqyratyny da bar. Keıingi kezde jańa mola qazylmaǵan soń ba, álde jataǵan tóbe jol ústi me — mal jaıylyp, shymdyq ústin tuıaqshıyr etip jiberipti.

Talaı oınap asyr salǵan jeri. Jańylmasa, áldekim alyp joǵalmasa, osy tusta, shetki mola ústinde úlken aq tas jatatyn. Jıegine quıryq basyp kúnge talaı shýaqtady, mańyna asyq oınady. Úlkender uǵyndyryp aıtpaǵan soń, erekshe en tańbasy bolmaǵan soń, áıteýir áldebir kisi áldeqandaı sebeppen alyp júre almaı kóliginen aýdaryp tastap ketken tas shyǵar dep oılaıtyn. Bul elde qabir basyna mazar ornatý, keshen, jádiger salý úrdis bolmaǵan; qaıta shala oqyǵan moldasy: «mola tezirek jermen-jeksen bolyp, ústin shóp basyp joǵalyp úlgerse — pendesi peıishke barmaqshy», — dep ylǵı myryńdap shegelep otyrǵany.

Álgide úıden balǵa ala shyqkan. Kelgen boıda jalpaq tasty qulashtap turyp soǵyp ótti. Taǵy perdi. Judyryqtaı jarpa tas bólinip tústi. Shaqpaq qant syndyrǵandaı qulshyndy. Jyldam eńkeıip etegine terip aldy. Qulapáre úıge qaıta júgirdi. Ursysýǵa qara tappaı qabaǵy tyrysyp otyrǵan sheshesiniń aldyna óńsheń saýdyrǵan aq tasty tóge saldy. Tanaýy deldıip, entigip máz.

Jetpisbaev tór aldynan basyn qaqshań etkizip kóterip alyp, etekke, oshaq janyna eńbektedi. Kele shaqpaq tasty qolyna alyp bir-birine uryp kórdi, murty tikireıdi.

— Ot qalaı ushqyndaıdy ózinen. Áı, mynaý qatyny salaq úıge taptyrmaıtyn qazyna múlik qoı. Qaıdan ákeldiń bul tastardy?

— Qyr ústindegi moladan aldym, kóke.

— Áı, qaıdaǵy mola, mola ústine kileń shakpaq tasty qudaı tógip ketip pe?

— Sandyq betindeı úlken tas, shetinen syndyryp aldym, kóke.

— Mundaı kelisti kıeli tasty aspannan qudaıdyń ózi tastaǵan shyǵar,

jerdegi pendelerdi ıtyrǵyljyń bolyp, yryldasyp pátýasy ketse — aspannan ıa, kitap, ıa tas tastaıdy eken dep estigenmin; bul sol kókten túsken kıeli nárse ǵoı. Qol jaıyp, quran oqyp jiberýge álipti taıaq dep bilmeımin. Shala oqyǵan moldany «qulaqsyń» dep tuqym-tuıaǵymen qosyp qyr asyryp qýyp saldyq. Ne de bolsa «bergenińe shúkir» dep betimdi syıpaıyn da shaqpaq tasty dorbaǵa tyǵaıyn. Budan bylaıǵy jerde sirińke surap kórshi-qolańǵa dedektep júgirmeıtin boldyq.

Osyny aıtyp Jetpisbaev qyrlanyp qoqılandy, betin sıpady, shaqpaq tasqa maqta orap ıyǵy selkildep urǵylap ushqyn shyǵardy.

— Áı, qatyn, qý shópshek ákel, — dep bajynady.

Aspannan sur bult jóńkilip kóshe berdi, bir-birinen esh aýmaıtyn kóńilsiz kúnder jyljyp óte berdi. Sholaq belsendiniń úıi qaıbir asqa jaryǵan. Eki kúnniń birinde kishkentaı Qurymbaı kóz aldy kógis tartyp, ishegi shurqyrap ashyǵyp qalady. Saı tabanyn qýalap jýa, sarymsaq terip jeıdi, ol nemeler ári-beriden ýy teýip ózegin órteıdi. Bir kúni kúnshýaqta qalǵyp-múlgip basy máńgip otyryp oıǵa shomdy. Sandyqtyń qaqpaǵyndaı úlken tastan kúnige bir kertip syndyryp alyp, oty byqsyp janyp bolmaıtyn oıdaǵy aýylǵa aparsam qaıtedi degenge júginedi baıaǵy. Oshaq basyndaǵy qyzyl kelinshekke usynsam, áridegi mal soıǵan úıdi tóńirektesem, shakpaq tasymdy kórsetsem... neǵylypty!.,. qurtynan, irimshiginen aýyz tıgizer bálkim, bálkim tyraqy eshkiniń asyq jiligin ustatar, qaryn toǵaıar.

Osy oımen kishkentaı Qurymbaı ár kezde tóbe basyna shyǵyp, sandyq tastan shaqpaq syndyryp alady, qoınyna tyǵa salyp yldıdaǵy malshy aýylǵa dedek qaǵyp júgiredi, kóńilshek qyzyl kelinshekti tóńirekteıdi. Belsendi ákeniń tóbesi ár qyrdyń astynan qylt-qylt kórinedi, shaýyp bara jatqan jerinen shaýjaıyna jarmasyp kidirtip, aýyl kezip júrgen qara balasynyń atyn surasań bar ǵoı, áı, qapelimde esine túsire almas edi. Janary atysyp, qaırańǵa shyqqan balyqtaı aýzyn qur ashyp-jumar edi. Qurymbaıǵa ondaı ákeniń bary da, joǵy da birdeı.

Tyrash bala bir kúni balǵasyn alyp qyr betkeıge jáne kóterilgen, úırenshikti jerge kelgen, qaraǵan kózdi tartyp turatyn jalpaq tastyń tómengi jaǵy túgel ketilipti, kempirdiń aýzyndaı omyrylyp bitipti. Jaqsy qyry bar shaqpaq tas synyp túspeıtin boldy dep ishteı qamyryqty. Jarpa tastan qyrly tas shyǵarý ońaı-ospaq emes árıne. Qurymbaı endi zil balǵamen joǵarǵy ernekti tómpeshteýge kiristi. Sóıtip apash-qupash dalbasalap, tasty asqa aıyrbastap, aýyl men úıdiń arasyn jalǵyz aıaq jol qylyp júrgende úıi qystaýǵa kóshetin boldy. Áýelgide «qystaý» dep oılaǵany úlken jol boıyndaǵy irgeli eldi meken eken; ákesi bulqan-talqan renjýli. «Eńbegimdi eskermedi», — deıdi áldekimge zyǵyrdany qaınap, — baı, qulaq degen ıtterdi osy ólkeden túrip qýyp shyqqanym jurt esinen shyǵyp úlgerdi, opasyz dúnıe degen ras bilem, endi kelip bastyq aýzyn qıǵashtap: «Belsendiniń zamany ótti, pálenshe-eke, úlken joldyń boıyndaǵy sıyr qoraǵa qaraýyl, ári baqtashy bolyńyz», — deıdi-eı, ól da bar maǵan, kúımeı qaıteıin, keshegi at ústinde shirengen qyzyl shápkeli, qaıys beldikti belsendi endi búgin jaman jabaǵyǵa ıtinip minip, aıaǵy jer syzyp, sıyr qaıyryp júrse jetisedi ekenbiz; áı, búıtip zamannyń ozaryn, bıliktiń tozaryn bilgenimde ǵoı, óıtip-búıtip lıkbez oqýyn bitirip alatyn edim».

Aıtty-aıtpady, qaıran belsendiniń kúni taıdy, jyny ketken baqsydaı ot basyna osharyldy.

Aıaýly qabir az-kem tynshyǵandaı, umyt qalǵandaı dáýren edi bul bir.

Úlken joldyń jıeginde aıadaı úıde Jetpisbaev qatyn-balasymen shańqyldasyp ursysyp otyr edi. Syrtta jel uryp turǵan. Shaıpaý áıeldiń minezi josyqsyz, kese syndy ma, shelek dańǵyrlady ma, oshaq byqsydy ma, áıteýir, úı-ishi álemtapyryq jaǵdaısyz kúıge túskendeı. Burynǵy belsendi, búgingi baqtashy, qaraýyldyń shyqshyty búlkildedi, jýan judyryǵy qyshydy. Endi bolmaǵanda alapat soǵys órti tutanar ma edi. Esik ashylyp, suq ıtshe sýmań etip áldekim kirip keldi. Kókala tútinnen kózi ashydy ma, túk kórmeı sostıyp turyp-turyp:

— Zdrastı, tamyr, — dedi.

Bul bet-aýzyn túk basqan orys Pastýshkov edi, qazaqshaǵa sýdaı aǵyp turǵan, temirden túıme túıgen orys kórshisi. Birdeme suraıtyn bolsa ylǵı osyndaı apaq-sapaqta, urys-keristiń qyzǵan shaǵynda jetip keledi. Jetpisbaev tetkip otyrdy da ashýyn ishki álemine qymtady.

— Joǵary shyq.

— Shyqqanda qaıtem, qazanyń asylmapty, samaýrynyń tóńkerýli jatyr.

— Nasybaıyń bar ma, tamyr, tamaǵym qurǵap ketti.

Pastýshkovtyń nasybaıy erindi qýyryp ketetin qylshanyń kúlinen jasalǵan, ıisi de ádemi, ernin tilimen tolǵap kóńili jaılana túsken.

— E, ne shaýamen júrsiń?

— Qol dıirmenińdi bere tur, tamyr. Qatyny túskir birer kún zyrlatyp bir qaptaı júgerini jarma jasap alsyn, balalar bókpen jep qaryn shermıtsin.

— Qalaısha? Qol dıilmen dán jemeıdi, ustaǵa apalyp tiseý kelek bolyp júl.

— Oqasy joq, tamyr. Ózim-aq tisep ońdap alamyn.

Jetpisbaevtyń jan teri shyǵyp qysylýǵa aınaldy. Myna mundar jalynyp, úzdigip otyryp alatyn túri bar. Ana bir jyldary shala oqyǵan moldany kámpeskelep júrip kolǵa ázer túsirgen dıirmen tasyn bóten qolǵa ólse bergisi joq. Bergisi joq. Belgili ǵoı, birse boldy — aptaǵa sheıin ushty-kúıli joǵalary; sodan keıin kelesi kórshi keledi jalynyp surap... sosyn kelesi... surampaz qazaq taýsyla ma?... orysynyń óńeshin sozyp otyrysy mynaý, qaıtsem jalǵyz atym nasybaımen atyp alamyn, jatyp alamyn deýmen... onyń ústine qatyny berekesiz-aq, qolyna túsken múlikti qıratyp qaıtarady. Bolmas, bolmas, qaıtsem bul páleden din aman qutylýym kerek. Nasybaıyn irgege shyrt túkirip tastady.

— Jaman dıirmenge sonsha nesine jalynasyń, tamyr. Odan da anaý bel astynda, qyr betkeı shaǵyn tóbede nesin aıtasyń, kelisti dıirmen tas jatyr, ortasynan qaq bólseń bar ǵoı áp-ádemi qol dıirmen shyǵady. Temirden túıme túıgen ustasyn, óziń, qolyńnan bári keledi, bar da sol tastan dıirmen jasap al, árkimge jalynyp áýre bolyp júrmeısiń.

— Ádeıi aldap qıynǵa salyp otyrǵanyń shyǵar.

— Nesine aldaıyn, ımandaı shynym, túp paıdańdy oılap otyrmyn.

— Qulaqqa sińetin sóz eken.

— Sińbese aıtamyn ba.

— Ol tasty maǵan kim kórsetedi sonda?

— Myna Qurymbaı jaqsy biledi. Áı Qurymbaı, qazan ańdyp mólıip otyra bermeı tur da kıin, myna aǵańdy baıaǵy óziń biletin tóbege ilestirip apar, sandyq tasty kórsetip qaıt.

— Sandyq tas emes ol, kóke, jatqan jalpaq tas ánsheıin.

— Itim bilip pe ne tas ekenin. Bálkim jerdegi pendeleri ıtshe yryldasyp aıtysyp-tartysa bergen soń ses qylyp kókten tastaǵany shyǵar, bálkim... áıteýir, bara salyp qur balǵamen tómpeshteı bermeı bissimillá dep, bet syıpap alyńdar áýeli. Kıesi tıip aýzyńdy qısaıtyp ketip júrer.

Pastýshkov sońyna kishkentaı Qurymbaıdy ilestirip shyǵyp jóneldi. Jolaı úıine kire salyp qural-saımanyn aldy, býynyp-túıindi. «Ózge jurt qymqyryp ketpeı turǵanda tez jetip ekige bólip úıime jetkizip alaıyn» dep oılady.

Qyr betkeıge eki jaıaý ekindi áletinde ázer ilikti. Tóbe ústi jadaý. Shóbi sarǵaıyp ketipti. Qýraı jelmen azynap bebeý qaǵady, ajyryq sabaǵynan qyrqylyp soıaýy qalypty. Batýǵa oıysqan kúnniń boıaýy tóbege josa bop juqty, mańaı túgel qanqyzyldandy. Jer astynan shyqqandaı áldebir qubylmaly mazań ún tóbe quıqany shymyrlata sarnaıdy, daýys salady. Pastýshkovtyń júrek basyn sýyq úreı shaldy, janary jasaýrap, qoly dirildedi. Budan talaı qazaǵa aralasqan, ólgen kisiniń súıegine kirip, muzdaǵan deneni ustap kórgen, bir basynan nesheme qater ótkergen, bárinde tiri adamnyń tirshiligin jasap jaırańdap kúlip, taırańdap jortyp júre berýshi edi: ajal men ómirdiń ara salmaǵyn paryqtap ajyrata qoımaıtyn. Júregine qater jamaıtyn. Ne keremetiniń bary belgisiz, bul joly birtúrli jaısyz halge túsip, jan álemin sýyq jel keýlegendeı sezilip... turdy-turdy da, aqyrynda dúnıe qulqy, ómir qyzýy jeńip zildeı balǵany qolyna aldy. Alaqanyna túkirdi.

«Betindegi qumyrsqa izindeı beder jazýy ne eken» dep oılady; — meıli de, tiri jan tirshiligin jasaıdy, ólgenniń artynan ómir jibi úzilmeıdi, bul da bizge buıyrǵan násip shyǵar».

Áýeli temir qashaýdy jalpaq tastyń ortan belinen kóldeneń júrgizip kishkentaı balǵamen uryp oıyp shyǵýdy kózdedi. Úlken sandyqsha tasty ortasynan qaq bólmekshi. Sosyn baryp shet-shetinen qashaý salyp tisep, egep dóńgelektep keltirmekshi. Qasyndaǵy Qurymbaıdy «Endi keregiń joq, júre ber», — dep aýylǵa qaıtaryp jiberdi.

Temir qashaýdy ortan belge salyp tizerlep otyryp tyqyldatyp jóneldi, ıyǵy damylsyz búlkektedi. Óz-ózine rıza bolyp ishten túlen túrtkendeı shyqylyqtap kep kúldi. Kún batqansha damylsyz jáýkemdedi. Samaıynan jyly ter shubyryp aqty. Oramalyn alyp súrtýge de murshasy bolmady. Álde qandaı belgisiz syrt kúsh asyqtyryp, degbirin alyp, aldyna salyp qýyp bara jatqandaı ma. Qulaǵyna jel qýraı yzyńy keletindeı me. Óstip qunjyńdap otyryp orta deńgeıge deıin oıyp shyqty, terge malshyndy. Kenet qashaý astynan ushqan tas jańqasy shyrt etip oq kózine túskeni. Shym etti. Pálendeı aýyryp; janyn mazalamasa da kóz janaryn jasqa toltyryp, syzdatyp barady; qolymen ýqalaıdy — ketpeıdi, oramalmen súrtedi — shyqpaıdy. Aýrý pás-páske ulǵaıyp tamyrǵa ketti me. Kózin sýyra jep shydatpaýǵa aınaldy. Túregelip mańaıyna qarady.

Mańaıy kilkigen aljasyl boıaý; álgidegi aldynda jatqan aq tas sol aljasyl boıaýdyń betimen jyljyp, tolqyn saǵymǵa ilesip qashyqtap bara jatqandaı ǵoı: qarap turyp júregi kóterildi. Ózin tolqyny jybyrlaǵan telegeı teńizdiń ortasynda turǵandaı sezindi. İshki jan dúnıesiniń tıegi taıyp ketkendeı qulazı jalǵyzsyrap, jabyǵyp, ókirip kep jylady.

Ertesine úıine betin basyp keldi.

Tósegine qulady.

Janary kúp bolyp isip zar qaqsap, uzaqty kún dóńbekshidi; kórshi aýyldan habarlasyp dáriger jetemin degenshe kózi aǵyp túskendeı bolyp qınalyp jatyp dúnıe saldy, kún kókjıekke qanqyzyldanyp batty.

Aq granıt qulpytas týraly budan bylaı el ishinde ne qıly áńgime gýledi. «Jaı tastan ot shyǵýshy ma edi, aspandaǵy aıdyń synyǵy bálkim», — desedi; myna shetten Jetpisbaev óńeshin sozady: aldy-artyna qaramaı alashapqyn bolyp aljasyp júrgen pendesiniń basyna dóp tısin, esin jısyn dep tastaǵan táńir sheberdiń isi dep. Qolyndaǵy kúregin jerge teýip sińirip topyraq aýdarady, anadaı jerdegi orys dosynyń jas molasyna kúrek atady. «Betindegi arabsha jazýy jaı sáz emes, qurannyń súresi bálkim», — desedi bylaıǵylar; myna tustan Jetpisbaev shyj-kóbelek bolady: orys dosym-nyń aıaq astynan opat bolýy tegin emes, kıesi urǵan dep. Qazaǵa jınalǵan jurttyń kózinshe: «Sen júgirmektiń shyǵarmaıtynyń joq», — dep kijinip, kishkentaı Qurymbaıdy tómpeshteıdi. Úıine júgiredi. Terinde, kóne sandyq ishinde tyǵýly jatqan baıaǵy shaqpaq tasty alyp, úıden atqyp shyǵyp aýlaqqa laqtyrdy. Janary oınap, kálımaǵa tilik keltirip, túsin sýyqqa salady. Orys dosynyń qabirine kúrekpen jentektep topyraq atty. Lezde alaqany oıylady. Jurt taraıdy. Sol kezden bastap el tóbe basyna aıaq basýdy qoıdy. Kisi júrmegen soń qabir mańaıyn qalyń shóp basyp, az ýaqyttyń ishinde sheti mújilgen, ortasyna qashaý izi túsken qulpytasty kómip saldy. Zamannyń sary jeli bebeýleı soǵyp, jyldar jyljyp qabir qaıyra joqtyqqa jutyldy, kópke deıin umtyldy.

Aıaýly azamattyń kóz jumǵanyna toqsan úsh jyl tolǵanda jańa jetilgen zerdeli urpaq qabir basyna úsh metrlik sándi obelısk ornatty: baıaǵy Kaýfman qoıǵyzǵan qulpytas sol obelıskiniń etegine qaıyra japsyryldy.

Jer bolýdan, joqtyqqa jutylýdan saqtap qalar, qabirińniń basyna qulpytas qoıar sońynda joqtaýshyń bar ma, sirá.

---