InfoHub Logo

Sovet Armıasynyń Stalıngrad túbindegi jeńisi ekinshi dúnıe júzi soǵysynyń baǵytyn túpkilikti ózgertken tarıhtaǵy úlken oqıǵa boldy. Osy shaıqasta Sovet Armıasy — gıtlerlik Germanıanyń 330 myń áskerı tobyn talqandap, áskerı-saıası jaǵdaıdy antı-fashıstik koalısıanyń paıdasyna ózgertti. Sonyń nátıjesinde Uly Otan soǵysyna jáne ekinshi dúnıe júzilik soǵysta túbirli betburys jasaldy.

«Osy shaıqasta Gıtlerdiń tańdaýly áskerleri talqandalyp qana qoıǵan joq. Munda fashızmniń shabýyl dinkesi quryp, moraldyq rýhy janyshtaldy. Fashısik odaq ydyraı bastady... Gıtlershil basqynshylar aldyn-ala bas ımegenderdiń kúsh-qaıraty eki ese údedi. «Stalıngrad» degen sóz qarsylyqtyń belgisi, jeńistiń belgisi retinde aýyzdan-aýyzǵa tarady».

Stalıngrad túbindegi tarıhı jeńis dúnıe júzine Sovet Armıasynyń kúshin nemis-fashıst áskerlerinen artyq ekendigin kórsetti. Edil boıyndaǵy shaıqastyń batyrlary men jeńimpazdary barlyq kóp ultty Sovet halqy boldy. Bul jeńis sosıalısik qoǵamnyń jáne onyń, memlekettiń qurylysynyń saltanatty jeńisi boldy.

Stalıngrad shaıqasynyń barysynda V. I. Lenınniń: «Qandaı soǵysta bolsyn, jeńis saıyp kelgende, urys maıdanynda qan tógetin buqaranyń rýhanı dárejesine baılanysty. Soǵystyń ádilettiligine senimshilik, óz baýyrlarynyń ıgiligi úshin janyn qurban etýdiń qajettigin túsiný, soldattardyń rýhyn kóteredi jáne olardy adam estip kórmegen aýyrtpalyqtarǵa tózdiredi»  degen sózin taǵy da rastaıdy. Kóp ultty sovettik halyqtyń Stalıngrad shaıqasyndaǵy erligi 200 kún men túnge sozyldy.

Evropada ekinshi maıdannyń bolmaǵanyn paıdalanyp, fashısik komandovanıe soǵystyń alǵashqy aılaryna qaraǵanda 1942 jyldyń jazyna qaraı sovet — german maıdanyna áldeqaıda kóp kúshti toptastyrdy. Bul joly gıtlershilder negizgi soqqyny ózderiniń tank jáne avıasıasy kópshiligi ornalasqan sovet — german maıdanynyń oń qanatynan bermek boldy.

1942 jylǵy jazǵy shabýyldyń maqsaty 1942 jyly 5 aprelde qabyldanǵan Gıtlerdiń 41 dırektıvasynda anyqtalǵan edi. Munda nemis qarýly kúshiniń mynadaı negizgi mindeti kórsetilgen: «Áli de sovetterdiń qolynda qalǵan kúshterdi túbegeıli talqandap jáne múmkinshiligi bolǵansha mańyzdy áskerı ekonomıkalyq ortalyqtardy joıý», dedi.

Jospar boıynsha nemis komandovanıesi Qyzyl Armıa áskerı toptarynyń Oreldyń ońtústiginde talqandap, ekonomıkalyq damyǵan Donbass aýdanyn jáne Don men Kýbandy alyp, sonan keıin Kavkaz aýdandaryn jáne Kavkaz arqyly ótetin joldardy alý úshin ońtústikke qaraı shabýldy jalǵastyrmaq boldy. Gıtlerlik komandovanıeniń sheshimi boıynsha, Kavkaz baǵytyndaǵy nátıjeli shabýyldy qamtamasyz etý úshin 6-shy jalpy áskerı jáne 4-shi tank armıasy Donnyń aǵysymen tómen ońtústik shyǵysqa jyljyp, Stalıngrad aýdanynda Edilge shyǵyp, qalany basyp alyp, osynda Artemovsk-Taganrog aýdany jaǵynan soltústik Doneskige shabýyldaýshy german áskerimen birigip, ári qaraı Don aǵysy boıymen soltústikten shyǵysqa betteýi kerek boldy.

Stalıngradty alý fashıser úshin jaqyn aralyǵy mindettiń eń bastysy boldy jáne SSSR-ǵa qarsy soǵystyń Germanıa paıdasyna aıaqtalýynyń alǵy shartyn jasaıdy dep eseptedi. Jańa shabýyldy josparlaı otyryp Gıtler jáne onyń jaqtastary saıası maqsatty da kózdedi. Olar Stalıngradty alǵan jaǵdaıda Sovet Odaǵyna qarsy soǵysqa Túrkıa men Japonıanyń kirisýin tezdetemiz dep úmittendi. «Don men Edildiń arasyndaǵy keńistikti — dedi Sovet Odaǵynyń marshaly A. M. Vasılevskııdiń aıtýy boıynsha — 41 Gıtler dırektıvasyna sáıkes bul baǵyt qosymsha rol atqarady». Biraq kóp uzamaı ultshyl strategterdiń tilegi men esebine oraı qosymshadan endi kúrestiń barlyq sovet-german maıdanyndaǵy sheshýshi baǵyt boldy.

Sovet — German maıdanynyń ońtústigine negizgi kúshin toptastyrǵan jaý 1942 jyldyń jazynda osynda shabýylǵa kóshti, ózderiniń sandyq artyqshylyqtaryn paıdalana otyryp, birshama jetistikterge jetti. Nemis-fashıst jaýlaýshylary Kavkaz taýynyń etegine deıin jyljyp, 23 avgýsta Stalıngrad túbine jetýge múmkindik aldy. 12 ıýlde 500 kılometrge sozylǵan Stalıngrad maıdany qurylǵan edi. Stalıngrad epopeıasy 17 ıýlde bastaldy, maıdannyń aldyńǵy otrádtary Chır ózeniniń boıynda qarsylastarmen shaıqasty. Bul jerde 6-shy nemis armıasynyń 14 dıvızıasy turdy. Kuramynda 270 myń adam, 3 myń zeńbirek jáne mınomet, 500-ge jýyq tank, 1200 áskerı samolet boldy. Jaýǵa qarsy 62-shi jáne 64-shi armıanyń 12 dıvızıasy, 160 myń adam, 2,2 zeńbirek — mınomet, 400-ge jýyq tank, 454 samolet turdy. Maıdandaǵy sovet jaýyngerleri jappaı erlikter jasady. «Jeke erlik kórsetken qaharmandar tarıhta az emes, biraq bizdiń partıamyz bastaǵan uly elimizde ǵana sovet adamdary jappaı qaharmandyq jasaı alatynyn dáleldep berdi».

Soǵystyń osy óte aýyr kezeńinde orys halqynyń patrıotızmi onyń uldary men qyzdarynyń tabandylyǵy, batyrlyǵy SSSR-diń barlyq halyqtary uldary men qyzdarynyń tabandylyǵyn nyǵaıtyp, qoldaryna qarý alyp, ózderiniń orys baýyrlarymen qatar sosıalısik Otandy qorǵaýda partıanyń senimin aqtady.

Uly Stalıngrad shaıqasynyń qantógis urystarynyń kezinde orys — serjant Ivan Grıgorev bylaı dedi: «Men partbılet alǵan jerimnen eshqaıda ketpeımin» degen sózi birneshe kúnnen keıin halyq qorǵanys komısarıatynyń «bir qadam da keıin sheginýge bolmaıdy» degen buıryǵynda aıtyldy. Osy aýyr kezde 308 shi atqyshtar dıvızıasynyń snaıperi 242 gıtlershilderdiń kózin joıǵan serjant Vasılıı Zaısev bylaı degen: «Edildiń ar jaǵynda biz úshin jer joq». Bul sózder barlyq Stalıngradty qorǵaýshylardyń devızine aınaldy.

Stalıngrad shaıqasynyń barysynda soldattar men ofıserler Otanynyń keleshegi úshin ózderin qurbandyqqa shaldy. Edilge Tynyq-Muhıt flotynan kelgen ýkraındyq Mıhaıl Panıkah ondaǵan nemis tankisin joıdy. Bir keskilesken urys kezinde ol laqtyrmaq bolyp kótergen janarmaı toltyrylǵan qumyraǵa oq tıdi. Er júrek morákty tez arada ot jalyny orap aldy Batyr ólimnen qaımyqpaı, bir qumyrany qarsy kele jatqan tankige laqtyryp úlgerdi.

Orys soldaty Palashkov qorǵanys shebine qaraı ótip bara jatqan tankini kórip, qolyna granata alyp «joq, óte almaısyń aıýan», dep alǵa qaraı attandy. Tanki jaryldy. Stalıngradty qorǵaǵan sovet jaýyngerleriniń quramynda qazaqstandyq jaýyngerler de az erlik kórsetken joq. «Bizge ózimizdiń súıikti Alataýymyz qandaı bolsa, Volga da dál sondaı qymbat,— dep jazdy maıdanger — qazaqstandyqtar ózderiniń analaryna, áıelderi men apa qaryndastaryna. — Bizge Don men Ýkraınanyń dalasy da dál Qazaqstannyń óz dalasyndaı qymbat. Bizdiń aldymyzda bir ǵana jol bar, ol — jaýǵa qarsy umtylý». Olar — qazaqstandyqtar basqa ulttardyń jaýyngerleri sekildi qaıtken kúnde de qalany jaýǵa bermeı ustap turýǵa partıa men halyqqa sert berdi. 1942 jyldyń 19 noıabrinde «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde jarıalanǵan maıdandas — qazaq jigitteriniń antynda mynadaı joldar bar: «Nemister ashqaraqtana Volgaǵa umtylyp baǵýda. Olar bizdiń elimizdi ezgige salyp, halqymyzdy qul etpekshi. Elimizdiń barlyq halqy jeksuryn dushpanǵa qarsy kóterildi. Orys halqymen birge qazaq halqy da qoıan-qoltyq bostandyq úshin urysqa attanady. Qazaq halqy qashanda erkindikti qalaǵan. Bizdiń halyq darıadaı shalqyǵan keń dalasyn eshqashanda dushpanǵa bastyrmaq emes.

Biz Qazaqstan qaqpasy — Stalıngradty qorǵaımyz. Biz ony nemisterge bermeımiz dep ant ettik. Týǵan halqymyz da bizden osyny talap etedi. Ol bylaı deıdi: qazaqtar, jerlesterimiz batyr — panfılovshylar sekildi sizder de jaý aldynda sý júrektilik kórsetpeı urysyńdar dushpanmen.

Tyńda bizdi, Qazaqstan. Ant etemiz: sertten taımaımyz. Jeńis saǵaty da soǵar, sol kezde qazaq halqy da maqtanyshpen: «Qazaqstannyń uldary barlyq halyqtarmen birge bostandyq úshin, namysy men óz Otanynyń táýelsizdigi úshin kúresip, olar Stalıngradty qorǵady» deıdi.

1942 jylǵy noıabrde maıdandyq «Stalınskoe znamá» gazetinde jarıalanǵan Nurahmet Rymbekovtyń hatynda Stalıngradta shaıqasqan qazaq jaýyngerleriniń oı-pikiri aıqyn baıandaldy. «Qazaqstannyń myńdaǵan uldary týǵan eldi qorǵaýǵa attandy. Biz Stalıngrad túbinde orystarmen, ýkraındarmen, belorýstarmen, ózbektermen, grýzındermen, armándarmen, týrkmendermen, basqa da ult ókilderimen birge qoıan-qoltyq ózimizdiń qalalarymyzdy da, selolarymyzdy da, aýyldarymyzdy da, óz semámyzdy da, ákelerimiz ben analarymyzdy da qorǵaımyz» — dep tebirene jazdy ol.

Edil boıyndaǵy shaıqasta qazaq halqynyń dańqty uly ushqysh-shabýylshy Nurken Ábdirov máńgi erlik jasady. Qalada urys júrip jatqan bolatyn. Gıtlershilder kóp shyǵyndala otyryp alǵa jyljydy. Ortalyq prıstanda jáne «Krasnyı Oktábr» zavody aýdandarynda olar ózenge shyqty. Qalany qorǵaýshy general Chýıkovtyń 62 armıasynyń qatary sıreı bastady. Mine osy aýyr kezeńde ushqysh N. Ábdirov óziniń áskerı qyzmetin bastady. Áýede jaý shebine 18 ret ushqanda ol nemistiń 12 tankisin, 28 avtomashınasyn, 3 dzotyn, 3 zeńbirek mınometin qurtyp jiberdi jáne 50 gıtlershildiń, kózin joıdy.

Shabýyl kúnderiniń birinde ol mańyzdy tapsyrmany oryndaý úshin tórt ret «Il-diń» quramynda jaý shebine ushty. Fashıser Sovet samoletterin atqylady. Zenıt snarády Ábdirov Nurken samoletine dál tıip, ol jana bastady. Aerodromǵa jetý múmkin emes edi. Nurken janyp bara jatqan samoletin fashısik tankler kolonnasyna qaraı baǵyttady.

Uly shaıqasta týrkmen halqynyń batyl, dańqty uly leıtenant A. Ataev ta óshpes erlik kórsetti. Onyń vzvody 4 bronemashınaǵa súıengen fashısik avtomatshylar rotasyn kóp shyǵynǵa ushyratty. Gıtlershilderdiń bir batalón jaýyngerleri jáne 10 tankisi jańa shabýylǵa shyqty. A. Ataev vzvody 200 gıtlershilder men 4 tankini joıyp, bul shabýyldyń betin qaıtardy. Qolma-qoltyq naızalasta leıtenant Ataev qaza tapty.

Stalıngrad qorǵanysynyń jylnamasynda shyǵystyń on bir ulynyń erligi altyn árippen jazylǵan. Leıtenant M. N. Kabrıbovtyń vzvodyna 115,2 m. bıiktikti qorǵaý buıyrylǵan bolatyn. Komandovanıeniń jaýapty tapsyrmasymen bizdiń jaýyngerler 4 táýlik boıy sol bıiktikti qorǵap turdy. Gıtlershilder bıiktikti alý úshin úzdiksiz shabýyl jasady, biraq bárinde de olar kóp shyǵynmen sheginip otyrdy. Kóptegen bizdiń jaýyngerler qatardan shyqty. Vzvodta tek 11 adam ǵana qaldy. Onyń 10-y ózbekter men qazaqtar jáne vzvod komandıri Mıhaıl Kabrıbov azerbaıjan boldy. Ashynǵan jaý bıiktikke 300 soldat jáne ofıserimen umtyldy. Jaǵdaıǵa tez arada túsingen Kabrıbov jaýyngerlerge bylaı dedi: «Árbir naızaǵa 30 nemisten keldi, kim qorqatyn bolsa, qazirden bastap qatardan shyqsyn. Ólermiz, biraq sheginbeımiz» dep jaýyngerler biraýyzdan, qoldady. Kúsh teń emes urysta olar jaýdyń 120 soldaty men ofıseriniń kózin joıdy. Batyrlar bir adym da keıin sheginbeı qaza tapty. Aýyr jaralanǵan, esinen aırylǵan erjúrek komandır nemisterdiń qolyna tústi. Kóp uzamaı ol tutqynnan qashyp qaıtadan qatarǵa qosyldy. Ózbekstan, Qazaqstan jáne Azerbaıjan uldarynyń qany tógilgen jer, «Shyǵystyń on bir batyrynyń bıiktigi» degen atqa ıe boldy.

Stalıngrad shaıqasynyń ot-jalynynda túrli ult jaýyngerleriniń dostyǵy shyńdaldy. Qatardaǵy jaýynger uıǵyr Ábdirahman Samatbatıev Almaty oblysyndaǵy Panfılov aýdanynyń «Avat» kolhozyndaǵy zaıyby Hasıat pen uly Abaıdýllaǵa Stalıngradtan jazǵan hatynda bylaı dedi: «Men Stalıngradty erlikpen qorǵaýshylarmen birge shaıqasyp júrgenimdi maqtanysh etemin. Janymda dostarym: orys avtomatshysy Mıhaıl Davdov, qazaq Japsarbaı Shábinerov, latysh artıllerıst Andreı Klava, qyrǵyz pýlemetshi Ataqanov bar. Kún saıyn shaıqastan keıin biz qansha jaýdy jaıratqanymyzdy, qansha shaqyrym jer júrgenimizdi esepteımiz. Ólgen árbir gıtlershil, alǵa basqan árbir qadam bizdiń jeńisimizdi jaqyndatady. Shaıqasqa shyǵar aldynda biz bir-birimizdi qatty qushamyz, adal dos bolýǵa ant etemiz. Bizdiń dostyǵymyzdyń dánekeri Otanǵa degen súıispenshilik, jaýǵa degen óshpendilik». Taıgalyq ańshy nanaılyq Maksım Passar Stalıngrad maıdanynda snaıperlik qozǵalystyń negizin salýshylardyń biri boldy. Ol atýdyń dáldeý ónerin tez ıgerip 236 fashısi dál kózdedi. M. Passar Stalıngrad maıdanynda ondaǵan jaqsy snaıperlerdi basqardy. Onyń basshylyǵymen 213-shi atqyshtar polkiniń atqyshtary 1942 jyldyń sentábr — oktábrinde 3175 gıtlershildiń kózin joıdy. M. Passardyń jáne onyń jerlesteri 3. Kıldiń, K. Betýmonyń, A. Sameranyń attary maıdannan tysqary jerlerge de belgili boldy. Uly shaıqas jylnamasynyń betterinde keıin Pavlov úıi dep atalǵan úıde gıtlershilerden eki aı boıy qorǵanysta bolǵan jaýyngerlerdiń erligi jazylǵan. Bul jer Paýlústyń jeke kartasynda kúshti batalón ornalasqan dep kórsetilgen. Paýlústyń barlaýshysy kórsetkendeı emes, bul úıde batalónnan da kóp. Onda barlyq elimiz bar edi. Pavlov úıin orystar F. Pavlov, A. P. Aleksandrov, I. F. Afanasev, I. V. Voronov, B. M. Kıselev, ýkraındyqtar A. I. Ivashenko, V. S. Pýshenko, G. I. Iakımenko, grýzın A. I. Mosıashvılı, ózbek K. Týrganov, qazaq T. Myrzaev, evreı I. Ia. Hant, tájik M. Týrdyev, tatar V. D. Ramazanov qorǵady. Pavlov úıiniń jaýyngerleri bar batalóndy orys kapıtany A. V. Jýkov, al rotany aǵa leıtenant I. I. Naýmov basqardy. Rotanyń polıtrýgi armán Avagımov boldy. Aýyr kúnderdiń birinde komýnıs Ivashenko joldastaryna únsiz qarap, temirdiń synyǵy men qabyrǵaǵa bylaı dep jazdy: «Osy jerde gvardıashylar sońǵy oǵy qalǵansha turdy, ólermiz, biraq jaýdy jibermeımiz». Gıtlershilder az ǵana garnızonnyń tabandylyǵy men qaısarlyǵyn joıa almady, jaýdyń Pavlov úıin almaq bolǵan barlyq áreketteri nátıjesiz aıaqtaldy. «Pavlov úıin» qorǵaýǵa qatysýshylardyń jaýyngerlik isterine joǵary baǵa bere kelip 62-inshi armıanyń qolbasshysy, general, keıinnen Sovet Odaǵynyń Marshaly V. I. Chýıkov óziniń «Jol basy» degen kitabynda: «Bir úıdiń qorǵanysynda bolǵan shaǵyn top sonshalyqty kóp dushpan soldattarynyń kózin joıdy, gıtlershilder Parıjdi alǵanda da mundaı zıan shekpegen edi», dep jazdy. Gıtlershil basqynshylarmen aıqasta sosıalısik qurylys tárbıelep, Komýnıstik partıa shyńdaǵan Sovet jaýyngerleri óziniń asqan sanalylyǵymen, óz tulǵasymen, bıik moraldyq-saıası qasıetterimen tanyldy. Sovet jaýyngerleriniń moraldyq rýhyn, áskerı baýyrmaldylyq, adamgershilik qasıetin pash etetin Stalıngradtaǵy «Pavlov úıin» qorǵaýǵa qatysýshy Tálibaı Myrzaevtiń esteliginen mynadaı bir faktilerdi aıta keteıik: «Dushpan bizdiń, aramyzda arazdyq otyn tutatýǵa árekettendi, radıo arqyly jalǵan úgit taratyp, birimizdi birimizge aıdap salýǵa tyrysty. Biraq dushpan esebinen qatty jańyldy. Ol eń basty nárseni — bizdiń sovettik birtutas semányń adamdary ekenimizdi, bizdi ulttyq týystyǵynan góri taptyq týystyq, maqsat pen múdde ortaqtyǵy yntymaqtastyryp otyrǵanyn umytty. Mine osyndaı dostyq pen týysqandyq bizdi erlik isterge bastady... Biz onda er atanaıyq, kózge túseıik dep oılaǵanymyz joq, tek soldattyq boryshymyzdy adal atqarýǵa tyrystyq. Bir-birimizge degen dostyq sezim bizdi osylaısha erlik jasaýǵa umtyldyrdy. Bul arada árbir sovet jaýyngeri naǵyz erjúrek qaharman boldy dep eshbir ásireleýsiz aıta alamyn».

Stalıngradty qorǵaýǵa qatynasqan qazaqstandyqtar týraly «Volgogradskaıa pravda» gazetinde kólemdi maqala jarıalandy. Onda bylaı dep jazyldy: «Bizdiń qalamyzdyń irgesinen, Volganyń arǵy betinen keń baıtaq Qazaqstan jeri bestaldy. Sol bir qıyn-qystaý shaqta qalany qorǵaýǵa sol jaqtan tolassyz tyń kúshter kelip jatty. Olardyń ishin de kóptegen qazaqstandyq ulandar da bar edi. Aıtalyq, 1942 jyldyń sentábrinde Stalıngrad maıdanynda shaıqasqan on úsh dıvızıanyń quramynda 8280 qazaq jaýyngeri men komandıri boldy. Olardyń basym kópshiligi 116-shy atqyshtar dıvızıasynda shaıqasty. Al polkovnık Ǵ. Safıýlın basqarǵan 38-shi atqyshtar dıvızıasynyń tórtten úsh bóligi qazaq jigitteri edi. Olar general Fon Drebberdiń fashısik grenaderlik dıvızıasyn talqandap, jaýdyń tank korpýsyn tize búktirdi, 8 myńǵa jýyq gıtlershilerdi tutqynǵa aldy». Stalıngrad maıdanynda shaıqasqandardyń qatarynda: 6670 tatar, 4400 býrát, 2967 ózbek, taǵy basqa ult ókilderi bolǵanyn aıtsaq ta jetkilikti. Olar Stalıngrad túbindegi keskilesken urystarda erliktiń teńdesi joq úlgilerin kórsetip, nemis fashıs basqynshylaryna qarsy kúreste sovettik patrıotızm men SSSR halyqtarynyń uly dostyǵy, jaýyngerlerimizdiń ınternasıonalızm isine, adaldyǵy, halqymyzdyń komýnıstik partıanyń tóńiregine berik toptasqandyǵyn naqtyly dáleldedi. Qazaqstan eńbekshileriniń «...jaý esin jınaı almaıtyndaı etip aıaýsyz qyryńdar, aqyrǵy demderiń, bir qasyq qandaryń qalǵansha aıaýsyz soqqylańdar, ulandar» — degen amanatyn adal oryndady.

Fashısik Germanıa Sovet memleketin tek bomba, snarád pen ǵana emes, fashısik nasıhat arqyly da talqandamaq boldy. Gıtlershilder jalǵan faktilerdi arandatý, demogogıa, dızınformasıalardy paıdalanyp, Sovet halqyn ıdeıalyq jaǵynan qarýsyzdandyrýǵa tyrysty. Olar halyqty Komparıanyń basshylyq roline senimsizdikke shaqyryp, jeńiske degen senimin joıyp, fashısik armıanyń jalǵan kúshimen qorqytpaq boldy. Bizdiń áskerler ornalasqan jerlerge samoletpen tastalǵan lıstovkalar, radıohabarlar arqyly orys emes ulttyń jaýyngerleri ózderin orys halqynyń múddesi úshin qurban etip otyrsyńdar dep iritki taratpaq boldy. Biraq Qyzyl Armıa qatarynda ultaralyq qaıshylyq bolady degen gıtlershilder esebiniń kúl-talqany shyqty. Jaýdyń kútkenine kerisinshe bizdiń jaýyngerlerdiń arasynda ınternasıonaldyq birlik kúsheıe tústi. Partıa, komsomol uıymdary áskerı bólimderde kúndelikti saıası jumystar júrgizip otyrdy. Jaýyngerler men orys emes ulttardyń kishi komandırleriniń arasyndaǵy tárbıe jumysyna erekshe mán berildi. Bul jumystardy júrgizý tájirıbeli komýnıserge, jaýyngerlerge, úgitshilerge tapsyryldy. Olar jańadan kelgen jaýyngerlerdi áskerı jaǵdaılarmen, mindettermen tanystyrdy, saıası oqıǵalardy túsindirdi, gazet materıaldaryn jetkizdi, qarýdy jáne urys taktıkasyn ıgerýge kómektesti. 39-shy armıanyń bólimderine qazaq Jabaevtyń batyrlyq isi keń tarady. Ol ózi keýdesinen jaralana turyp, eki aıaǵynan jaralanǵan orys leıtenanty Sýhovty urys dalasynan alyp shyqty. Serjant qazaq Ótemisov rotanyń saıası bólimi komandıriniń kómekshisi Lovsovqa fashıs avtomatshylarynyń oqtalǵanyn kórip, orys ofıserin óz denesimen jaýyp qaldy.

Ashhabad aýdanynyń kolhozshysy aǵa serjant Ishanıazov urysta erekshe kózge tústi. Ol óz zeńbiregimen jaýdyń 2 batareıasyn, bir dzotyn tank jáne bir vzvodqa jýyq gıtlershilerdi joıdy. «Otan patrıoty» gazetiniń redaksıasyna er júrek artellerıst bylaı dep jazdy: «Túrkmenıadaǵy bizdiń ata-analarymyz bilsin: Stalıngrad túbinde adaldyq pen baýyrlastyq týy astynda birlesken ár túrli ulttyń uldary kúresýde. Menimen birge Almatydan qazaq, Qazannan tatar, Novgorodtan orys soǵysyp jatyr, bir-birimizge adal jáne myzǵymas dostyqqa anttasqanbyz jáne antty oryndaımyz» dedi. Orys emes ulttyń kóptegen jaýyngerleri nemis-fashıst jaýlarymen urysta kórsetken erligi úshin nagradtaldy. 1943 jyly 15 ıanvarda 264 myń 198 adamnyń ishinen 76581-i orys emes ulttar, ıaǵnı orystar 71 prosent, basqa ulttar 29 prosent boldy.

Stalıngradty batyrlyqpen qorǵaý kúnderinde Sovettik tyl maıdan men birge boldy. Eńbekshiler jaýyngerlerge rýh berdi, sózimen, isimen jaýdy talqandaýǵa kómektesýge tyrysty. Qala men selo turǵyndary jaýyngerlerge syılyq jiberip turdy. Stalıngrad qalasyn qorǵaýǵa qatysyp júrgen leıtenant Evgenıı Vıktorov Qazaqstan LQSM Ortalyq Komıtetine jazǵan hatynda: — «Biz sizderdiń jibergen posylkalaryńyz úshin shyn júrekten alǵys aıtamyz. Dúnıe júzinde birde-bir armıa óz tylynan Qyzyl Armıadaı shynaıy qamqorlyq pen súıenishti kórgen emes shyǵar» dedi.

Sovet áskerleri Stalıngrad túbinde qorǵanys urysyn júrgizip jatqan kezde «Pravda» gazetinde ózbek halqynyń ózbek jaýyngerlerine haty jarıalandy. Onda ózbek enbekshileri óz jaýyngerlerinen sovet jerin tabandylyqpen qorǵaýdy, óz qatarlarynda tártipti kúsheıtýdi talap etti.

«Eger kimde-kim óz Otany aldynda boryshyn oryndamasa, ol óz anasyn óltirýmen birdeı, jaýdy Stalıngrad túbinde toqtatyńdar, olarǵa aıamaı soqqy berińder! Áıtpese olar senderdiń týysqandaryńdy óltiredi. «Jeńis, ne ólim, basqa jol joq — óz Otany úshin ómirin qıýǵa daıyn árbir patrıot ózbek osylaı deıdi».

1943 jylǵy fevralda «Pravda arqyly óz jerlesterine Qazaqstan, Armenıa, Tájikstan, martta Tatar ASSR-i, aprelde Túrkmenstan ózderiniń hat-buıryqtaryn joldady.

Ózbek halqynyń hatyn talqylaý kezinde ózbek Merzajatov bylaı dedi. «Gıtler orystar men orys emes ulttardy jaýlastyrmaq boldy. Ol qatelesti. Biz orystarmen birgemiz jáne óz Otanymyz úshin solarmen birge kúresemiz».

Sovettik respýblıkalar eńbekshileriniń hattary Sovet jaýyngerlerinen zor qoldaý tapty.

Osy aýyr kúnderde Stalıngrad maıdanynyń jaýyngerleri bylaı dep jazdy: «Biz Edil boıyna bizdiń uly Otanymyzdyń barlyq túkpirinen keldik. Bizdiń kóp ultty memleketimizdiń barlyq halyqtarynyń uldary bir áskerı semáda erjúrektilikpen Stalıngradty qorǵap jatyr. Biz ár túkpirden kelsek te árqaısysymyz Stalıngradty qorǵaı otyryp, óz Otanyn, óz semásyn, óz halqyn qorǵaıtynyn biledi».

Komýnıstik partıanyń basshylyǵymen Sovet Qarýly Qúshteri 1942 jyldyń jazy men kúzinde qatań synaqtan ótti. Partıa halyqtar dostyǵyn odan ári kúsheıtti. SSSR halyqtarynyń semásyn soǵys úshin eńbek etýshi, Qyzyl Armıany qoldaýshy birtutas myzǵymas lagerge aınaldyrdy. Shaıqas barysynda SSSR dostyǵyn kórsetti. Sol kúnderi «Pravda» «Sovet Odaǵy halyqtarynyń áskerı baýyrlastyǵy» degen maqalasynda bylaı dep jazdy: «Fashıs basqynshylarynyń Sovet Odaǵy halyqtarynyń arasyna iritki salý armany iske aspaıdy. Budan eshteńe shyqpady. Gıtlerdiń jospary kúıredi. Dúnıe júzi halqy Stalıngradtaǵy ǵajap týraly aıtady. Adamzat tarıhy eshqashanda ózderin Otan úshin qurban etken qorǵanystarda mundaı batyr qaısarlyqty kórgen emes. Stalıngradty qorǵaǵan kimder? Kim oǵan temir qorǵan bolǵan? Ol Sovet eliniń barlyq ulttarymen birge kúresken orys halqy. Onymen birge ýkraındyqtar, belorýstar, olarmen qatar ózbekter, grýzınder, armándar, azerbaıjandar jalpy kóp ultty Sovet memleketiniń barlyq uldary bar. Halyqtar dostyǵy Sovettik qorǵanystyń uly kúshi baýyrlastyqtan kúshti kúsh joq». 1942 jyly Stalıngrad túbindegi shaıqastyń aýyr kezinde elimizdiń shyǵys aýdandary Qyzyl Armıanyń qýatty arsenalyna aınaldy. 1942 jylǵy ıýnde olar barlyq soǵys óniminiń tórtten úsh bóliginen astamyn berdi. 1942 jyly shyǵarylǵan soǵys óniminiń mólsheri 1940 jylǵymen salystyrǵanda Ýralda 5 eseden astam, Povoljete 9 ese, Batys Sibirde 27 ese artty. 1942 jyly tank ónerkásibi 24719 soǵys mashınasyn berdi. Avıasıa ónerkásibi 25500 samolet jasap shyǵardy. Bul samoletterdiń kópshiligi jańa LA-5, IaK-7, IaK-9 joıǵysh (ıstrebıtel) edi. Artılerıa men mınometterdi, onyń ishinde reaktıvtik qondyrǵylardy («Katúshalardy») kóptep shyǵarý isi jolǵa qoıyldy. Osy qatań kezeńde orys jumysshy taby búkil dúnıe júzine óziniń proletarlyq ıntrenasıonalızmge berilgendigin, óziniń Lenın partıasynyń isi úshin kúreste tabandylyǵyn kórsetti. Rossıa Federasıasynyń jumysshy taby soǵys jyldarynda elimizdegi barlyq ónerkásip óniminiń 80 prosentin berdi.

Qazaq halqy elimizdiń basqa da halyqtarymen bir sapta jeńis kúnin jaqyndatýǵa úles qosty. Respýblıkadan maıdanǵa qarý-jaraq, kıim-keshek, azyq-túlik, úzdiksiz aǵylyp jatty. Maıdandy qamtamasyz etýde ásirese Qazaqstannyń kómir ónerkásip oryndary zor rol atqardy. Lenınogordyń kenshileri de qomaqty úles qosty. Qazaqstan maıdanǵa qorǵasynnyń jalpy odaqtyq óndirisiniń 85 prosentin, mystyń 30 prosentin. Mys rýdasynyń 50 prosentin, marganes rýdadysynyń 60 prosenty, jáne vısmýt konsentratynyń 65 prosentin, polımetal rýdasynyń 70 prosentin berip keldi. Sol bir jyldarda Óskemen, Tekeli qorǵasyn-myrysh kombınattary, tústi metal rýdalaryn shyǵaratyn 25 rýdnık, shahta, 1 baıytý fabrıkasy, Aqtóbe ferrosplav, Qazaqstan metalýrgıa zavodtary, 4 munaı kásipshiligi, Gýrev munaı aıdaý zavody, taǵy basqalary qatarǵa qosyldy.

«Pravda» gazeti «Dańqty qazaq halqy fashızmge qarsy kúreste» degen bas maqalasynda: «Qazaqtar maıdanda jaýǵa qarsy jaqsy soǵysyp jatyr, tylda olardyń ákeleri, apalary, áıelderi maıdan úshin jumysty aıanbaı jaqsy isteýde. Qazaqstan óz jeriniń barlyq baılyqtarymen, taýlardyń barlyq asyl kenderimen maıdanǵa qýatty tirek bolyp otyr... Bizdiń el qazaq halqynyn týrashyl, shynaıy erjúrektigin, onyń kishipeıildiligin, onyń adaldyǵyn jaqsy kóredi».

Edil boıyna rezervter kele bastady. Stalıngradqa qarý-jaraqtar jınaqtaldy. Edil boıyna tipti gıtlerdiń ózi senbegen nárseni tyldaǵylar jiberdi. Gıtler ákelingen barlaý málimetterin kóre otyryp, «men ter tóge otyryp aıyna 600 tank shyǵaramyn. Al Stalın aıyna 1000 tank shyǵarady dep aıtýǵa qalaı batyldaryń barady» dep ashýlanady. Al biz ol kezde aıyna 2 myń tank shyǵaryp úlgergen edik. Biraq olar áli túgel jetkizilmegen.

Noıabrdiń ortasynda Stalıngrad qorǵanys operasıasynyń sońǵy kezeńi aıaqtaldy. Stalıngrad baǵytyndaǵy sovet áskerleriniń aýyr qorǵanys shaıqasy 125 kún men túnge sozyldy. Edil boıyndaǵy qalany búkil elimiz qorǵady. Qorǵanystyń tiregi komýnıstik partıa boldy. Stalıngrad shaıqasynyń barysynda partıa sovet halqynyń, jaýyngerleriniń baýyrlastyǵyn shyńdata tústi. SSSR halyqtarynyń myzǵymas dostyǵy Sovettik Qarýly Qúshtiń mańyzdy tiregi boldy. Týǵan jerimizdiń ár bólshegi úshin keskilesken urys nátıjesinde Qyzyl — Armıa gıtlerlik komandovanıeniń 1942 jyldyń jazyna jasalǵan strategıalyq josparyn kúıretti, soǵys barysyndaǵy túbegeıli betburys úshin barlyq maıdan kóleminde qarsy shabýylǵa kóshýdiń qajetti sharttaryn jasap berdi.

1942 jylǵy 18 noıabrde Stalıngradta qorǵanys kezeńi aıaqtaldy. Qorǵaýshylar qalany jaýǵa bergen joq. Jaý óziniń maqsatyna jete almady.

Strategıalyq qorǵanys operasıasy kezinde Sovet áskerleri jaýdy orasan zor shyǵynǵa ushyratty. Germanıa ólgeni, jaralanǵandary bar 700 myń adamynan, 2 myń zeńbirek jáne mınometinen 1 myńnan astam tankisi men 1400 samoletinen aıryldy.

Partıa áskerı — sharýashylyqty kóterýde armıaǵa, onyń jaýyngerlerine zor qamqorlyq jasady. İİİ aıqastyń birinshi kezeńiniń sońynda fashıserdiń tehnıkalaryn jáne adam sany jóninen artyqshylyqtaryn joıdy. Osy jaǵdaılar sovettik joǵary bas komandovanıesi Stalıngrad aýdanynda 1942 jyldyń noıabrinde bastalatyn sheshýshi qarsy shabýylǵa iri áskerı kúshterdi toptastyrýǵa múmkindik aldy.

1942 jyly 19 noıabrde Stalıngrad baǵytynda fashıs áskeriniń quramynda 1011500 adam, 10290 zeńbirek jáne mınomet, 675 tank, 1216 áskerı samolet boldy. Sovet áskerinde — 1103000 adam, 15501 zeńbirek, 1463 tank, 1350 samolet boldy.

Barlyq Sovet halqynyń nazary Stalıngradta boldy. Olardyń árqaısysy osy Edil boıyndaǵy shaıqastyń nátıjesinde fashısik basqynshylardyń qashan talqandalatynyna baılanysty ekenin bildi. Tek maıdandaǵylar ǵana emes, elimizdiń barlyq eńbekshileri jeńiske óz úlesterin qosty, olar bizdiń qasıetti adal isimizdiń jeńetinine senimdi edi.

Sovet áskerleriniń sheshýshi shabýyly qarsańynda Don maıdanynyń áskerı soveti jaýyngerlerge shaqyrý hat joldady.

«Joldas jaýyngerler, komandırler men saıası qyzmetkerler, Sizder Stalıngradty qorǵaý, Stalıngradty qorshaǵan nemisterdi talqandaý mindetin jaqsy atqaryńdar. Ózderińizdiń tabandylyqtaryńyz ben batyrlyqtaryńyz arqyly attaryńyzdy álemge áıgili ettińizder. Bul áskerı mindetiniń bir jaǵy ǵana... Búkil sovet halqy batyr qala Stalıngradtyń tolyq azat bolǵany, qorshaǵan jaýdyń talqandalǵany týraly qýanyshty habardy asyǵa kútedi». Sovet áskerleri Stalıngrad túbinde qarsy shabýylǵa shyqty. Qorshaý operasıany Don men Edil boıyndaǵy fashısik áskerlerdiń negizgi kúshterin talqandaýdan bastady. 19 noıabrde jaýǵa soltústikten Ońtústik Batys jáne Don maıdanyndaǵy jaýyngerleri soqqy berdi. Kelesi kúni ońtústikten Stalıngrad maıdanynyń shabýyly bastaldy. Bul iri operasıalarǵa týysqan respýblıkalardan quralǵan kóptegen áskerı birlestikteri belsene aralasty. Bul kúnderi jaý jaǵynda bolǵan jaǵdaılar týraly osy oqıǵalardyń kýágeri nemis jazýshysy Vaınert nemis-fashıst áskerleriniń jaǵdaıy týraly óziniń kúndeliginde bylaı dep jazdy: «Stalıngradqa jaqyndaǵan saıyn tańdanarlyq kartınalardy kórýge bolady. Joldyń jaǵalarynda ólgenderdiń jáne shamasyz jantalasqan jaralylardyń, urysta jeńilgenderdiń otyrǵanyn kóremin. Bireýi baǵanany qushaqtap tur. Baǵanada «Stalıngrad» degen jazý bar. Gonchar hýtoryna aparatyn jol boıynda talqandalǵan janyp jatqan tankiler men mashınalar tur. Keıbireýleri tipten tóńkerilip qalǵan... Biz qıraǵan úıindiler men ólgen adamdardyń arasynan ázer júrdik. Aldymyzdan tutqyn bolǵan nemister men rýmyndardyń aıdalǵan tobyn kórdik.

200 kún men túnge sozylǵan uly shaıqas kezinde fashısik blok sovet — german maıdanyndaǵy kúshiniń 1/4 bóliginen aıryldy. Ólgeni, jaralanǵany, habarsyz ketkeni bar, barlyq shyǵyn 1,5 mıllıonǵa jýyq soldat pen ofıserler boldy. Fashıs áskerleriniń Stalıngrad túbinde 1942 jyldyń 19 noıabrinen 1943 jyldsh 2 fevraline deıingi shyǵyny 800 myń adam, 2 myń tank jáne shtýrmovıkter, 10 myń zeńbirekter men mınometter, 3 myńǵa jýyq áskerı jáne transport samoleti, 70 myńnan astam avtomashına boldy. Fashıser tolyǵynan 32 dıvızıadan jáne 3 brıgadadan aıryldy, al 16 dıvızıasy aýyr jeńilis tapqan bolatyn. 2 fevralda Volga boıyndaǵy tarıhı shaıqastyń sońǵy oqtary atyldy. Don maıdanynyń áskerı sovetiniń joǵary Bas qolbasshysynyń atyna bergen málimdemesinde bylaı dep aıtyldy: «Sizdiń buıryǵyńyzdy oryndaı otyryp, Don maıdanynyń áskerleri 1943 jylǵy 2 fevralda saǵat 16-da Stalıngradty qorshaǵan jaýdyń tobyn talqandap, joıýdy aıaqtady... Jaýdyń qorshalǵan áskerlerin joıýmen baılanysty Stalıngrad qalasyndaǵy áskerı áreketter toqtatyldy».

Stalıngradty qorshaǵan jaýdy joıýdyń kezinde 1943 jylǵy 10 ıanvardan 2 fevralǵa deıin Don maıdanynyń áskerleri nemistiń 22 dıvızıasyn talqandady. Osy kezde 91 myń jaýdyń soldaty men ofıserin tutqynǵa aldy, onyń ishinde 2500 ofıser jáne 24 general boldy. Urys dalasynan 140 myńǵa jýyq ólgen gıtlerlik soldattar men ofıserler tabylyp, olar jerlendi. Komýnıstik partıa men Sovet ókimeti Stalıngrad batyrlarynyń erligin joǵary baǵalady. 55 áskerı qurama men bólimder ordendermen nagradtaldy. Ondaǵan myń soldat pen ofıser memleket nagradalaryn aldy. Erekshe erlik jasaǵan 112 jaýynger Sovet Odaǵynyń batyry ataǵyna ıe boldy. «Stalıngradty qorǵaǵany úshin» medalimen 700 myńnan astam jaýynger nagradtaldy51.

Biziń dańqty komýnıstik partıa osy jeńistiń uly baǵyt berýshici boldy. Stalıngradtyń basty batyry Sovet halqynyń týysqan semásy boldy. SSSR halyqtarynyń dostyǵy, olardyń áskerı saıası birligi jáne ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy Stalıngrad túbindegi jeńistiń mańyzdy faktorlarynyń biri boldy.

Fashıserdiń Sovet memleketiniń ınternasıonaldyq birligin álsiretip joımaq bolǵan barlyq áreketteriniń kúli kókke ushty. SSSR halyqtarynyń dostyǵy qatań synnan ótti.

Bul shaıqasta gıtler áskerleri talqandalyp qana qoıǵan joq. Sonymen qatar fashızmniń moraldyq rýhy qırady.

Stalıngrad batyrlary erliginiń tarıhı mańyzy 1939 jyly bastalǵan agresorlardyń jeńis saltanaty Edil boıynda túpkilikti toqtatyldy.

---