InfoHub Logo

1 - sabaq. Syry da kóp, syny da kóp syn esim
2 – sabaq. Týyndy syn esimderdiń jasalý joldary
3 – sabaq. Syn esimderdiń tirkes jasaýdaǵy qabileti
4 – sabaq. Teorıalyq bilimdi tájirıbede iske asyrý

1 - sabaq
Sabaqtyń taqyryby: Syry da kóp, syny da kóp syn esim
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik maqsaty: Oqýshylarǵa syn esimder týraly jan – jaqty túsinik berý, syn esimder týraly uǵymdaryn keńeıtý, bilim negizderin tereńdetý.
2. Damytýshylyq maqsaty: Syn esimderdi ajyrata bilýge úırený, sóıleý, jazý barysynda keńinen qoldana bilýge mashyqtaný, saýattylyqty arttyrý, oılaý, paıymdaý qabiletterin shyńdaý.
3. Tárbıelik maqsaty: Alǵyrlyqqa, ushqyrlyqqa, talaptylyqqa, izdenimpazdyqqa tárbıeleý. İlim - bilimge baýlý.
Sabaqtyń túri: Blok sabaq.
Ádisi: Syn turǵysynan oılaý.
Kórnekiligi: Klasterler, syzbalar, sqemalar, ılústrasıalar.

Pánaralyq baılanys: Qazaq tili, ádebıet, beıneleý óneri.

Sabaqtyń ótilý barysynyń jospary.
1. Uıymdastyrý kezeńi.
2. Jańa sabaqty túsindirý.
3. Jattyǵýlar oryndatý.
4. Ótilgen materıaldy bekitý.
5. Ózdik jumystaryn júrgizý.
6. Úıge tapasyrma berý.

Jańa sabaqtyń jospary
1. Sóz jáne onyń maǵynalary jóninde áńgimeleý.
2. Syn esimder týraly áńgime órbitý.
3. Syn esimniń anyqtamasymen tanystyra otyryp,
oqýshylarǵa syn esimder týraly tolyq túsinik berý.
4. Syn esimniń syndyq belgileri týraly keń maǵlumat berý.
5. Jattyǵý jumystaryn oryndatý arqyly alǵan bilimderin bekitý.
6. Úıge tapsyrma berý.

Sóz jáne onyń maǵynalary.
Qazaq tili - óte baı til. Onyń sózdik qorynda san myńdaǵan sózder bar. Sol sózder leksıka – gramatıkalyq maǵynalaryna, atqaratyn qyzmetterine qaraı toǵyz sóz tabyna bólinedi. Sol toǵyz sóz tabynyń biri - syn esimder.
Kez kelgen zattyń ıa qubylystyń ózge zattan ıa qubylystan ózindik aıyrmashylyǵy bolady. Ol aıyrmashylyq ár zattyń, ıa qubylystyń syrtqy qurylymynan, túr - túsine, ishki - syrtqy syn sıpatynan aıqyn kórinedi
Mysaly, bir zat úlken de, ekinshi bir zat shaǵyn, biriniń túr - túsi aq ta, ekinshisiniki qara bolýy múmkin. Bolmasa bir zat ádemi bolyp kórinedi de, ekinshisi kózge qorash bolyp kórinedi. Aıtalyq, bıik taý, alasa taý desek, eki taýdyń bir - birinen bıiktigi jaǵynan aıyrmashylyǵy kórinip tursa, taza bulaq, laı sý desek, eki sýdyń bir - birinen sapasy jaǵynan aıyrmashylyǵy anyq baıqalady.
Sonymen, syn esimder zattyń ıa qubylystyń osyndaı erekshe belgilerin aı - qyndap kórsetip turatyn sóz taby. Osydan onyń anyqtamasy shyǵady.
Syn esimder zattyń, qubylystyń syn - sıpatyn, túr - túsin, sapasyn, ıisin, dámi, kólemin, mólsherin, aýmaǵyn t. b. qasıetterin bildiredi.
Sondyqtan da zattyń túr - túsin, ıisin, dámin, kólemin, mólsherin, aýmaǵyn, syn - sıpatyn, sapasyn bildiretin sóz taby syn esimder dep atalady.
Mysaly: Kúni de qapyryq, túni de qapyryq tamyzdyń túnderi jadymda jattalyp qalypty.
Osyndaǵy « qapyryq» sózi tamyz aıynyń syn - sıpatynyń qandaı ekendiginen habar berip tur. Iaǵnı tamyzdyń kúni de, túni de ystyq bolatynyn bildiredi.
Synyn bildirip turǵandyqtan « qapyryq» sózi syn esim bolyp tabylady.
Syn esimder qandaı? qaı? degen suraqtarǵa jaýap beredi.
Mysaly: Kári qyran bıik taýdyń basynan tómen qaraı quldılaı jóneldi.
Mundaǵy « kári», « bıik» sózderi qandaı? degen suraqtarǵa jaýap berip, «qyran», «taý» sózderiniń (zattardyń) syn - sıpatyn bildirip tur.
Syn esimderdiń aıqyndaıtyn belgileri

Syn esim – túrin, túsin, kólemin, aýmaǵyn, syn sıpatyn, salmaǵyn, ısin, dámin, reńin
Mysaldar: Alma – tátti, sarǵysh, qyzyl, kóp, shirik, emdik

Bir semiz qoı soıylyp, esik aldyndaǵy jeroshaqta et asylyp jatyr.(S. M.)
Qartqojaǵa da búgin qarańǵy eldiń ishinde «oqý» degen jaryq sáýle jylt et - kendeı boldy (J. A.). Órkeshti, semiz túıeler, qaraǵaı múıizdi tý ógizder, qamys
qulaq, júırik sáıgúlikter ákelingen. (A. B.)

Anyqtamalar

1. Dara syn esimder. Bir ǵana túbirden (negizgi nemese týyndy túbirden) tura -
tyn syn esimder dara syn esimder dep atalady. Mysaly: aq, kók, boıshań t. b.

2. Kúrdeli syn esimder. Eki sózdiń birigýi, qosarlanýy, tirkesýi arqyly jasalǵan
syn esimder kúrdeli syn esimder dep atalady. Mysaly: úlkendi - kishili, keńpeıil.

3. Negizgi syn esimder. Eshbir qosymshasyz negizgi túbir kúıinde jumsalatyn syn esimder negizgi syn esimder dep atalady. Mysaly: bıik, jaqsy, taza t. b.

4. Týyndy syn esimder. Basqa sóz tabynan jurnaq arqyly jasalǵan syn esim -
der týyndy syn esimder dep atalady. Mysaly: ónerli, qonaqjaı, áýesqoı t. b.

5. Sapalyq syn esimder. Zattyń syndyq belgilerin tikeleı anyqtaıtyn syn
esimder sapalyq syn esimder dep atalady. Mysaly: Kókshil, bıikteý, uzyn t. b.

6. Qatystyq syn esimder. Zattyń syndyq belgilerin basqa sóz tabynyń qatysy arqyly bildiretin syn esimder qatystyq syn esimder dep ata - lady. Mysaly: ónerli, uıqyshy, bilgish, kóregen, aqsaq, túngi t. b.

Mysaldar:
1. Jaýyndy jaz ótip, ystyq shilde jetken edi. (Ǵ. M.)

2. Dáýren – aqshyl reńdi, qyr muryndy, deneli bala. Qońyrqaı qoı kózdi, qysyńqy janary kúlimsirep tur. Ústine surǵylt tústi kóılek kıgen. (A. B.)

3. Qaraımyn qazir eske solar túsip,
Qońyr kúz, qýań dala netken ystyq. (Ǵ. O.)

4. Aıbaltaly, naızaly toptyń basy Yzǵutty bolatyn. (M. Á.)

5. Qazannyń astyn qyzyl jalyn damyl almaı jalap tur. Úlken úıdiń ishi syrtyndaı jupyny emes, jasaýly, kilemdi, alashaly eken. Bıik tósektiń bas jaǵynda jer tósek bar eken. (J. A.)

6. Onyń dúrdik erin aýzynan taǵy bir úreıli, sýyq sózdi estıtinimdi sezgen - deı, degbirim qashyp men turmyn. (Sh. O.)

7. Biter istiń basyna, jaqsy keler qasyna. (Maqal)

8. Bul kúnderi jasy qyryq besterge kelip qalǵan Sabyr eńsegeı boıly, iri deneli, ıir qara jigit bolatyn. (Q. J.)
9. Kúláıdyń ákesi eti tiri, pysyq bolǵandyqtan, toqal tamdaryn kóterip, shatyrlap, eńseli bıik saraıdaı qyldy. (Q. R.)

10. Kishkentaı, aq sarylaý kelgen Ábdirahman qazir kúlýge, talpynýǵa jarap qapty. Óziniń eti de, túri de aqshyl kelgen. Bet bitimi dóńgelek emes, sopaqtaý jáne juqalań. (M. Á.)

11. Qalyń qońyr saqaldy, mol deneli Qunanbaı ol yzasyn umytpaǵan bola - tyn. (M. Á.)