InfoHub Logo

№103 jalpy orta mektebiniń

 4 «B» synyp oqýshysy

Orazbaı Dılnaz

Synyp jetekshisi: Aldanova Janat

Shyǵarma

Taqyryby: Shýaǵyn shashqan  Shymqala.

 

Shymkent – Qazaqstannyń kóne qalalarynyń biri. Tarıhı derekterge súıener bolsaq, qala b.z.d. II ǵasyrda salynǵan. Shymkent qalasy Uly Jibek Joly kerýen kóshiniń jolynda ornalasqan. Kóptegen jyldardan beri kóne qalada ǵylymı zertteý jumystary júrgizilip, shetelden keletin týrıserdiń sanynda shek bolmaıdy.

 

Ońtústik Qazaqstan zertteýshileriniń oıynsha, Shymkentte otyryqshylar Hİ-Hİİ ǵ. paıda bolǵan. Biraq sońǵy arheologıalyq derekter boıynsha, Shymkentke VI-VII ǵ. adamdar ómir súrgen degen negizdi kórsetedi. Parsy tarıhshysy Sharaf ad-dın Alı «Zafar Name» kitabynda Shymkent qala retinde 1425 jyldary paıda bolyp, Uly Jibek jolymen qıylysqan. Shymkent qalasyn ertedegi orta ǵasyrlyq – Otyrar, Isfıdjab (Saıram), Iassy (Túrkistan), Sútkent, Syǵanaq, Saýran jáne taǵy basqa ańyzǵa aınalǵan qalalar qorshaǵan. Shymkent - tarıhı- mádenı qonaqjaılyq jáne ındýstrıalyq ınfraqurylymy týrısik demalýshylar úshin qyzyqtyratyn aımaq bolyp qala bermek. Shymkenttiń ortalyǵynda Eski qalashyq saqtalyp qalǵan, ol tek ǵalymdardyń ǵana emes, sonymen qatar stýdentterdiń, tarıhshylardyń, tipti týrıserdiń de qyzyǵýshylyǵyn týdyrýda.

Shymkent qalasynyń ataýy qaıdan shyqqan?

Shymkent qalasy ataýynyń shyǵý tarıhy men onyń maǵynasy áli kúnge deıin belgisiz. Bul jumbaqtyń jaýabyn belgili zertteýshi-ǵalymdar taba almaǵan. Bireýler qala ataýy «qala-baq», «jasyl qala» dese, bireýler «jerdiń bet qabatymen qaptalǵan qala» deıdi. «Shym» sózi jerdiń betki qabaty, shymdy qyrtysy, al «kent» qala, shahar degen maǵyna beredi. Keıbir zertteýshi-ǵalymdardyń paıymdaýynsha, «Shymkent» sózi kóne shyǵys tilinen shyqqan. Shyǵys tilindergi «chımın» («chemen») degen sózder «jasyl alqap», «kók jaılaý» degen maǵyna beredi.

1914 jyly Qazaq eliniń Reseıdiń quramyna enýiniń 50 jyldyq mereıtoıy qurmetine oraı, Shymkent qalasynyń ataýy Chernáev bolyp ózgertilgen. Biraq ta, kóp uzamaı 1921 jyly qalaǵa óz ataýy qaıta berildi.

Respýblıkanyń eń iri aımaqtarynyń biri bolyp tabylatyn Ońtústik Qazaqstan oblysy shyǵysynda – Jambyl, soltústiginde – Qaraǵandy, batysynda – Qyzylorda oblystarymen, ońtústiginde – Ózbekstan Respýblıkasymen shekaralas jatyr. Oblys ortalyǵy Shymkent qalasy – Orenbýrg-Tashkent jáne Túrkistan-Sibir halyqaralyq kólik magıstraldarynyń túıisken jerinde ornalasqan. Budan bólek, Tashkent-SHymkent-Taraz-Almaty jáne Tashkent-SHymkent-Túrkistan-Samara avtomagıstraldary arqyly yńǵaıly baılanys ornatylǵan. Qazirgi ónerkásip, saýda jáne mádenıet ortalyǵy bolyp tabylatyn Shymkent qalasy óziniń mıllıonǵa jýyq halqymen Qazaqstan Respýblıkasynyń eń iri qalalarynyń qatarynda. Uly jibek jolynyń bir bóliginde ornalasqan kerýen joldary qıylysynda paıda bolǵan Shymqala Orta Azıanyń kóne qalalarynyń quramyna enedi jáne baı tarıh pen mádenıetke ıe.
Qala aýmaǵy - 300 sharshy shaqyrym jerdi quraıdy
Halqynyń sany -627,5 myń adam

Halyq sanynyń kólemi jaǵynan Shymkent qalasy búkil respýblıka boıynsha úshinshi orynda. Alaıda, beıresmı málimetter boıynsha, Shymkent qalasynda halyq sany áldeqaıda kóp. Sebebi, qalada alys-jaqyn shetelden kelgen, tirkeýden ótpegen mıgranttar turady.

2011 jyly qalada 353 óndiristik kásiporyndar tirkelgen.
Onyń ishinde:
- iri jáne orta ónerkásip kásiporyndar sany – 74;
- shaǵyn kásiporyndar – 243;
- qosalqy kásiporyndar - 36.
 

Shymkent qalasynyń kórikti oryndary

Shymkent qalasy – qazaq eliniń saýda, mádenıet, ónerkásip ortalyqtarynyń biri. Qalada qazaq, slaván, ózbek, tatar, nemis, evreı, koreı, polák, bashqurt, ázirbaıjan t.s.s. 19 ulttyń mádenıet ortalyqtary jumys isteıdi.

Qalanyń kórikti mekenderiniń biri - ortalyq saıabaqtar. Úsh saıabaq 19-ǵasyrda salynǵan. Bir saıabaq Shámshi Qaldaıaqov atyndaǵy oblystyq fılarmonıa aıasynda ornalasqan. Sondaı-aq, Abaı atyndaǵy demalys jáne mádenıet saıabaǵy, «Keń-baba» etnografıa saıabaǵy, Dendro saıabaq, zoobaq, ıpodrom, «MegaCenter» oıyn-saýyq jáne saýda kesheni, «Nimex Land», «Bamzık» oıyn-saýyq ortalyqtary qala turǵyndary men qonaqtarynyń jaıly demalysy úshin úzdiksiz qyzmet kórsetedi.

Ónersúıer qaýym úshin Orys Drama teatrynyń esigi ashyq. Teatr sahnalarynda qazaq jáne shetel klasıkteriniń shyǵarmalarynyń jelisimen qoıylǵan spektáklder kórsetiledi.

2011 jyly  Shymkent qalasynda 353 óndiristik kásiporyn tirkelgen. Onyń ishinde 74 iri jáne orta ónerkásip kásiporyn, 243 shaǵyn kásiporyn, 36 qosalqy kásiporyn. Qalada kólik jasaý, hımıa, ken óndirý, taǵam t.b. ónerkásip oryndary qarqyndy damý ústinde.

 

Shymkent «Úshinshi qala» degen mártebege ıe boldy

 

Qala týraly roman, poves, óleńder jazǵan F. Chırva, O. Posnıkov, Iý. Kýngýrsev, Haıkın sıaqty tili basqa bolǵanmen tilegi bir aqyn-jazýshylardy esime túsireıik. Olar osy qalanyń perzentteri edi. Shymkent qalasy týraly shyǵarmalar jazǵan Á.Jylqyshıev, N. Serálıev, O. Malqarov, N. Súleımenov, Q.Qazıev, J. Tuıaqbaev, Q. Tólemetov, Á.Aımaq sıaqty ómirden ótken talant ıeleriniń kitaptaryn oqımyz... 1991 jyly jazýshy Oralhan Bókeev aqyn Ábdildá Aımaqqa:  – Mynandaı ásem qalada turyp jatyrsyńdar. Taýlar men bulaqtar qorshaǵan qalany sırek kezdestirdim! – degen edi. Ábdildá Aımaq kóp keshikpeı qalaǵa arnap óleń jazdy. «Jibek joly» jýrnaly tuńǵysh ret osy qalada jaryq kórdi. Redaktory Tóregeldi Baıtasov bolatyn. Shámshi Qaldaıaqov atyndaǵy án festıvali tuńǵysh ret osy Shymkent qalasynda ótti. Uly jazýshy Shyńǵys Aıtmatov qaladaǵy  J.Shanın atyndaǵy drama teatrynda kezdesý keshin ótkizip el qurmetine bólendi...

2011 jyldyń tamyz aıynda Shymkent qalasy úzdikterdiń qatarynan kórindi. Halyqaralyq iri qalalar men astanalar assambleıasy Shymkent qalasynyń basshylyǵyna III halyqaralyq baıqaýynyń arnaıy dıplomymen marapattap, «TMD jáne EvrAzES qalalarynyń ishindegi eń úzdik qala» ataǵyna laıyq dep tanydy.

Shymkent qalasy jyl ótken saıyn kórkeıýde. Sáýleti men áleýeti qatar damyǵan kórikti de qut mekenniń aýmaǵy úlkeıip, halyq sany artty. Elordasy Astana men ásem qala Almatydan keıingi «úshinshi qala» degen mártebege ıe boldy.

---