InfoHub Logo

Baıaǵy zamanda Baǵdat shaharynda joqshylyqpen kúni ótken bir kempir men shal turady eken. Olardyń ortasynda segiz jasar jalǵyz ul balasy bolypty. Kempir úı ishimen aınalysady da shal aý tartyp, azyn-aýlaq ilikken balyqty talshyq qyp, taǵam etip, kúneltedi eken. Bir kúni balasy:

— Áke, men de aý salýdy úıreneıin, búgin meni jiber, – dep ótinedi. Shal men kempir jalǵyzy áldeqalaı sýǵa túsip kete me degen qaýippen ruqsat etpese de bala jylap-eńirep qoımaǵansyn, «barsań bar» deıdi. Bala qýanyp ketedi. Keshkisin qurǵan aýyna ertesimen baryp qarasa, bir altyn balyq oralyp turady. Bala qýanǵanynan ne isterin bilmeıdi. Úıge jetkenshe júgiredi. Balasynyń altyn balyq ákelgenin kórgende, qýanǵan kempir men shal tura júgirisip, birine-biri soǵylysyp, qulap ta qalady.

Shal balyqty alyp, shahardyń patshasyna júgiredi. Patsha saraıynyń kúzetshileri ony saraıǵa kirgizbeı áýre jasaıdy. Aqyrynda «patshaǵa tartý etip altyn balyq ákeldi» degendi estip, kirýge patsha ózi ruqsat beredi. Balyqty kórgen patsha shalǵa:

— Sen ómirińde altyn balyq ustap kórgen joq ediń, mynany kim ustady? – dep suraıdy. Shal:

— Kishkentaı ulym ustady, – dep jaýap beredi.

— Onda sol balany jiber maǵan, – dep, shaldy úıine qaıtarady. Bala kelgensin patsha oǵan kóp altyn beredi, bala úıine qýanyp qaıtady. Ony estigen patsha sanattary kúnshildik etedi. Olar patshany bylaı dep azǵyrady:

— Bul altyn balyq jalǵyz bolmaý kerek. Onyń jubaıyn taptyryp alyńyz balaǵa,– deıdi.

Patsha sanattarynyń aıtqan usynysyn qabyl alady. Balany shaqyryp alyp:

— Bul balyqtyń jubaıyn taýyp ákel, – dep buıyrady. Saý basyna saqına tilep alǵan bala úıine jylap keledi. Patshanyń buıryǵyn aıtady, áke-sheshesi de qatty nalıdy. Sodan bala taǵy da aý qurady. Aýyna barsa, taǵy da altyn balyq iligip jatyr eken. Balyqty alyp, taǵy da patshaǵa aparyp tartady. Patsha qatty razy bolǵandyqtan, kóp altyn qazyna beredi jáne kempir-shalǵa jaqsy saraı saldyryp beredi. Buryn ólmesiniń kúnin keshken shaldyń úıi qazir keń bólmeleri bar, dúnıe-múlki mol, jaqsy, sáýletti úılerdiń qataryna kiredi.

Muny kórgen patsha sanattary óshpendilikti burynǵydan da kúsheıtedi. Olar endi balany alysqa, «barsa kelmestiń» jolyna jiberýdiń aılasyn qarastyrady.

Olar patshaǵa kelip bylaı deıdi:

— Mártebeli taqsyr, bul bir tamasha is boldy. Tek bir kelispeıtin jeri altyn balyq jaı sýda ómir súre almaıdy, onyń dúnıede ózine laıyqty altyn sýy da bolýǵa tıisti, endi sony aldyryńyz, – deıdi.

Ańqaý patsha oǵan da ılanady. Balany shaqyrtyp alyp, altyn sý taýyp ákelýge jumsaıdy.

— Oryndamasań, darǵa asyp óltiremin, – deıdi patsha. Bala úıine qatty qamyǵyp keledi. Ákesi: «Taǵy ne ámir etti patsha?» – dep suraıdy. Bala: «Altyn sý taýyp alyp kel dedi», – dep jylaıdy. Kempir-shal muny estigende, esterinen aıyrylady. Bir kúni bala áke-sheshesimen baqyl aıtysyp, altyn sý izdep, alys saparǵa shyǵady. Ol neshe orman, ózenderden ótip, bıik asýlardan asyp, elsiz-sýsyz shól dalalarmen, betaldy qula túzben júre beredi. Bir jerlerge kelgende, qoı baqqan shalǵa kez bolady. Qarıaǵa sálem berip qolyn alady. Shal baladan jón suraıdy. Bala óziniń baǵdattyq ekenin, patshasynyń ámiri boıynsha altyn sý izdep júrgen jan ekenin aıtady. Qoıshy shal uzaq oılanyp, sóılepti:

— Tegi ondaı sý bary bar, biraq oǵan jetip alyp, qaıtý ońaı is emes, – deıdi ol. Osy aradan qyryq kúnshilik jol júrip, úlken darıaǵa kez bolarsyń, odan kemege minip ótesiń. Darıanyń ol sheti men bul sheti óte qashyq. Keme jyl táýliginde bir oralady. Keme bergi jaǵada bolsa, tez ótesiń, arǵy jaǵada bolsa, bir jyl kútýińe týra keledi jáne, – deıdi qarıa sózin jalǵap, – sodan ári taǵy júre beresiń. Aldyńnan tas qorǵan kóriner, ol kóringennen keıin de on táýlik jol júresiń. Onyń bıiktigi qyryq kez deıdi aıtýshylar. Ony qyz patshasy bılep turady. Onyń halqy da áıelden bolsa kerek. Turǵyndary adam perisi deıdi. Mine, osy shahardyń ishinde altyn sýly kól bar degendi estigenim bar, shyraǵym, – deıdi shal.

Bala odan ári de uzaq júrip, qarıa aıtqan darıaǵa kelse, kerýen tıelgen keme jaǵadan jańa ǵana qozǵalyp barady eken. Jartastan kemege sekirip berdi bala. Sáti bolǵanda, kemeniń dál ústine túsedi. Teńizden ótip shyǵyp, neshe táýlik jol júrgennen keıin qyz patshasynyń tas qorǵanyna da jetedi, biraq qorǵannyń bıiktigi sondaı, onyń basyna shyǵý bylaı tursyn, tipti, tóbesine qaraýdyń ózi qaýipti bolady balaǵa. Bala qatty qamyǵyp, zarlap jylaıdy, degenmen qarap jata almaıdy. Qorǵannyń syrtyn aınalyp júre beredi. Aqyrynda bir qorǵanǵa janaı shyqqan záýlim terekke kezigedi. Bala sonyń boıymen órmelep qorǵannyń basyna shyǵady. Qorǵan ishi, búkil qala tamasha bir nurly sáýlege bólenip, kóz tundyryp tur eken. «Bul altyn sýdyń sáýlesi bolar», – dep oılady bala. Muny kórgen bala dáti shydap, aıaldaı almaı, qorǵannan ishke qaraı sekiredi. Sodan keıingini ózi de sezbeıdi. Bir ýaqytta kózin ashsa, bir úıdiń ishinde jatyr eken. Úı ishine kóz salyp qarasa, tamasha kórikti úı eken, eshbir jan sezilmeıdi. Bir ýaqytta esikten boıjetken qyz kiredi. Qyzdan bala suraı bastaıdy.

— Men qaıda jatyrmyn?

— Seni qorǵannyń ishinde múshkil halde jatqan jerińnen osy úıge alyp keldim, búgin úshinshi kún, sen maǵan óz jaıyńdy baıan etshi! – deıdi qyz.

— Men Baǵdattan kelemin, altyn sý izdep júrmin, – deıdi bala.

— Seniń izdegen sýyń osynda bar. Biraq, bul jer sen úshin óte qaýipti, – deıdi qyz. Munda, – deıdi ol, – adam perisiniń ýalaıaty turady. Patshamyz Qorlyǵaıym degen qyz. Onyń halqy da bir óńkeı áıelder, erkek adam atymen bolmaıdy. Egerde er adam munda kezikse, óltiredi, men saǵan shynymdy aıtsam, ózim bul aranyń adamy emespin. Tegi, sol ózińniń aıtqan «Baǵdat» shaharynan bolýym kerek. Olaı deıtinim, – deıdi qyz, – patshamyzdyń maǵan «áı, Baǵdat qyzy» dep shaqyrǵany áli esimde qalypty. Meni osynda jas kezimde kóterip alyp kelse kerek. Sondyqtan, – deıdi qyz, – osy men turǵan úıde kórinbeı tura ber. Bilse, seni de, meni de joq qylady. Sonymen bala kórinbesten, qyzben birge, biri apa, biri ini esebinde tura beredi. Álgi «Baǵdat qyzy» patshanyń aspazshysy eken, ol kún saıyn túrli jemisterden basqa da ártúrli tátti ósimdikterden tamaq jasap berip turady eken, alaıda taǵamǵa tuz salý degendi bilmeıdi eken. Bir kúni bala qaltasynyń túbinde júrgen bir kesek tuzdy qazanǵa tastap jiberedi. Sol kúni asyn ishkennen keıin, Qorlyǵaıym aspazshy qyzdy shaqyryp alyp: “Búgingi asty kim pisirdi?”, – deıdi. Aspazshy qyz búgingi tamaǵynyń asa dámdi ekendigin ózi de sezgen bolatyn, sondyqtan ol bylaı dep jaýap beredi:

— Taqsyr patsham, men sizge naǵyz shynymdy aıtaıyn. Budan on bes jyl buryn esh adamǵa qatyssyz júkti bolyp, bir qyz týdym, sol qyzym qazir on bes jasqa jetti, búgingi asty pisirgen sol, – deıdi.

Patsha óziniń sanattaryn jıyp alyp:

— Qazir shahardyń halqyn túgel altyn kóldiń jaǵasyna sapqa turǵyzyńdar, – dep buıyrady. Álgi aspazshy qyz da balany qyzdarsha kıindirip, jıynǵa alyp barady. Halyq jınalyp bolǵan soń, dereý sheshinip sýǵa túsýge tártip beriledi. Sol ýaqytta balanyń er ekeni anyqtalady da bir sanatyna patsha balanyń basyn kesýge buıyrady. Balanyń basyn almaqshy bolǵan patsha sanaty balanyń kórikti júzinen esi aýyp qulaıdy. Ekinshi sanaty da onyń aıaǵyn qushady. Buǵan ashý shaqyrǵan patsha balaǵa qylyshyn alyp, ózi umtylady. O da esi aýyp qulaıdy. Esin jıyp, Qorlyǵaıym patsha halqyn taratady da balany óz saraıyna engizýge buıyrady.

Saraıǵa kelgensin qyz patsha balaǵa aıtady:

— Meniń saǵan yqylasym tústi, sondyqtan óltirmedim. Yqtıar bolsań, saǵan tıemin jáne taǵymdy beremin, – deıdi Qorlyǵaıym.

— Qarsylyǵym joq, – deıdi bala, – biraq sizge qoıar bir tilegim bar, qabyl alsańyz.

—  Aıt! – deıdi qyz patsha.

— Men elimnen shyqqanda, patshamyzdyń ámiri boıynsha, altyn sý izdep shyǵyp edim. Sol izdegenim sizdiń shahardan tabyldy. Sony patshamyzǵa tabys etsem deımin. Tilegim osy, – deıdi bala.

Patsha balanyń tilegin qabyl alyp, Sholaq peri degen bas sanatyna buıryq beredi: «Kerekti mólsherde altyn sýdy alyp jáne myna balany qanatyńa otyrǵyzyp, Baǵdat patshasyna jetkiz», – deıdi.

Baǵdat patshasynyń saraıyna alyp kelip túsiredi de Sholaq peri bylaı deıdi: «Patshańyzǵa kirińiz de altyn balyq júzetin haýyzdy kórsetińiz jáne, – deıdi ol, – men ózińe kerek bolǵan kezde, mynany tutata qoıarsyń», – dep, shashynan eki tal julyp beredi.

Bala patshasyna kirip, buıryǵyn oryndap kelgenin aıtyp:

— Haýyzdy qarańyz, – deıdi. Qarasa, haýyz altyn sýmen lyq tolyp turady. Ony kórgen patsha hısaby joq syılyqtar beredi. Bala úıine barǵanda, áke-sheshesi balasyn tanymaı qalady. Qasiret pen qapalyq shekken sorlylar aıtýmen áreń tanıdy. Olar balasynyń aman kelgendigine úlken toı jasap jatqanda, patshanyń jaýyz sanattary balany qalaıda joıýǵa árekettenip jatady.

Olar taǵy da patshaǵa kelip bylaı deıdi:

— Zor mártebeli, patsha aǵzam! Dárejeńizdiń budan da joǵary bolǵanyn shyn nıetpen tileımiz. Sizdiń altyn balyǵyńyz da bar, ol erkin júzetin altyn sýyńyz da boldy. Árıne, taqsyr, buǵan ózińizdiń danyshpandyǵyńyz arqyly jetip otyrsyz. Ekinshi jaǵynan, bizdiń kómegimiz bolǵanyn bilip otyrsyz. Bizdiń sizge taǵy bir berer keńesimiz bar.

— Aıtyńyzdar, baǵaly usynystaryńdy tyńdaýǵa árdaıym ázirmin, – deıdi patsha.

— Ol mynandaı, dúnıede eki altyn qus bar degendi estımiz. Endi sony aldyrsańyz, mártebeńiz burynǵydan da artar edi, – dep azǵyrady olar.

Aqylsyz patsha oǵan da ılanady. Balany shaqyryp alyp, eki altyn qusty taýyp ákelýge buıyrady. Bul joly da bala úıine qamyǵyp keledi. Alaıda, ol Qorlyǵaıymǵa baryp aqyldaspaqshy bolady. Sholaq periniń eki tal shashyn tutatady. Sol-aq eken, Sholaq peri jetip kelip, balany alyp, qyz patshaǵa kózdi ashyp-jumǵansha jetip barady. Bala qyz patshaǵa óz patshasynyń tapsyrmasyn, eki altyn qusty, izdeıtinin aıtady. Qorlyǵaıym ony da ózi tabatynyn eskertedi. Sholaq perini óziniń basqa elde patsha bolyp turǵan aǵasyna jumsap bylaı deıdi:

— Qorlyǵaıym qaryndasyń erge shyǵatyn boldy, sonyń toıyna shaqyrady jáne eki altyn qusyn shashýǵa alyp kelsin dep aıtty de, – deıdi.

Qaryndasynyń toıyna eki altyn qusyn alyp, aǵasy da keledi. Sóıtip Qorlyǵaıymnyń otyz kún oıyny, kyryq kún toıy ótkensin, eki altyn qusty alyp, bala Sholaq periniń qanatyna minip, eline keledi. Patshaǵa eki altyn qusty tartý qylyp tartqasyn, patsha razy bolyp, patshalyq taǵyna otyrýǵa balaǵa óz ornyn beredi. Sóıtip, kempir-shaldyń balasy eki eldi ózi bılep, Qorlyǵaıymdy áıeldikke alyp, barsha muratyna jetipti. Qorlyǵaıymǵa aspazshy bolǵan baǵdattyq qyz sol balanyń týǵan apasy, kempir-shaldyń tuńǵysh qyzy eken. Ony bes jasynda belgisiz nárse kóterip alyp ketken eken. O da áke-sheshesin kórip, qýanyshqa keneledi.

---