InfoHub Logo

1974 jyldyń maýsymynda Qyrymǵa jol alyp, ondaǵy teńiz jaǵalaýyna oryn tepken Ialta qalasynyń kindiginde tóbeshik ústindegi jazýshylar demalys úıinde shyǵarmashylyqpen aınalysýdyń sáti tústi. Qasymda zaıybym bar. Teńizdiń tuzdy sýy ıin qoltyqtaǵy tas shemen bógenge asylyp oınap, keıde tynymsyz oınampaz baladaı minezge túsip maıda tolqynyn sekirtse, endi birde kúshti arystan jaldy tolqyndary jaǵany qarsh-qarsh shaınap kisini túrshiktire túsedi. Kúnige bir mezgil teńizge shomylamyz, qalǵan ýaqyt qalany aralaýǵa, ıa bolmasa bólmege qamalyp alyp qaǵaz shuqylaýǵa ketedi. Aptasyna bir márte jarty araldyń ortasyndaǵy Baqshasaraıǵa saıahat uıymdastyrylady eken. Baıaǵy Qyrym handyǵynyń ordasy oryn tepken tarıhı jádigerdi, Pýshkın shabytyna qanat bergen fontandy kórermin degen dámemen sol saparǵa kúnilgeri jazylyp qoıǵam. Kóp kúttirmedi. Merzimdi, ýádeli ýaqyt kelip jetti. Demalys úıiniń basshylary saıahatqa óz-ózinen sýsyp turǵan sý jańa avtobýs bólipti. Zaıybym jol alys, sapardyń biraz bóligi jaıaý sabylýmen ótedi degen syltaýmen júreksinip barmaı qalǵan.

Árqıly ult ókilderine qosylyp, jasymyz, jasamysymyz bar, avtobýsqa úıilip minip Qyrymnyń kindik ortasyna tartyp kettik. Júırik kólik áýeli kúnniń shyǵysyn betke alyp teńizdi jaǵalap biraz júrdi de sol jaq qabaqqa kósilip shyǵyp aldy-daǵy birazdasyn mıdaı jazyqqa tústi. Jol buralań. Tasy, qumy aralasyp jalańashtanyp qalǵan jaýyr tusta kólik mımyrttap júrisi baıaýlaıdy. Asfálty tozbaǵan jolda yshqynyp joldy uzarta túsedi. Teńiz kóp kórim artymyzda sary saǵymǵa jutylyp qala berdi. Bir saǵatqa jýyq tolassyz josyǵan júırik sáske túste qalyń adyrǵa kelip kirdi. Taý deıtin kórinip, nusqalanyp turǵan taý emes, jaıpıǵan jazyq ta emes, uńǵyl-shuńǵyly azynaǵan jynysqa kelip kirdik. Birazdasyn qara adyrlar Abaı, Muhtar týyp ósken Shyńǵystaý buıratyna uqsap, kózdi tartyp, qaraqoshqyl kógildir boıaýǵa almasty. Sarǵaıǵan sahara taýsylyp, qoldyń salasyndaı qara adyr bastaldy.

«Qyrymnyń qyryq batyrynda» jyrlanǵan kóne qonys osy. Alyp kesirtkeniń qańqasyna uqsap kóldeneń sulaı túsip Bahshasaraı taýy jatty. Bylaı kózge qymyzǵa mas bolyp, arsasy shyǵyp, shapanyna jantaıyp uıqyǵa ketken kárige uqsaıdy. Jolbasshy áıel aýzy-aýzyna juqpaı aıtyp keledi. Aıaq basqan saıyn tatar, musylmansha jer attaryna kezigesiń. Tereń saı tabanynda Kereıhannyń aq saraıy, bir kezde kózdiń jasyndaı sý tamshylatqan fontandar, áýizder, saıabaqqa malynǵan garem, mármár basqysh, shań basqan bólmeler kóńildi árqalaı oıǵa jetelep degbirińdi ala túsedi. «Myna tusta Qyrym hany elshilerdi qabyldaıtyn bolǵan», «myna alqapta áskerin sapqa turǵyzyp joryqqa ázirlengen», «aldymyzdaǵy úlken taý jaý kelgende qashyp tyǵylatyn qorǵan bolǵan...» aıtyp keledi, uǵyndyryp beredi. Oı, páli-aı, bul ne degen muńly ólke edi! Jaqpar tasty kesekshe órip saraı salǵan, súrleý, soqpaqtaryn myń buraltyp ásemdegen, ár tusta namaz oqıtyn meshit sulbasy qalqıady. Jolbasshyǵa saýal qoıamyn:

— Jer-sý attary bári tatarsha, han ordasy mynaý, minajat eter meshiti anaý, endi osy jer ıesi, ańyz ıesi — halyq qaıda?

— Azǵantaı tatar handyǵy osynaý aımaqty bes-alty ǵasyr bılep turǵan, kórińde ókirgir Toqtamys han ýaǵynda orystardan alym-salyq alǵan, salyq tólemeısiń dep orys knázderiniń basyna áńgir taıaq oınatqan, elshilerin ustap alyp jalańashtap sabaǵan.

— Sol baıbatshalardyń tuqym-tuıaǵy saǵymǵa uqsap, býǵa aınalyp joǵalǵan ba?

— Kórińde ókirgir Stalın tatarlardyń bylaıǵy urpaǵyn Tashkent túbine jer aýdarǵan, sazaıyn tartqyzǵan sóıtip.

Kórde tur. Myna orys jolbasshymyz ultshyldyq namysymen aýyrǵan adam bolyp shyqty, tarıhty kórneý burmalap tur. Bes-alty ǵasyr boıyna myna Qyrymdy bılep-tóstegen, qamal salǵan, meshit turǵyzǵan tatar ulysyn kópe-kórneý telpegin teris aınaldyryp kıgizip áıkápir atandyryp kelimsekke telıdi. «Qyrym» dep jer atyn qoıǵan, boıynda qyrym eti qalǵansha azappen, beınetpen júrip osynaý tasty jerge sý shyǵarǵan, qala salǵan, áýiz ornatqan, tútin tútetip, urpaq qaldyrǵan tatardyń tuqym-tuıaǵyn jeksuryn ete sóıleıdi. Eki sóziniń biri garem ustaǵan, hanzadasy elýshaqty áıel alǵan, myna irgedegi orys knázderinen qoqańdap salyq alǵan... Baqshasaraıdy aralap tamashalaǵan soń, ushqan tyrnasha tizbektelip, birimizdiń sońymyzǵa birimiz ilesip tústik jaqty betke aldyq. Jalǵyzaıaq jol taýǵa órledi. Baspaldaqtap kóterilgen saıyn qara tastyń qyr arqasy bıikteı berdi. Kóp júrip, tizbektelip, aqyrynda bıik taýdyń basyna shyqtyq.

Eń ǵajaby, sol jaǵymyz tik qulama jar, kóz ushynda jylansha ıretilip ózen aǵady. Oń jaǵymyz jaıpaq jota, túıetaıly kúdis bel. Júrip kele jatqan jalǵyzaıaq joldy japsa tabıǵı qorǵannyń ishinde qalasyz. Bıikke kóterilgen kezde manaǵy han ordasy, rabat, kerýen saraı, úlken tas jol túgelimen tómenge lyqsyp, bizder bıikte qaldyq. Azynaǵan jel qalpaqty ushyra jazdaıdy. Ol kezde jas bıkeshter qýyqtaı shalbar kımeıtin rásim, jel keýlegen kóılekteriniń etegin qolmen basyp, tizesin búgip, búgejektep álek. Jolbasshynyń daýysy emis-emis: «Tutqıyldan kúshi basym jaý kelse álgi kórińde ókirgir tatar hany qatyn-qalashymen osynaý taý basyna shyǵyp ketetin bolǵan, sońyndaǵy jalǵyz aıaq súrleýge kóz mergenderin qoıǵan, sóıtip ókshelegen jaýlaryn bir-birlep atyp taýysqan, taýyspasa da tıtyǵyna jetken...» Myna myryń yǵyspa sózden jalyǵyp shetken shyǵyp ketkem. Shyń basynda tastan órip, shegendep salǵan tórtqulaq jádiger tur. Turqy kisi boıy. Taqap kelip, aınala júrip qyzyqtap qaraı bastadym. Bir buryshyna oryssha, jádıtshe jazylǵan temir taqta ilingen. «Tohtamysh begim Hansha bıbi» degen jazýdy oqydym. Jádiger tasyn aqyryn qolmen syıpap minájat ettim. Sońymnan salyp uryp jetken jolbasshy: «Bul Toqtamys hannyń súıikti qyzynyń mazary», — dedi. «Ózi qaıda, qashan kóz jumǵanyn ıtim bilip pe, áıteýir orys knázderimen qyrqysyp júrgende opat bolsa kerek...»

Qyrym jarty aralynyń kindik ortasy. Ańyljyǵan aspan astynda kósilip jatqan adyrly taý. Onshalyq bıik te, úlken de emes. Kóp jeri kári Shyńǵystaýǵa uqsaıdy. Taýdan ári bulym-bulym belder, kóz súrintpeıtin kógildir sahara, azynaǵan jel. Jádigerdiń qýys-qýysyn erkin aralaǵan muzdaı jel qyzdyń syńsyp jylaǵany sekildi asa muńly saryn shyǵarady eken. Tyńdap turyp tóbe quıqań shymyrlaıdy. Kókiregińnen muń oıanady. «Bul kóńilsiz dúnıeden kóp jyl óter. Kim biler, jabyrqańqy jazǵan sózim, jibermeı, kóp toqtatar onyń kózin. Jolaýshy jol ústinde tamasha etken, syqyldy ótken jannyń bir kúmbezin». Qara tastan kelistirip soqqan kúmbezdi jádiger. Altyn ordanyń irgesin bekitemin, shildiń qıyndaı bytyrap ketýden saqtaımyn dep at ústinde jarty ǵasyrǵa jýyq salpaqtaǵan áıgili batyr, aqsúıek Joshynyń tuqymy, Toıqojanyń erjúrek uly. At ústinde salpaqtap júrip Ámir Temirmen tórt márte uly maıdanda qylysh sýyryp urysqa shyqqan. Eń sońǵy ret 1395 jyly doly Terek ózeniniń jaǵasynda ashyq maıdan ashyp, jan berisip, jan alysyp julqysyp júrip, aqyrynda týy jyǵyldy. Toqtamystyń osynaý jeńilisine arnap shyǵarylǵan joqtaýdyń ózi qalyń tom kitap. Osynaý syrbaz áke, sardar qolbasynyń kindiginen taraǵan Hansha Bıbi arýdyń jer shetinde, Qyrym taýynyń bıiginde, belgisiz eldiń tórinde tas jastanyp jatysy mynaý. Kózge sary saǵym úıirilse, kóńilge qaıaýly muń jınalady. Uly dúbirge degen este joq eski saǵynysh oıanady.

Toqtamys — Dáshti-qypshaq ulysynyń sońǵy tulǵasy. Jeti jyl boıyna jalaýyn jelbiretken sary taqym qolbasy, kóshbasshysy. Eńký-eńký jer sholyp eńirep ótken joqshysy. Andysqan jaý almaı qoımaıdy. Jelkeden orys knázderi bult bop úıirilse, tústiginen Ámir Temir sary masadaı sarbazyn órgizip esh tynshytpaıdy, qos arystannyń qyspaǵynda janushyrǵan kúdis jondy kók bórige uqsady.

Asaý tolqynyn tasqa uryp, búktetile josyp jatqan Terek ózeniniń jaǵasynda samsaǵan sary qoldy tizip qoıyp, daýylpazdy dúńkildete soǵyp, eki jaq uly maıdanǵa lap qoıdy. Bul 1395 jylǵy sáýir aıynyń jańasy bolatyn. Kireýke saýyt sógilip, jebe ysqyryp, nesheme bozdaq úshkir naızaǵa arandap at jalyn qushty. Aqyrynda Toqtamys qoly jeńilis tapty. Bul jeńilis Edil boıyndaǵy Hajy tarhan, Qazan qalalarynyń orys ıeligine ótip, Altyn ordanyń irgesin shaıqaltyp, kóp uzamaı shańyraǵyn ortasyna túsirdi.

Orys knázderi eńsesin kóterdi.

1410 jylǵy Grúnvald maıdanynyń orystar paıdasyna sheshilýin jedeldetti.

Batys eýropa aqsúıekteriniń, korólderiniń júregindegi úreıdi basty, dirildi azaıtty.

Ámir Temir joryǵy Dáshti-qypshaqtyń básin tómendetip, toz-toz etip, esesine orys ulysynyń tarıh aldynda irgeli memleket bolýyna esik ashyp berdi. Keıde oılaısyń, eskiden qalmaı kele jatqan, qazaqqa qyrsyq bop jabysqan osy kúngi qazekemniń jershildik, rýshyldyq aýrýy Toqtamys qolynyń jeńilis taýyp, Ámir Temir qylyshynyń ústem shyǵýynan bastaldy ma dep. Toqtamys pen Ámir Temir attan túspeı, eńký-eńký jer shalyp, egeýli naıza qolǵa alyp jortýyl julqyspen júrgen kezde eýropanyń aqsúıekteri saraı esigin tarsa jaýyp, munara kózinen dúrbi salyp, mań dalada bir-birimen qanjosa bolyp shaınasqan uly dalanyń qos sherisin syrttan baǵyp:

— Shaınasa tús, kúshim-kúshim!.. Azýlassań azýlas, biriń ólip biriń qal, shoq-shoq!.. — desken.

— Qaı jeńgeniń bizdiki! — desken.

— Toqtamys jeńilse orystyń basyna baq ornaıdy, berekesiz knázdikter Máskeýge baǵynady, tútini tik shyǵa bastaıdy. Ámir Temir jeńilse qaqpamyzdyń aldynan at dúbiri ketpeıdi, qatynymyz jalpaq bet, qysyq kóz perzent týýdy údetedi, — dep shyjkóbelek bolysty.

Mań dala, taý bókterindegi soıqan soǵysta Ámir Temirdiń qoly tilegendeı jeńiske jetip, Toqtamystyń týy qulady. Áıgili Dáshti-qypshaq jolbarysy sanynan jaralanyp esik pen tórdeı bozqasqa tulpardy kósiltip, góı-góıin salyp, maıdan dalasyn tastap, jan áýpirim sytylyp shyqqan edi. Kún qanqyzyldanyp batyp bara jatqan. Altyn Ordanyń osymen kúni batty, kúshi ydyrady. Joshy áýletiniń basyna bult úıirilip, túlki bulań, jaltaq, zobalań zaman bastaldy dep at jalyn qushqan Toqtamys óksip-óksip jylady. Ókpe tustan oı-baýyrymdaǵan joqtaý qulaǵynda jańǵyryp turyp aldy.

Sol atoıly joıqyn josqynnan bes júz jetpis toǵyz jyl óte... Toqtamystyń arýaǵyn aspandatqan, kógildir baıraǵyn jelbiretken bıik ústinde, jel ótinde turmyn. Aınala kógiljim keńis. Hansha bıbiniń mazaryn shyrq aınalyp qaraımyn, qaraımyn da bes jarym ǵasyr burynǵy qandy shaıqas-urys dúbirin emis-emis estigendeı sezinem. Alys qıyrlarǵa kóz salamyn. Sary saǵym arasynan Dáshti-qypshaq sarbazynyń sulbasyn kórgendeı bolamyn, qadala-qadala janarym talady.

— Áı, bozbala, qaıdaǵyny oılap qıaldap turyp avtobýstan qalyp qoıasyń, aıdalada qasqyrǵa jem bolarsyń, — dep jolbasshy aıqaı saldy. Oıdan oıatty. Serikterim uzap ketipti. Kúnqaǵar qalpaǵymdy basa kıip, jalǵyz aıaq súrleýmen dedek qaǵyp, yldıtómen quldyrańdaı jónelem.

Baqshasaraı saparynan eńsem ezilip, oı mújip oralǵanym.

Qyrym saparynan bir jyl buryn, 73 jyly aǵaıyndardyń shaqyrýymen otbasymmen elde demalǵam. Kóztanys kisilermen shúıirkelesý, úlkenderdiń qolyn alý ǵanıbet nárse, bala qalpyńa qaıta oralasyń. Qarataýdyń kúngeı betinde, Taldysý men Aqúıik ózeniniń arasynda qońtorǵaı jupyny aýyl — Qosúıeńki.

Eldi mekenderdi irilendirý naýqany ýaǵynda taý arasynan qonys aýdarǵan jurttyń bas quraǵan turaǵy osy. Qaınar bulaq jıegindegi — qalqıǵan qarashańyraǵymyz. Taqyrǵa shashylǵan asyqtaı aqshaǵyl úıler shoq-shoq qara aǵashtyń arasynda kózge jyly ushyrap jyraqtan shalynady. Ákem beınettiń adamy, jer shuqyp, tal kógertip júredi. Úı mańaıy malynǵan órik baýy. İrgeden syldyrap aqqan bulaq. Osy mańnyń barsha qusy órik baýynyń ústinde. Qyrdan qulap kele jatqan kúreń boıaýly tabyn, jaıaý kókpar, esek kókpar shaýyp qara joldy shań qylǵan aýyl balalary, qyrǵa shyǵyp kún salyp qaraǵan kárıalar, kóńilge ystyq, kózge jyly kórinedi.

Mundaıda uzaqty kún kórgeni kóp ákemmen shúıirkelesip arǵy-bergiden áńgime shertemiz. «Toqtamys bulaǵynyń basyna bıe baılap, bir aı qymyz ashytaıyn, qal, qaǵaz soryp sarǵaıyp ketipsiń, bálkim qoń jınap ońalarsyń, kózińniń oty janar», — deıdi ákem, úninde ózime tosyn ýaıym bar. «Toqtamys bulaǵy dep nege atalǵan?» — dep saýal qoıamyn. «Ol jerdiń tarıhy mol, — deıdi ákem janaryna muń uıalatyp, — este joq eski mezgilde myna boz dalany dúbirge toltyryp Toqtamys esimdi han ǵumyr keshipti. Joryqtan qaıtyp keledi me, álde joryqqa attanyp barady ma, ol arasy bizge beımálim, qasynda qyryq jigiti bar, tasty tesip burqyrap qaınap jatqan álgi bulaqtyń basyna kelip erý bop tústipti. Ol zamanda kári Qarataýdyń kúngeı betinde batystaǵy Syrdarıaǵa bet alyp jamyraı aǵatyn taý ózenderi sarqylmaǵan. Qoldyń salasyndaı adyr arasy kıizdeı shalǵyn, bórikteı shoshaıǵan shoq-shoq tal bolǵan desedi. Bul kúndegi jyltyraǵan bulaq basyndaǵy uıysqan shamaly tal sol ný jynys toǵaıdyń juqanasy bálkim. Oı-ho-o-oı, dúnıe shirkin! Sonymen qasynda úzeńgiles qyryq sarbazy bar Toqtamys álde oqys bir dúmpýden ot basqandaı shoshynyp qashyp kele me... álde jer túbindegi ordasyna sýyt jol aldy ma... ol arasy bizge beımálim... álgi shyraıy ashyq burqyrap qaınap jatqan bulaq basyna túnepti. Joldan qajyp sharshap kelgen beıbaqtar er jastanyp, toqym tósep, shyradaı janǵan san mıllıon juldyz astynda kósilip jata-jata ketisedi. Uıqy uıyǵyna shym batady.

Qarataýdyń bul tusynda tań aldynda aspan alasaryp, aı týyp, juldyz bitken alystap ketedi.

— Tabıǵattyń myna qubylysy qyzyq eken, — deımin áke áńgimesine eligip.

— Qudanyń qudireti, ár tus, ár tustan shyraq janǵandaı bolyp turǵan shyraq óshkesin be, álde túnniń ózgesheligi me, bir mezgil aspan asty qara púlishteı kúńgirttenip ketedi.

— Mine, ǵajap, talaı tańdy kózimmen atyryp júrip baıqamappyn.

— Solaı shyǵar. Uzyn sózdiń qysqasy: shyrt uıqyda jatqan qoldyń sheti qybyrlaıdy. Eki-úsh sarbaz ishterinde jansyz eken. Saılanyp jatqan jalmaýyzdar jatqan jerinen mysyqsha basyp túregelip, shyrt uıqyda jatqan han ıemniń basyn alady. Qylyshtaryn pármenmen qulashtaı siltep óńgesin de qynadaı qyryp salady. Shalǵyn júzin qan jýady. Álgi jansyzdar búksheń qaǵyp, hannyń, hanzadanyń basyn dorbasyna basyp, attaryna tizgin salady. Jaıylymdaǵy ministi túre qýyp bozamyq aıǵa ilesip josyltqannan josyltyp qyr asady. Osy mańnyń dıqandary ertesine, kún kóterile qyr betkeıde pyrdaı bolyp shashylyp jatqan ólikterdi kórip jaǵasyn ustaıdy. Shalajansar bireýi: «Toqtamys qoly edik», — deıdi. Álgi paqyrlardy jergilikti jurt arýlap jer qoınyna tapsyrady. Ýaqytqa eshkimniń pármeni júrmegen. So bir eski tústeı kóne zamannan osy bulaq Toqtamys atalady, qyr betkeıdegi jermen jer bola bastaǵan qyryq beıit hanzadanyń, ózge sarbazdardyń múrdesi desedi».

Ákeniń qońyr keńesi osymen támám. Ertesine aýlada jarap turǵan minis atqa er salyp, tizgin tartyp Toqtamys bulaǵyna bet aldym. Shaǵyn aýyl — Qosúıeńkiden bir bel assa bolǵany, ózim dúnıege kelgen Qulanshy ózeni Toqtamystan otyz shaqyrymdaı jer. Qarataýdyń bul tusy jaıpaqtanyp, adyrǵa ulasyp, aryq attyń qabyrǵasyna uqsap ketedi. Sary jelispen kezeń ústine shyǵa kelgenimde — oıpańnan shoq talyn shoshaıtyp, kógistenip Toqtamys bulaǵy shalyndy. Ańyzda aıtylǵan qyryq qorym anaý, shoshaq basynda jartylaı qulaǵan kóne mazar shoshaıady. Myń jyldan beri jerdi tesip burqyrap qaınap shyǵyp jatqan bulaq sýy kıeli. Attan túsip, táý etkendeı belimdi búgip, tastaı sýdy alaqanyma kósip birer urttadym.

Ózegimnen túıir qorǵasyn ótkendeı sezildi.

Qyr betkeıge, qorymdarǵa nazar salyp júregim ezildi.

Ýaqyt — qudiret. Jandy, jansyzdyń pármeni júrmegen.

Onyń yrqyna, yrǵaǵyna moıynsunbaıtyn pende joq. Jalǵyz ǵana sol qudiretke sózin ótkize alatyn ónerli jandar. Eskiden oı tartyp tarıhty shejirelep otyratyn jyrshynyń, jazýshynyń ǵana álgi qudiretke azdy-kópti sózi ótedi. Myna tómpeshikke aınalǵan ne ǵajaıyp taǵdyr ıeleri kózi tirisinde: at tuıaǵy qıyr keńistiń eńbegin tesken, naıza ushymen han ordasynyń túńligin túrgen, qulyn músheli, aı qabaqty arýlardyń ottaı ystyq qushaǵyna jutylǵan, tiri júrgenniń ózi jumaq dep, kózi tirisinde sharap ishken, bal qymyzǵa qyzynǵan, astam sóılegen, batyrmen beldesken, jahilmen ketisken, demine nan pisken esil er - endi mine... buqpa torǵaıǵa boıtasa bolǵandaı jýsandy tómpeshik. Úńilgen saıyn shańdaq joldan iz kesken ańshyǵa uqsap janaryma jas tolady. Qıalym tolqyndanady.

Tarıhtaǵy Toqtamys kim bolǵan? Joshy kindiginen taraǵan, Mańǵystaý ústirtine ıelik etken, Toıqoja oǵlannyń belbalasy osy Toqtamys. Ol zamanda Aq Ordanyń taǵynda Orysqan otyrǵan. At arqasyna taqymy jabysyp týǵan, sáıgúliktiń ashshy terine shomylǵan jas oǵlan beti jaýdan qaıtpaıtyn erjúrek bolyp ósedi. Orysqannyń tuqym-tuıaǵynan ol zamanda bılik tımeıtinin bilgen — Toqtamys — Máýrenahyr ámirshisi Ámir Temirge at sabyltyp jetip aldyna jyǵylady. Qos ózenniń ámirshisi oǵlan janarynan jasyldaǵan otty kórip, arǵy bir túısigimen dala jolbarysy aldyna kelip altyn taǵyna súıkenip ótkendeı áserde qalady. «Maqul, sońyńa qol salamyn, Orysqannyń tuqym-tuıaǵynan jeńip alsań — Otyrar, Saýran, Syǵanaq seniki», — deıdi. 1974 jyldyń aıaǵynda Saýran túbinde Orysqannyń balasy Qutluq Buqamen betpe-bet kelip jekpe-jekke shaqyrady. Qutluq jeke beldesýge shyqpaıdy. Qan josa shaıqasta Toqtamys qoly dákedeı ydyrap sógiledi, jeńiledi, Qutluq Buqa óledi. Jolbarys oǵlan Samarqanǵa qashyp baryp ámirshiden jáne járdem suraıdy. Ekinshi márte joıqyn urys Túrkistannyń boz jýsandy dalasynda ótedi. Orysqannyń úlken uly Toqtaqaı Toqtamystyń qurama qolyn shemishkeshe shaǵyp, shetinen túrip daladan qýyp shyǵady. Toqtamys sheri Temir ordasyna qaıyra qashyp tyǵylady. Tolqyǵan Edil boıynda Altyn Ordanyń mártebeli taǵynda, Saraı qalasynda bılik quryp shirenip otyrǵan Orysqan ornynan qozǵalady. Ulysynyń ishinen shyqqan lańdy oılasa — iship otyrǵan bal qymyzy ýǵa aınalady, qoınyna alǵan hanshasy jylansha sýynady. «Bolmas, bolmas», — dep atqa qonyp, samsaǵan sary qolyn sońynan súmeńdetip Syǵanaqqa jol tartady. At tuıaǵy kúıgen shólden ótip ordaǵa jetip jan shaqyryp birazyraq demalady. Ámir Temirge elshi attandyrady.

— Toqtamysty qolyma ber! — deıdi.

— Bermesem neǵylar eń! — deıdi Ámir Temir.

— Onda qanǵa qan, janǵa jan, qypshaq qylyshy tóbeńde oınaıdy.

— Turysatyn jerińdi aıt! — deıdi Ámir Temir.

Orysqan samsaǵan qolyn Saýran dalasyna tógip sapqa turǵyzady. Ámir Temir sarbazdaryn darıadan ótkizip Otyrar jazyǵyna shep qurady. «Zafar-name» kitabynda jazylǵandaı: aralary 7 farsaq qashyqtyqta jer qaıysqan eki qol bir-birinen júreksinip, urys ashýǵa ońtaıly mezetti kútip tabandatqan tórt aı kidiredi. Aqyrynda Orysqan sońynan jetken jaýshynyń sózinen tiksinedi. «Saraıǵa tý syrtynan qaýip tóngeli tur, orys knázi shabýyl jasamaqshy», — degen habar alady. Jer qaıysqan aýyr qoldy Qarakesek oǵlanǵa senip tapsyryp attyń basyn batysqa burady. Bul habardy jansyzdar Ámir Temirge jyldam jetkizedi. Toqtamysty atqa mingizedi. Orysqannyń ortanshy uly Temirmálik oǵlannyń on myń qolyn sol urysta Toqtamys ońaı jeńip ıyǵy bıikteıdi. Kóp uzamaı Orysqan óledi. 1377 jyly Temirmálik Saýran saraıynda qymyzǵa eltip otyrǵan jerinen tutqıyldan tarpa bas salyp Toqtamysty qaladan qýyp shyǵady.

Bir jyl óte Ámir Temir Toqtamystyń aldyna qol salyp uly saharaǵa qaıyra attandyrady. Bul joly jasyn janarly oǵlan jeńiske jetedi. Osy mezetten bastap Toqtamystyń pıǵyly ózgeredi. Ózgermeı qaıtsin. Jer shetindegi, Edil boıyndaǵy Altyn Ordanyń bir bólshegin bılegen Mamaı Kýlıkovo dalasynda ormandaı orys qolynan qansyraı jeńildi, bas saýǵalap ordasyn tastaı qashty. Náleti-aı degen!.. jelke tusta qojańdaǵan Ámir Temir berisi Horezm, árisi aýǵan, darbozdar elin qanjosa etip ıeligin keńeıtýmen esi ketip ol júr. Kezendiniń kezi, arman etip kóksegen mezeti jańa jetken sekildi. Budan bylaı qos ózen ámirshisine jaltaqtamaı, aıaǵyna bas urmaı, Uly Dalany jalǵyz bıleýge esi ketti. Iá, sát, ıá, pirim, dep táýekelge bas tikti. Moǵolstan bıleýshisimen tize qosyp, aqyldasyp Dáshti-qypshaq zamanyn qaıyra ornatty, qyl quıryqty týdy aspandata kóterdi. Shırek ǵasyrǵa jýyq Ámir Temirge qarsy keskilesken urysqa beldi bekem býdy. 1380 jyly Saraıdy, Qajy tarhandy (osy kúngi Astrahan), qyrymdy, Mamaı ordasyn basyp aldy, 1987-88 jyldary Qamar ad-dın men Enbe tóre qolymen birlesip Saıram, Tashkent, Samarqand, Buhar mańyn sypyra tonap, dúleı quıyn ótkendeı jaıpap shyqty. Endi óziniń basty jaýy Ámir Temirmen bettesetin kúndi jedeldetti.

1390 jylǵy qarashada Ámir Temir Syrdarıanyń laı sýynan keship ótip, jazyq saharaǵa shyǵyp, salbyraǵan qara kúzdiń jaýynyna urynyp Toqtamystyń sońyna túsedi. Áıtse de Sozaq dalasyna ilige azyq-túligi sarqylyp, at basyn keri burady. Tashkent mańynda qysty ótkizip, azyǵyn saılap, jaraǵyn qaırap, kún kózi jylt ete atqa qaıyra qonady. «Zafar-name» kitabynda 1391 jyldyń 19 qańtarynda atqa qonǵan jer qaıysqan qol 29 naýryzda Ulytaýǵa jetip, tas munara ornatyp, onda «osy jerden Ámir Temir ótken» degen qoltańba jazý qaldyrady. Sol jyly 18 maýsym kúni Qundyzdy ózeniniń jaǵasynda Toqtamys pen Ámir Temir qoly bettesip shaıqasqa enedi. Urys úsh kúnge sozylady. Tarıhshylardyń aıtýynsha úshinshi kúni Toqtamys esik pen tórdeı aqboz atyn kósiltip, beti qaıta bastaǵan sarbazdaryn jigerlendirip, aıqaıyn salyp:

— Ámir Temir jekpe-jek, jekpe-jek! — dep qyzylala shań arasynda quıyndaı uıtqyp júrdi desedi.

Ámir Temir jekpe-jekke shyqpapty. Osy urysta Toqtamys qoly ydyrap ońbaı jeńiledi.

Jeńiske jetken Ámir Temir tartqan jebeshe sol ekpinimen kelip Saraı Berkeni alady, oıranyn salady. Erkek kindikti túgel qyryp sap, urǵashy bitkendi jıyp alyp áskerine eki-úshten bóliske salady. Jeńis toıyn 26 kún toılaýǵa jarlyq shyǵarady. 1395 jyl 15 sáýir kúni Kavkaz taýynyń keń ańǵarynda, Terek ózeniniń jaǵasynda ekinshi márte uly dúbir shaıqas ótedi. Bul julqysta Ámir Temir qoly ekinshi márte jeńiske jetedi. Toqtamystyń sońynan túre qýyp orys jerine enedi, Rázan, Eles qalalaryn basyp alyp jermen-jeksen etedi.

Toqtamys jeti jyl boıyna Altyn Ordanyń Mamaıdan keıin basynan taıǵan baǵyn qaıyra ornatyp, irgesin bekitip, mártebesin bıiktetti. 1382 jyly Máskeýge basyp kirip órtedi. Áńgime basyndaǵy Baqshasaraı bıigine qyzynyń basyna qoıylǵan tórt buryshty nusqaly jádiger tam sol julqysqan zamannyń muńly bir beınesi bolar, bálkim.

Toqtamys qolymen julqysa-julqysa tútesi shyǵyp, tıtyǵy quryp túgesilýge aınalǵan Ámir Temir qaıtar jolda aıla oılaıdy. At jalynda oınaǵan, saharanyń quıynyna uqsaǵan, betpe-bet kelip julqyssań — jolbarysqa aınalǵan, sońynan súrkil salyp qýsań — saǵymǵa sińip joǵalǵan Dáshti-qypshaqtyń jyn-perilerin jónge salýdyń bir-aq joly bar. Olardy kúshpen, qarýmen baǵyndyra almaısyń. Búgin oısyrata jeńip, qansyrata sorlatyp — qýyp salsań, kúni erteń jarasyn jalap jazyp alady-daǵy jer astynan shyqqandaı dáp jelkeńnen úńireıip jetip kep turady. Áıtpese mynaý ne endi! Jorta-jorta taqymy tozdy, qoly azaıdy. «Zafar-name» jylnamasyn ashyp oqı bastasa-aq tóbe shashyń tik turady: Moǵolstanǵa birinshi joryǵy 1371 jylǵy kóktemde, ekinshi joryǵy 1371 jylǵy kúzde, úshinshi joryǵy 1975 jyly kóktemde, tórtinshi joryǵy 1376 jylǵy kóktemde, besinshi joryǵy 1376 jylǵy jeltoqsanda josqyndap ótipti. Oı, páli-aı degen!.. Toqtamysqa qarsy 1388 jyly jeltoqsanda atqa qondy; altynshy joryǵy 1989 jyl qańtarda, jetinshi joryǵy 1389 jyly kúzde... bar ómiri dalalyqtarmen soǵysam dep sarqylýǵa aınaldy. Toqtamystyń jalǵyz ózi 1390 jyldan bastap qanyn suıyltyp keledi. Iá, bul dalalyqtardy jónge salýdyń jalǵyz joly — sharıǵat jolyna ıkemdeý, tústikten sáldesin shubaltyp qaptap jetken sheıhtardyń ýaǵyzyna uıytý, kúsh-jigerin tumshalaý. Qaıtar jolda Túrkistan qalasynyń irgesinde qam kesekten soǵylǵan mazar astynda tómpeshikke aınalyp jatqan Qoja Ahmet basyna minajat etken mezgilde sanasyna oı túsedi. «Bul qaı sheıh?» — dep surady ýázirinen. «Kózi tirisinde osy elge asa syıly bolǵan, bul dúnıeniń qyzyǵynan o dúnıeniń qyzyǵy áldeqaıda baıandy, tátti, ǵajaıyp dep ýaǵyz taratqan sofy aqynnyń mazary», — dep jaýap beredi Sheref ed-dın álı Ázdı jylnamashy. «O dúnıeniń qyzyǵy máńgilik, bul dúnıeniń qyzyǵy nápsilik dep pe, jaryqtyq». «Dáp solaı, jaryqtyǵym, qudiret ózi jaratqan jeti tamuq, jannattyń segiz esigin syıpattap hıkmet jazǵan aqynyńyz osy!» «Qıamettiń qıyndyǵymen qorqytqan ba?» «Allanyń aq dıdarynan ózgeniń barshasy haram degen, jaryqtyǵym!..» «Endeshe, myna tusqa záýlim ǵımarat ornatyńdar, sofy aqynnyń súıegin qaıyra ashyp sol ǵımarat tórine mármár tastan jaýyp jerleńder dep jarlyq jazamyn!..»

Osy jarlyqpen Qoja Ahmettiń basyna záýlim ǵımarat salýǵa qımyl bastaldy. Shıraz ben Shynaz, Gerat pen Balqydan qoly kúmis, oıy ozyq zerger ustalar shaqyrtyldy, qazynadan qarjy bólindi.

Janyna jaraq baılaǵan sarbazdyń basy jortýylda domalaıdy. Janynan túńilgen ámirshiniń ajalyna tynyshsyz minezi jetedi. Budan bylaı aqyl tapqan Ámir Temir qaıda sheıh, qaıda bab, qaıda ata — solardyń molasynyń basyna ǵımarat ornatyp áspetteýge kúsh saldy. Shildiń qıyndaı toza bastaǵan, basynan dáýreni taıǵan Altyn Ordanyń bataly kúnin qaıta ornatamyn dep Toqtamys at ústinen túspeı sabyldy. Ámir Temir masa shybyndaı gýlegen sary qol jınap Qashǵarǵa joryq jasaǵaly Otyrar qalasynyń mańynda ǵasker oınatyp jatty. Otyrar tarhany Berdibektiń úıine túsip, bal shárbatynan iship, bozqasqasynyń basyn mújip tústenip shyqqannan keıin apta óte qyzýy kóterilip aýyryp shyqty. Álde astan, álde burań bel qaryndastan, bir qaterdiń jetkeni anyq, jeti kún aýyryp dóńbekship jatyp 18 aqpan kúni 69 jasynda máńgilikke kóz jumdy.

Álde Ámir Temirdiń astyrtyn jarlyǵy boldy ma, bálkim taqqa talasqan Joshy áýletiniń qanyna sińgen qaskóıligi oıandy ma... ol arasy bizge beımálim... bir jyl óte, 1406 jyldyń kókteminde ibir-sibir hanzadasy Shádibek jortýyl ústinde júrgen Toqtamysty bir túnde baýyzdap óltirdi. Qaıda?.. qalaı?.. Muny Sheref ad-dın álı-Ázdıdiń «Zafar-name» kitabynan, ıbn Arabshohtyń «Ámir Temir tarıhynan», Rýı Gonsales de Klavıho elshiniń «Kúndeliginen» izdep tappaısyz. Iip keltirip aıtsaq: qos sheriniń julqysqan qan josa maıdany ótken Syǵanaq pen Otyrar arasynda jatqan, Qarataý kúngeıindegi eleýsizdeý Toqtamys bulaǵy — mol syrdyń bastaý kózi bolyp elesteıdi. Hannyń qanyn jýǵan bulaq san ǵasyr ótse-daǵy burqyldap qaınap jatyr. Osy joldardyń avtory týyp-ósken qyr betkeıdegi mol syrdy búgip qyryq tómpeshikke aınalyp ýaqyttyń belgi-bederi qaldy. Kim biledi. Jer ataýy, toponımder — ultymyzdyń sahara ırektep jazyp qaldyrǵan tarıhy, bálkim.

Ulyqbektiń qalyń tórt kitaptan turatyn «Zıdj» murasy tómendegi óleń jolymen bastalady: «Keler urpaq, izimizdi joldan ıa moladan izdeme; sońymyzǵa qaldyrǵan ǵımarattan, qoljazbadan súzip tabasyń». Rasynda ǵoı. Altyn Ordanyń sońǵy ustyny Ámir Temirmen óle-ólgenshe shaınasyp ótken, erjúrek oǵlan Toqtamystyń súıegi Otyrar men Syǵanaqtyń arasyn qosqan ejelgi kerýen jolynyń boıynda, taý bókterin tesip burqyrap shyǵyp jatqan bulaq basynda — topyraqqa aınalyp jatpasyn. Bulaqtyń, ǵasyrlar kóz jasynyń elesindeı móldir káýsárdiń ejelden kele jatqan aty — Toqtamys.

Qoja Ahmettiń hıkmetinde mynadaı sózder bar: janym ushyp keýdeden, qalǵanda munda qur denem, ómirden bir kún ótkende; ne qylamyn qudaıa. Osy zar, osynaý muń sary saharany kezgen jelmen qosyla yzyńdap báıit aıtyp turǵandaı seziledi qulaqqa. Uly Dalany ýysymda ustap, bılik júrgizip ótemin dep ómirin alys-julyspen ótkizgen, eńirep ótken erdiń aqyry muńǵa jýyq. Ámir Temirmen ustaspaı, soqtyqpaı — jaı júrý jazbapty jazmysh jazýyna. Ókinishtisi sol ǵana!

---