InfoHub Logo

Baıaǵy ótken zamanda bir baıdyń jalǵyz balasy bolypty. Bir kúnderde baı balasyna bir myń som berip, ony alystaǵy jármeńkege jiberipti. Bala birneshe kún jármeńkeni aralaıdy da basqa unamdy eshteńe taba almaı, ákesiniń bergen aqshasyna bir mysyq satyp alypty.

Ol úıine qaıtqan soń, baı balasynyń kelgenin estip, ne nárse satyp alyp qaıtqanyn bilýge kelipti.

         — Qaraǵym, jármeńkeden ne nárse satyp alyp qaıttyń?

         — Áke! Men sizdiń bergen barlyq aqshańyzǵa bir mysyq satyp aldym. Munyń qasıettiligi sondaı jer-júzindegi tyshqannan tyshqan qaldyrmaıdy, – deıdi. Balasynyń bul sózine eshbir jaýap qatpastan, baı úıine qaıtyp ketedi.

Keler jyly sol ýaqytta baı balasyna eki myń som aqsha berip, taǵy da bazarǵa jiberedi. Bul joly balasy barlyq aqshasyna bir búrkit satyp alypty. Úıine qaıtyp kelgen soń, ákesi kelip suraǵan eken, sonda bala:

         — Eı, áke! Bul joly barlyq aqshamdy berip, tamasha bir qus satyp aldym, sirá, bul qustan qus qaldyrmaıtyn qyran bolý kerek, – deıdi. Ákesi balanyń bul sózine de esh jaýap qaıtarmaıdy.

         Keler jyly sol ýaqytta úsh myń som aqsha berip, ákesi balasyn taǵy da bazarǵa jiberipti. Bul joly balasy bir tazy satyp alyp qaıtady. Úıine kelip, ákesine maqtanyp:

         — Áke! Men bul joly barlyq aqshama bir tazy satyp alyp qaıttym, munyń óneri sol: jer júzindegi qoıan men túlkiden, qasqyrdan túk qaldyrmaıdy, – depti. Ákesi buǵan da eshteńe aıtpastan ketip qalady.

         Tórtinshi jyly tórt myń som berip, balany taǵy da bazarǵa jiberipti. Balasy bul joly bir úlken sandyq satyp alypty. Onyń ishinde ne bar, ne joǵyn bilmeıdi. Satqan kisi buǵan:

         — Bul sandyqty ashpa, bir óte qıyn ýaqytta ǵana asharsyń. Egerde jaı ýaqytta ashsań, zıan keltiredi, – depti.

Baıdyń balasy sandyqty úıine alyp kelip, qýanysh qyp, ákesine:

         — Bul joly bergen aqshańyzǵa bir sandyq satyp alyp qaıttym, – deıdi. Maljandy baı jaýap bermeı, balasyn óz úıinen birjolata qýyp jiberedi. Onyń satyp alǵap mysyǵyn, búrkitin, tazysyn, sandyqty ózine beredi. Baıdyń balasy jylaı-jylaı, sandyqty arqalap júre-júre sharshaıdy. Bir jerge demalýǵa otyrady da sandyǵyn jerge qoıyp, ózi oıǵa ketedi. Osy sandyqty satqan satýshynyń aıtqan sózi oıyna túsedi. Sandyqty sol jerde ashyp qarasa, ishinde bir úlken jylan jatyr eken. Jylandy kórip, ol talyp qalypty. Kópten soń kózin ashyp qarasa, jylan adamnyń tilimen sóılep otyr:

— Eı, jigit, meni satyp alǵanyńa kópten-kóp raqmet! Endi sen meni óz úıime jetkiz. Ondaǵy meniń atalarym seniń istegen jaqsylyǵyńa qaraı shamasy kelgeninshe jaqsylyq ister, – depti.

         Baıdyń balasy olaı oılap, bulaı oılap: «Ne bolsa da baǵymdy synap kóreıin!» – dep, sandyqty arqalaıdy da jylannyń aıtqan jerine keledi. Ol bir tereń quz eken, quzdyń ishi tolǵan jylan eken. Adamzatty kórip, jylandar bári basyn kóterip alyp, ysqyrypty. Týǵannan beri mundaıdy kórmegen sorly bala qoryqqanynan arqasyndaǵy sandyqtyń aýzyn ashyp, ishindegi jylandy qoıa beripti. Jylan sandyqtan shyǵyp, óz tilinde ysqyrǵan eken, jańaǵy jylandar qaıtadan óz oryndaryna jatypty. Sonan soń qasyndaǵy jylan balany óz inine ertip kelipti de ony syrtqa tastap, ózi inine kirip ketipti. Azdan soń jylan ininen qaıta shyǵyp, adam tilimen kóp-kóp raqmet aıtypty da balaǵa bir jasyl tas berip:

— Bul tastyń keremeti sondaı - kóńilińdegige qolyńdy jetkizedi, biraq bos jerge tastaýshy bolma, – depti.

Bala buǵan qýanyp: «Meni kózdi ashyp-jumǵansha qusym men tazyma jetkiz!» – deıdi tasqa. Jylannyń aıtqany ras eken. Kózdi ashyp-jumǵannyń arasynda balany aıtqan jerine jetkizipti. Tastyń keremetine kózi jetken bala: «Endi bizdi eshkim bilmeıtin patshanyń jerine jetkiz», – depti. Tas onyń aıtqanyn oryndap, kózdi ashyp-jumǵansha, bir jerge alyp keledi. Bala jan-jaǵyna qarasa, alystan bir úlken shahar kórinedi. Bala ıtin, mysyǵyn alyp, shaharǵa kelip, eń shettegi bir úıge kirse, úıde shal men kempirden basqa eshkim joq eken. Shal men kempir ony bala qylyp alypty. Bala kúnde tańerteń ańǵa shyǵyp, qus ákelip, shal men kempirdi asyrap júripti. Bir kúni ol kún shyqpaı dalaǵa ańǵa shyǵyp bara jatyp, kúnniń eki bólek bolyp shyǵyp kele jatqanyn kóredi de shal men kempirge qaıtyp kelip, munyń sebebin suraıdy.

         — Qaraǵym! Bul jerde kún bireý-aq. Ekinshi kúnmen qatar talasyp shyqqan han qyzynyń nury, – deıdi kempir.

Sol jerde bala han qyzyna ǵashyq bolypty. Keler kúni:

         — Hannyń qyzyn maǵan aıttyryp kel! – dep kempirdi jiberedi. Týǵaly mundaıdy estimegen kempir áýeli shoshyp, balasy jalynyp bolmaǵan soń, amalsyz barmaqshy bolypty. Balasy oǵan:

         — Erteń erte tań atpaı sen hannyń ordasyna baryp, esiginiń aldyn sypyryp turǵaısyń. Han turǵan soń: «Bul ne qylyp júrgen kempir?» – dep surasa, sen: «Hannyń qyzyn balama aıttyrǵaly júrmin», – degeısiń. Sonan han ashýlanyp, seni: «Zyndanǵa sal!» – dep, quldaryna buıyrar. Quldary seni zyndanǵa tastap jibergende, sen aman-esen úıge kelesiń, – deıdi.

         Sonymen bıshara kempir erteńine erte ornynan turyp, hannyń ordasyna barady. Han oıanǵan soń, kempirdi kórip:

         — Neǵyp júrgen kempirsiń? – dep suraıdy.

         — Men sizdiń qyzyńyzdy aıttyrǵaly kelgen edim, deıdi kempir.

         Han buǵan ashýlanyp, quldaryna:

         — Kempirdi zyndanǵa sal! – dep buıyrady. Quldary kempirdi qolynan ustan aparyp, zyndanǵa tastap jibergen eken, kempir zyndanǵa túspeı, aman-esen óz úıine qaıtyp kelipti. Balasy erteńine taǵy da kempirdi hannyń qyzyn aıttyrýǵa jiberedi. Kempir hannyń úıine kelip, taǵy da esiginiń aldyn tazalap júrgenin han kóredi. Keshegi kempir ekenin bilgen soń, quldaryna senbeı, zyndanǵa tastaýǵa hanshalaryn qosyp jiberedi.

         Quldary hanshalardyń kózinshe kempirdi zyndanǵa tastap jiberipti, biraq kempir taǵy da óz úıine qaıtyp kelipti. Kelesi kúni kempir taǵy barypty. Úshinshi ret barǵanda, hannyń ózi shyǵyp, kempirdi óz qolymen keskilep, otqa jandyryp jiberipti. Balasy muny bilipti de jasyl taspen kempirdiń órtengen súıegin jıyp alyp, taǵy da tiriltip, óz úıine kelipti. Kempir ólmestigin bilgen soń, erteńine taǵy da baryp, hannyń qyzyn surapty. Han kempirdi kórip, munyń ólmestigine kózi jetken soń: «Munan qutylmaspyn. Onan da qalyń maldy kóp surap, shoshytyp qutylaıyn », – dep, kempirge:

         — Eı, kempir! Men saǵan qyzymdy bereıin, biraq qalyń malyńa qyryq kara jorǵa, qyryk qara júırik at ber, túsi birdeı bolsyn, qyryq nar túıe ber, túsi birdeı bolsyn, bir tústi qyryq sıyr, qyryq qoı ber, túsi birdeı bolsyn, qyryq eshki ber, óńi, túsi birdeı bolsyn. Onan soń bir túnnen qaldyrmaı, jerde de emes, kókte de emes, bir altyn saraı jasa. Eki báıterek ornat, onyń biri altynnan, biri kúmisten bolsyn. Ol eki báıterektiń túbinen bulaq aǵyzyp qoı. Sonda qyzymdy beremin, – depti.

         Han: «Osy sózimmen kempirden qutyldym» – dep oılaıdy. Kempir úıine kelip, balasyna bastan-aıaq hannyń suraǵan qalyńmalyn aıtqan eken, balasy dalaǵa shyǵypty da jasyl tasty alyp, bastan-aıaq hannyń suraǵan qalyńmalyn aıtyp, tasty qoıa beripti.

         Erteńine bala ornynan tursa, bári de aıtqanyndaı oryndalǵan eken. Han turyp qarasa, keshegi suraǵan qalyńmalynyń bári ordasynyń janynda júr eken. Ne kókte emes, ne jerde emes, altynnan jasalǵan saraı kúnmen shaǵylysyp tóbede tur; gaýhar tas pen kúmisten jasalyp ornatylǵan eki báıterek tur, ol ekeýiniń túbinen bulaq aǵyp jatyr. Han qyryq kún toıyn, otyz kún oıyn qylyp, kempirdiń balasyna qyzyn beripti. Balany óziniń ornyna han qylyp, birazdan soń, kári han dúnıeden qaıtypty.

         Han bolsa da bala jasynan úırengen ádetimen erte turyp, ıtin ertip, qusyn alyp, ań aýlap júredi eken. Bir kúni dalada ań aýlap júrgende, oǵan qýaıaq kempir kez bolady. Kempirdi kórip, han aıap, óz úıine qyzmet qylýǵa ákep qoıady. Kempir hannyń úıinde hanymynan basqa adamdy kórmeıdi. Ne jumys bolsa da ózi istelip, ózi bitip turǵanyn kóredi. Kempir muny kórip, hanǵa aıtýǵa batpaı, hanymnan surapty. Hansha:

         — Hannyń bir jasyl tasy bar, osy jumysty sol isteıdi, – depti.

         Sonda kempir:

         — Maǵan jumys istetkenshe, bárin sol tasqa isteteıik, han ań aýlap ketkende, tasyn úıge tastap júrsin. Sony surap alyp qal, – deıdi. Hanym muny maqul kórip, tasty hannan surap alyp qalǵan eken, bir kúni tas kempirdiń qolyna tıgen soń, tasty alyp kempir: «Osy hanymdy, altyn saraıymen, menimen Qaraqul degen hannyń jurtyna kózdi ashyp-jumǵansha apar!» – deıdi. Tas aıtqanyn ornyna keltiredi. Kempir Qaraqul degen hannyń jibergen jansyzy eken. Hannyń hanymyna Qaraqul qyz kúninen ǵashyq bolyp júredi eken. Kempirdi sony qalaı da bolsa alyp kelý úshin jibergen eken. Qaraqul han ǵashyǵy kelgen soń, qyryq kún toıyn, otyz kún oıyn qylady.

         Mundaǵy qalǵan bala han ańnan qaıtsa, úıiniń ornynda jurty ǵana qalǵan eken. Zar jylap, el-jurtynan aıyrylyp, búrkitin, ıtin, mysyǵyn alyp, aıdalaǵa shyǵyp, adam júrmeıtin, qulaq estimeıtin jerdegi bir úlken ózenniń boıyna baryp, balyq aýlap, tamaǵyn asyrap turady. Arada neshe aılar, neshe kúnder ótedi. Bir kúni mysyǵy men ıti ekeýi otyryp ózderi aqyldasyp:

         — Bul sorly bizdi ólimnen alyp qalyp edi, osy kúnge deıin asyrap saqtap keledi. Biz buǵan bir jaqsylyq kórsetken joqpyz. Endi biz munyń joǵaltqan tasyn taýyp bereıik, – desipti.

         Sonymen ıesi uıyqtap jatqanda, ıt pen mysyq ekeýi tasty izdeýge sapar shegedi. Kóp kúnder, kóp aılar ótken mezgilde ıt pen mysyq bir úlken shaharǵa kelipti. Shahardyń ishin aralap júrse, ne kókte emes, ne jerde emes, baıaǵy óz ıesiniń saraıyn kóredi. Bir kúni Qaraqul han mysyq pen ıtti kórip, tamaq bergizipti. It pen mysyq sol úıdi biri ishinen, biri syrtynan kúzetip júripti. Sóıtip júrgende, mysyqty Qaraqul han jaqsy kórip, tamaq ishkende janyna otyrǵyzatyn bolypty. Mysyq tastyń hannyń ózinde ekenin bilip, ıtke aıtady, ıt buǵan aqyl úıretedi:

         — Sen bir kúni han tamaq iship otyrǵanda, bir tyshqandy ustap alyp, tirideı jutyp qoı. Han muny kórip myrs etip kúlip, seni qabyrǵaǵa túrtip jiberer. Sonda tyshqandy qaıtadan qusyp jiber. Sonda hannyń júregi aınyp, «hak» degende, aýzyndaǵy jasyl tas ushyp jerge túser, sonda tasty sen tez qaǵyp al da maǵan jetkiz, men úıden ala qashyp ketermin, seni arqama mingizermin. Sonan soń tasty ıemizge aparyn beremiz, – deıdi.

         Ittiń úıretkenin maqul kórip, mysyq ıttiń aıtqanyndaı, bir kúni tamaq iship otyrǵanda, osynyń bárin istepti. Mysyq tasty ala qashyp, ıtke beripti. It mysyqty arqasyna mingizip, ala qashyp, kóp kúnnen soń balanyń balyq aýlap jatqan jerine kelipti. Ózenniń boıyna kelgen soń, ıt pen mysyq daýlasypty. Sýdan ótken soń mysyq aıtypty:

         — Sen maǵan ber, sen úlkensiń, sharshaǵanda tiliń salaqtap, aýzyń ashylyp ketedi, tas sýǵa keter, – depti.

         It bul aqylǵa kónbeı, sýdyń ortasyna kelgende, mysyqtyń aıtqany kelip, ıttiń aýzynan tas túsip ketipti. Sol ýaqytta ushyp kele jatqan úırek tasty qaǵyp alyp, jutyp qoıyp, ushyp kete beripti. Arǵy jaqtaǵy balanyń búrkiti muny kóre sala, úırekti ilip túsipti de ıesine beripti. It pen mysyq sýdan shyqqan soń, ózdi-ózi ursysypty. Bala ıt pen mysyǵyna rıza bolyp, úırekti soıyp jiberse, úırektiń ishinde tas jatyr eken. Buǵan qatty qýanyp, sol jerde tasqa: «Kózdi ashyp-jumǵansha Qaraqul hannyń qatynyn, kempirin, ózin barsha altyn saraıymen baıaǵy ornyna alyp kel!» – depti.Tas bárin alyp keledi.

         Bala baıaǵy óziniń handyq qurǵan eline kelip, Qaraqul handy, óziniń áıelin, kempirdi óltiripti de óziniń ornyna bir jaqsy adamdy han qylyp otyrǵyzyp, ózi ıtimen, mysyǵymen, búrkitimen, tasymen jahan kezip ketipti.

---