InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-43 top stýdenti Sattar Móldir Baqdaýletqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Jospar:

1. Molıbden jáne vólfram

2. Hımıalyq jáne fızıkalyq qasıetteri

 

1. Erte zamannan grekterge qorǵasynnyń mıneraly — galenıt RbS belgili boldy. Sol zamanda mıneraldyń atalýy — «molıbdena», al taza qorǵasynnyń atalýy — «molıbdos». Túrine qaraı galenıtqa óte uqsas grafıt, sonymen qatar basqa mıneral-molıbdenıt MoS₂. XVIII ǵasyrǵa deıin molıbdenıtti grafıtten jáne galenıtten aıyrý óte qıyn boldy. Molıbdenıtti osy mıneraldar sıaqty qalamdarda paıdalandy. Grek tilinde qalam —  «molıbdos» dep atalady.

1778 jyly shved hımıgi Sheele «molıbdena» atalǵan mıneralda jańa element ashty, osy elementti molıbden dep atady. Birneshe jyl ótken soń basqa ǵalymdar (Pellete, Gelm) molıbdendi metal túrinde bólip aldy.

Vólframnyń tarıhy kelesideı: tabıǵatta qalaıy mıneraly kassıterıtpen qatar aýyr, qara nemese sary tústi tastar kezdesip júrdi. Osy tastar HVİ-HVSh ǵasyrlarda metalýrgtarǵa belgili boldy: tastar kassıterıtpen kezdeskende qalaıynyń shyǵý mólsherin azaıtyp, «jep tastap» júrgendeı boldy. Osydaı osy kendi — aýyr tas -"tungsten" dep skandınavtyń metalýrgteri atady, "vólfram" dep (sózderden "wolf" (qasqyr) jáne "rahm" (kóbik), ıaǵnı kóbik qasqyr sıaqty qalaıyny jep tastaıdy) Ortalyq Eýropada atady. Osy kúnderge deıin mıneral "volches" dep atalyp júrdi. Osy «aýyr tasty» qalaıynyń temirmen jáne myshákpen qosylystary nemese quramynda temir men qalaıy bar marganestiń kenderi dep molıbdenat jáne vólframat  sanaldy, 1781 jyly shved hımıgi Sheele tekserip, bul sary tústi aýyr mıneral - kálsıdiń belgisiz qyshqyldyń qosylysy dep ashty. Eki jyl etken soń ıspandyq ǵalymdar aǵaıyndy Elhıor osy mıneraldan Sheele aıtyp ketken jańa elementti ashty, bul mıneraldyń quramynda jańa elementpen qatar temir jáne marganes bar ekenin anyqtady, jańa  elementtiń  qasıetterin  zerttep,   ony   "vólfram"  dep atady.

Molıbden jáne vólfram sırek elementter bolsa da jer qyrtysynda taralýyn myryshpen, myspen, qorǵasynmen t.b. elementtermen salystyrýǵa bolady. Molıbdenniń jáne vólframnyń tehnologaıasy, ásirese metalýrgaıasy týraly birneshe monografıalarda tolyq jazylǵan.

2. Molıbden jáne vólfram perıodtyq júıeniń altynshy tobyna, hrom topshasyna qatynasady. Molıbdenniń atomdyq massasy 95, 95, ıadrosynyń zarády 42. Vólframnyń atomdyq massasy 183, 82, ıadronyń zarády 74.

Elektrondyq qurylystary: molıbden — 2, 8, 18, 13, 1; vólfram — 2, 8, 18, 32, 12, 2. Osy elektrondyq qurylysyna baılanysty molıbden men vólfram aýyspaly valenttilik kórsetedi, eń turaqty valenttilik 4 jáne 6. Joǵary valenttiligine baılanysty molıbden men vólfram qosylystarynda kóbinese ottekti anıon túrinde MoO₄    jáne WO₄^2- bolady. Molıbden men vólframnyń kóp qasıetteri birdeı, sondyqtan tabıǵatta birge kezdeskende, olardy bir-birinen bólý qıyn. Bul jaǵdaıdyń sebebi atomdyq jáne ıondyq radıýstarynyń jaqyndyǵy, alty valentti molıbden jáne vólfram ıondarynyń radıýstary birdeı — 0,50 A°, tórt valentti ıondarynyń radıýstary da birdeı — 0,68 A°, al atomdar radıýstarynyń aıyrmashylyǵy tek qana 0,01 A° (vólfram 1,41, molıbden 1,40).

Molıbden men vólframnyń radıýstary jaqyn bolǵandyqtan ár túrli qosylystarda olar bir-birin ızomorfty almastyrady. Biraq keıbir qasıetteriniń bir-birinen aıyrmashylyǵy bar.

Temperatýra 0S	3102	3535	3690	3964	4109	4553	4804
Bý qysymy, synap baǵanasymen mm.	1	10	20	60	100	400	760

 

 

 

 

Taza molıbden - aq, jyltyr metal, sozymdy, qatty. Molıbdenniń tyǵyzdyǵy 10,2g/sm³, untaq túrinde molıbden qara-sur tústi. Molıbdenniń balqý temperatýrasy óte joǵary: 2890K (2617°S). Býynyń qysymy kelesideı:

Menshikti elektrkedergisi: 5,1· 10^-6 Om-sm (20⁰ S).

Molıbden aýada jáı temperatýrada totyqpaıdy, 600°S temperatýradan joǵary metal totyǵyp, molıbden oksıdi túziledi MoO₃. Taza ottekte molıbden 500°-600°S temperatýrada janyp ketedi, 700⁰S temperatýrada sýynyń býymen totyǵyp, MoO₂ túziledi:

Mo  +   2N₂O ↔ MoO₂ + 2N₂

Qyshqyldardyń áserine molıden vólframǵa qaraǵanda turaqsyzdaý: 110⁰S temperatýrada molıbden suıytylǵan azot qyshqylynda tez korozıalanady, konsentrli azot qyshqyly basqa kúshti totyqtyrǵyshtarǵa uqsas molıbdendi pasıvtendiredi. Molıbden patsha suıyǵynda, ftor jáne azot qyshqyldarynyń qospalarynda jáne azot pen kúkirt qyshqyldarynyń qospalarynda ońaı erıdi.

Suıytylǵan silti eritindiler molıbdenge áser etpeıdi, biraq siltilerdiń balqymasynda jáı erıdi. Totyqtyrǵyshtardyń qatysynda siltilermen balqý jeńildeý ótedi.

Vólfram — eń aýyr metal, onyń tyǵyzdyǵy 19,3g/sm³. Vólfram eń qıyn erıtin metal. Onyń balqý temperatýrasy 3377°S, qaınaý temperatýrasy 5800°S. Bý qysymy kelesideı:

Temperatýra,°S	3990	4507	4690	4886	5168	5403	5666	5927
Bý qysymy, synap baǵanymen, mm.	1	10	20	40	100	200	400	760

Taza vólfram - aq nemese aq-jyltyr tústi metal, onyń túri platınaǵa uqsas, qattylyǵy 350kg/mm², menshikti elektrkedergisi 5,5om sm (20°S).

Aýada vólfram ózgermeıdi, biraq untaq túrinde ylǵaldy aýada vólfram jaı totyǵady. 700°S temperatýrada vólfram sýmen árekettesip, dıoksıd túzedi:

W + 2H₂O  ^7000C WO₂ + 2N₂

Qyshqyldar vólframǵa áser etpeıdi.  Konsentrli  azot qyshqyly jáne  patsha  suıyǵy vólframnyń  betin totyqtyrady,   al  ftor  jáne   azot  qyshqyldarynyń  qospasynda vólfram  erıdi.   Vólfram   sonymen  qatar  qanyqqan  qymyzdyq qyshqyldyń eritindisinde sýtek peroksıdi (30%-tik eritindisi) qatynasynda erıdi, bul jaǵdaıda vólframnyń qymyzdyq qyshqylymen kompleksti qosylysy túziledi. Siltilerdiń eritindisi vólframǵa áser etpeıdi, biraq totyqtyrǵysh qosqanda, mysaly, sýtek peroksıdi nemese amonıdiń peroksosýlfaty, vólfram amıaktyń eritindisinde erıdi, sebebi totyqtyrǵysh qosqanda jaqsy erıtin vólframnyń oksıdi túziledi:

WO₃ + 2NN₄ON → (NH₄)₂WO₄ + H₂O

Siltilerdiń balqymasynda aýa qatysynda vólfram jaı erıdi:

W + KON + 1,5O₂  →  K₂WO₄ + N₂O.

Totyqtyrǵyshtardyń qatynasynsa vólfram siltilermen nemese sodamen jaqsy balqıdy, bul jaǵdaıda vólframdy qyshqyldyń tuzdary túziledi.

Ottekpen qosylystary

Alty valentti molıbdenniń oksıdi MoOz - molıbden qyshqylynyń angıdrıdi. Aqshyl-jasyl zat, qyzdyrǵanda sarǵaıady, balqý temperatýrasynan tómenirek bolsa, ushyp ketedi.

Temperatýra,°S	735	785	814	851	892	955	1082	1151
Bý qysymy, synap baǵanasymen mm.	1	10	20	40	100	200	400	760

MoO₃ – tiń balqý temperatýrasy 795⁰S, qaınaý temperatýrasy 1151⁰S.

Sýda molıbden oksıdi azdap erıdi. Ádebıette erigishtik týraly ár túrli maǵlumattar bar 0,4g/l, 1,07g/l, 2 g/l. Ystyq sýda (79°S) molıden oksıdiniń erigishtigi 21,06 g/l.

Molıbden oksıdi sýmen áreketteskende molıbden  qyshqyly túziledi:

MoO₃  +  N₂O → N₂MoO₄.

Sonymen qatar molıbden qyshqylyn molıbdattardyn eritindisine qyshqyldardy qosqanda alýǵa bolady:

Na₂MoO₄ + 2NS1 → N₂MoO₄ +  2NaS1.

Molıbden qyshqyly eki gıdrat túzedi: dıgıdrat MoO₃ ·2N₂O nemese N₂MoO₄N₂O, sary tústi jáne monogıdrat MoOz N₂O nemess N₂MoO₄ aq tústi. Qyzdyrǵanda (60°S) dıgıdrat monogıdratqa aýysady, 115-130°S temperatýrada qyzdyrǵanda monogıdrat angıdrıdke almasady:

MoO₃·2N₂O ^600C  MoO₃N₂O ^1150-1300 MoO₃.

Molıbden  qyshqyly jáne molıbden  oksıdi  amfoterli qasıetter kórsetedi (vólframnan aıyrmashylyǵy), siltiler men   áreketteskende   molıbdattar  túziledi   (molıbden qylynyń tuzdary):

MoO₃  + 2NaOH → Na₂MoO₄ + N₂O;

Natrıı molıbdaty

MoO₃  + 2NH₄OH → (NH₄)₂MoO₄ + N₂O;

Amonı molıbdaty

H₂MoO₄ + 2NaOH → Na₂MoO₄ + 2N₂O;

H₂MoO₄ + 2NH₄OH → (NH₄)₂MoO₄ + 2N₂O.

Olar sondaı-aq mıneraldy qyshqyldarda da erıdi, bul onyń vólfram qosylystarynan aıyrmashylyǵy; osy aıyrmashylyqty tájirıbede paıdalanady:

MoO₃ +H₂SO₄ → (MoO₂)SO₄ + H₂O

Molıbdenıl súlfaty

N₂MoO₄ + N₂SO₄ → (MoO₂)SO₄ + 2N₂O.

Molıbden qyshqyly amfoterli qasıetine baılanysty siltili jáne beıtarap eritindilerde MoO₄^2-- molıbdat anıon, álsiz qyshqyldy eritindilerde Mo₂O₇^2- - paramolıbdat anıon, al kúshti eritindilerde MoO₂²⁺ - molıbdenıl katıon túrinde ómir súredi.

Molıbden qyshqyly jáne molıbden (VI) ıondarynyń eritindidegi kúıi týraly birneshe pikir bar. Eki mysal keltireıik. Iý.V.Morachevskıı jáne L.I.Lebedeva osyndaı qorytyndyǵa keldi: eritindide birdeı molıbdenniń (VI) katıondyq jáne anıondyq túrleri ómir súredi. Olardyń arasynda sýtek ıondarynyń qatysýymen árekettesý bolýy múmkin:

N₂MoO₄   ↔  N⁺ + NMoO₄^-

N₂MoO₄ + N⁺  → NMoO₃⁺ + N₂O;

NMoO₄ + NMoO₃⁺ →  N₂Mo₂O₇.

K.B.Iasımırskıı jáne I.I.Alekseeva osyndaı pikirge keldi: molıbden qyshqylynyń konsentrasıasy  10^{-4 M} sapasynan tómenirek bolsa, álsiz qyshqyldy eritindilerde ol jaı molekýla túrinde ómir súre alady, al joǵary konsentrasıada molıbden qyshqylynyń polımerlenýi bastalady. Polımerlený rN-qa baılanysty: qyshqyldy eritindilerde (rN<4) gomonýkleardy komplekster túziledi - (N₂MoO₄)_n rN 4-6 aralyǵynda - (N₂MoO₄)_n-1( MoO₄)⁽ⁿ⁺¹⁾ qosylystar túziledi, rH>6,5 bolǵanda polımerlený joq.

Tehnıkalyq molıbden oksıdi molıbdentti NMoS₂ (tabıǵattaǵy molıbdenniń mıneraly) kúıdirý arqyly alynady:

MoS₂ + 3,5O₂ → MoO₃ + 2NH₃↑ + H₂O

Taza molıbden (vólfram) oksıdi tehnıkalyq oksıdinen (ushqysh qasıetterin paıdalanyp) jáne amonı molıbdatynan kúıdirý arqyly alynady:

(NH₄)₂MoO₄ → MoO₃ + 2NH₃↑+ H₂O

(NH₄)₂WO₄ → WO₃ + 2NH₃↑+ H₂O

Vólfram oksıdi nemese vólfram angıdrıdi WO₃ – sary untaq zat, qyzdyrǵanda sarǵysh-qyzyl túske aınalady. Bý qysymy 1357⁰S temperatýrada bir atmosferaǵa teń, biraq vólfram oksıdiniń ushýy tómengi temperatýrada bastalady. Sondyqtan vólfram oksıdin vólfram qyshqylynan alyp kúıdirgende temperatýra 800-850⁰S aspaý kerek.

Vólfram oksıdi sýda jáne qyshqyldarda erimeıdi, biraq keıbir ádebıetterde onyń sýda erigishtigi 0,02g/l dep kórsetilgen. Óte konsentrli tuz qyshqylynda WO₃ koloıdty eritindiler beredi. Siltilerde jáne amıakta jaqsy erıdi:

WO₃ + 2NaOH → Na₂WO₄ + H₂O

WO₃ + 2NH₄OH → (NH₄)₂WO4 + H₂O

Kómirtek jáne sýtektiń qatysynda qyzdyrsa vólfram oksıdi totyqsyzdanyp, karbıt nemese taza metal túzedi. Totyqsyzdaný prosesi júrgende aldymen birneshe tómengi oksıdter túziledi (400-700⁰S).

WO₃ – Vólfram qyshqylynyń angıdrıdi, biraq týra ádispen – sýda eritip alýǵa bolmaıdy (WO₃ sýda erimeıdi). Alý jaǵdaıyna baılanysty ár túrli folfram qyshqyldary túziledi:

1) Normaldik vólfram qyshqyly H₂WO₄ nemese WO₃ · xH₂O ,bul qyshqyl vólframattar kúshti qyshyldarmen áreketteskende túziledi:

2)    
Na₂WO₄ + 2HCl → H₂WO₄

H₂WO₄ – sary tústi krıstaldy zat, kúıdirgende sý bólinip vólfram oksıdi túziledi:

H₂WO₄ t→  WO₃ + H₂O

3) WO₃ · nH₂O– aq amorfty turaqsyz modıfıkasıasy. Bul qyshqyl vólframattardan gıdrolızdeý aryqyly nemese suıytylǵan qyshqyldary qosqanda, aq tústi tunba túrinde bólinedi, qyzdyrǵanda sary tústi modıfıkasıaǵa aınalady:
 
H₂WO₄ +  2HCl  → WO₃ · nH₂O (aq tústi) + 2NaCl

H₂WO₄+ 2H2O → WO3 · nH₂O (aq tústi) + 2NaOH

WO₃ · nH₂O (aq tústi) →  WO₃ · nH₂O (sary tústi)

4) Sýda erıtin metafolfram qyshyqyl 4WO₃ · H₂O bul qyshqyldyń ızopolıqyshqyldary qatynasy bar dep qarastyrýǵa bolady.   Izopolıqyshqyldardyń jalpy formýlasy – ýEO₃· hN₂O (ý˃h).
Vólfram qyshqyldary sáıkes tuzdar túzedi – normaldy vólframattar (Me₂WO₄) jáne metavolframattar (Me₂O·4WO₃). Sonymen qatar belgili turaqty paravolframattar(5Me₂O·12WO₃) – paravolfram qyshqyldyń tuzdary, bul qyshqyl taza túrinde belgisiz. Tehnologıada jáne analızde eń mańyzdysy normaldy vólframattar jáne paravolframattar bolyp tabylady.
Molıbden oksıdin MoO₃ sýtekpen totyqsyzdandyrǵanda molıbdenniń tómengi valenttiligine sáıkes oksıdter túziledi.Totyqsyzdaný syzbanusqasy mynadaı:

MoO₃ → Mo₂O₅ → MoO₂ → Mo₂O₃ → MoO → Mo

Glemzerdiń jumystarynda alty jáne bes valentti molıbdenniń arasynda birneshe oksıdterdiń túzilýi kórsetilgen: Mo₄O₁₁ Mo₈O₂₃, Mo₉O₂₆.

Basqa jumystarda — molıbden oksıdiniń sýtekpen totyqsyzdanýy tórt satyly ótetini týraly  (360-690°S)  aıtylǵan:

MoO₃ → MoO_2,98 → MoO_2,75 → MoO₂ → Mo

Molıbdenniń dıoksıdi MoO₂ - qara-qońyr-kúlgin tústi, sýda jáne siltilerde erimeıdi. Siltili qasıetteri bolǵandyqtan jaı ǵana mıneraldy qyshqyldarda erıdi, ásirese kúkirt qyshqylynda jaqsy erıdi. Molıbdat eritindisinen sirke nemese álsiz  kúkirtti   qyshqyl  ortada  elektrolız  ótkizgende MoO₂ katodta qara tústi tunba túrinde bólinedi.

Molıbdat eritindisinde totyqsyzdandyrǵyshtardyń áserinen
"kók totyq" nemese "molıbden kógi" dep atalatyn molıbdenniń bes valentti oksıdi túziledi.

Bul reaksıa óte sezimtal (sezimtaldyǵy vólframǵa tán reaksıadan da artyq), sondyqtan analıtıkalyq hımıada molıbdendi anyqtaǵanda qoldanylady.

Mo^VI Mo^V   juptyń   totyǵý-totyqsyzdaný potensıaly +0,5V    teń,    sondyqtan    totyqsyzdandyrǵysh retinde  eki  valentti  qalaıy  nemese  úsh  valentti tıtannyń eritindilerin qoldanýǵa bolady  (olarmen  salystyrǵanda  E° Sn⁴⁺/Sn²⁺ jáne Ti⁴⁺/Ti³⁺ teristeý).  Sonymen  qatar ár túrli potensıaldary teris metaldardy - qalaıy, vısmýt, qorǵasyn, kadmıı,   myrysh   jáne   árbir   organıkalyq   qosylystardy, mysaly glúkozany paıdalanýǵa bolady.

Vólframnyń tómengi oksıdterine "kók totyq" dep atalatyn qosylystary jatady. Kók totyqtyń formýlasy W₂O₅, biraq onyń quramy kúrdelileý. WO₃ jáne WO₂ arasynda WO_2.72 nemese W₁₈O₄₉ jáne WO_2.9 nemese W₂₀O₅₈ oksıdter túziledi dep sanalady.

Kók totyqty keıde vólframo-volframattar (WO₂)₂ WO₄ (vólfram qyshqylynyń vólfram tuzy) dep qarastyrady. Katıonnyń rólinde vólframıl ıon - WO₂⁺.

Kók totyqtar vólframattar eritindisine nemese vólframnyń qurǵaq qosylystaryna ár túrli totyqsyzdandyrǵyshtardy qosqanda túziledi. W^Vİ/W^V juptyń totyǵý-totyqsyzdaný potensıaly +0,26V.

Alty valentti vólframdy totyqsyzdandyrý úshin qalaıy hlorıdi, fosforıtti qyshqyl, hrom (II), tıtan (III) eritindilerin jáne metaldardy: myrysh, qalaıy, qorǵasyn, temir, alúmını jáne ár túrli amálgamalardy qoldanýǵa bolady.

Totyqsyzdandyrǵyshtarǵa baılanysty alty valentti vólframdy bes-, tórt- jáne úsh- valentti kúıine totyqsyzdandyrýǵa bolady. Natrıı vólframaty eritindisine temir (II) súlfatynyń eritindisin qosqanda, vólfram (VI) vólfram (IV)-ge deıin totyqsyzdanyp, tunbaǵa qońyr tústi vólfram dıoksıdi túsedi:

Na₂WO₄ + 2FeSO₄ + 2H₂SO₄ → Fe₂(SO₄)₃ + WO₂↓ + Na₂SO₄ + 2H₂O

Vólframnyń dıoksıdi sýda erimeıdi. Ol aýada qyzdyrǵanda ońaı totyǵyp, WO₃ túziledi.

Vólfram dıoksıdi vólfram metalyn WO₃-ge deıin totyqtyrǵandaǵy aralyq ónimi nemese kerisinshe WO₃-ti sýtekpen metalǵa deıin totyqsyzdandyrǵanda túziledi. Vólfram dıoksıdi álsiz negiz qasıet kórsetedi. Kúkirt qyshqylynda eritkende qyzyl tústi tuz túziledi W(SO₄)₂. Aýada siltilermen áreketteskende vólfram dıoksıdi WO₃-ke deıin totyǵyp, siltilerde erip, vólframattar týzedi.

Molıbdattar jáne vólframattar

Molıbden oksıdi MoO₃ siltilerdiń eritindilerinde nemese amıakta erip, molıbden qyshqylynyń tuzdaryn - molıbdattardy túzedi. Siltilerdiń nemese amıaktyń artyq mólsherinde jaı (normaldik) molıbdattar túziledi, jalpy formýlasy Me₂MoO₄ (Me — bir valentti katıon):

MoO₃ + 2NaOH → Na₂MoO₄ + H₂O

MoO₃ + NH₄OH  →  (NH₄)₂MoO₄ + H₂O

Silti jáne molıbden oksıdiniń arasynda qatynasy tómendegen saıyn tuzdardyń quramy kúrdelenip, jalpy formýlasy hMe₂OýMoO₃  (ý>h) tuzdar túziledi. Osy qosylystar — ızopolıqyshqyldardyń tuzdary  dep   sanalady, olardy    kompleksti  qosylystar dep  qarastyrýǵa bolady. Izopolımolıbdattar arasynda eń belgili: dımolıbdattar Me₂O ·2MoO₃ ·nN₂O, paramolıbdattar 3Me₂O · 7MoO₃ nN₂O, nemese 5Me₂O ·12MoO₃ ·nN₂O, meta-molıbdattar Me₂O·ZMoO_3·nN₂O nemese   Me₂O · 4MoO_3·nN₂O, 10-molıbdattar   (Me₂O-nyń bir molekýlasyna MoO₃-tiń 10 molekýlasy dál) jáne 16-molıbdattar jáne t.b. Tájirıbede normaldy molıbdattar jáne paramolıbdattar, sonyń ishinde amonı paramolıbdaty paıdalanylady.

Natrıı molıbdatyn Ka₂MoO₄ molıbden oksıdin natrıı gıdroksıdi eritindisinde eritip alýǵa bolady:

MoO₃ + 2NaOH → Na₂MoO₄ + H₂O

Normaldy natrıı molıbdaty aq tústi, eki túrli zat. Birinshisiniń quramynda eki molekýla sý bar - Na₂MoO₄-2N₂O, ekinshisi - sýsyz Na₂MoO₄. Sýsyz natrıı molıbdaty 687°S temperatýrada balqıdy, sýdaǵy molıbdattyń erigishtigi kelesi: 0°S temperatýrada - 44,3g/100g sýda, 100°S temperatýrada -83,8g erıdi. Dıgıdrattyń erigishtigi kóbirek: 20°S temperatýrada 86g/100g sýda, 100°S temperatýrada - 118 g.

V.I. Spısyn jáne I.M. Kýleshov silti metaldardyń ızopolımolıbdattaryn tolyq zerttedi, sonyń ishinde termıalyq analızben kalıı, rýbıdıı, sezıı molıbdattaryn zerttedi. Izopolımolıbdattardy 1000-1200°S temperatýrada qyzdyrǵanda olar tuzdardyń ajyratylýy MoO₃ mólsherine baılanysty ekenin dáleldedi. Mysaly, úshmolıbdat (quramynda úsh molekýla MoO₃) ajyratylmaı ushyp ketedi, tetramolıbdattar ajyratylǵanda tek qana MoO₃ ushyp ketip, sonyń nátıjesinde qarapaıym molıbdattarǵa aınalady.

Amonı molıbdaty (MN₄)₂MoO₄ konsentrli amıaktyń eritindisi molıbden oksıdimen áreketteskende alynady:

MoO₃ + 2NN₄ON → (NN₄)₂MoO₄ + N₂O.

Amonı molıbdaty eritindisinen amonı paramolıbdatynyń krıstaldary 3(NN₄)₂O·7MoO₃·4N₂O bólinedi, eger amıaktyń jáne molıbden oksıdiniń arasynda qatynasy 1:1 azdaý bolsa, eritindilerdi býlandyrǵanda nemese jaılap beıtaraptandyrǵanda osy jaǵdaıǵa jetýge bolady.

Normaldy amonı molıbdaty úı temperatýrasynda jarym-jartylaı amıakty bólip shyǵarady, 90°S temperatýradan joǵary bolsa — sý bólinedi, al 150°S temperatýradan joǵary bolsa — tuz tolyq ydyrap, molıbden oksıdi MoO₃ túziledi:

(NH₄)₂MoO₄ ^1500C   MoO₃ + 2NH₃↑  +H₂O

Paramolıbdattan úı temperatýrasynda amıak bólinbeıdi, al 150°S temperatýradan joǵary - ońaı ydyrap, molıbden oksıdi túziledi:

5(NH₄)₂O·12 MoO₃   ^1500C    12MoO₃ + 10NH₃↑  +5H₂O

Ammomıı paramolıbdaty   — molıbdenniń eń mańyzdy tuzy jáne molıbdenniń shıkizattardy óńdegendegi aralyq ónimi.

Kálsı molıbdatyn SaMoO₄  myna reaksıa arqyly alýǵa bolady:

Na₂MoO₄ + SaS1₂ → SaMoO₄↓+  2NaS1.

Kálsı molıbdaty – aq tústi krıstaldy zat, sýda erimeıdi (EK_SaMoSİ4= ) V. I.Spısıyn jáne I.A. Savıch kálsı molıbdatynyń sýda ár  túrli temperatýrada erigishtigin zerttedi. Kálsı molıbdatynyń erigishtigi men temperatýranyń baılanysy 5-sýrette keltirilgen: tuzdyń maksımaldy erigishtigi 80°S temperatýrada baıqalady, erigishtigi 10,9mg molıbden 100g eritindide. 50°S temperatýradan tómen kálsı molıbdatynyń erigishtigi 80⁰S temperatýraǵa qaraǵanda bes ese azdaý.

Qorǵasyn molıbdaty RbMoO4 kelesi reaksıa arqyly túziledi:

Na₂MoO₄  + Pb(NO₃)₂ → PbMoO₄↓ + 2NaNO₃

Molıbdendi gravımetrlik ádispen anyqtaǵanda qorǵasyn molıbdatyn    paıdalanady. Qorǵasyn molıbdaty sary tústi zat, 1089°S temperatýrada balqıdy, sýda erimeıdi (EK _PbMoO4 = 4,0-10-⁶).

Molıbden tabıǵatta kálsı jáne qorǵasyn molıbdattary túrinde kezdesedi.

Molıbdattardyń basqa alyný joly - qatty fazaly reaksıa: molıbden oksıdiniń basqa metaldardyń oksıdterimen nemese tuzdarmen árekettesýi arqyly:

MoO₃ + SaO → SaMoO₄;

MoO₃  + Rb  → RMoO₄;

MoO₃  + SuO → SuMoO₄

Keıbir molıbdattardyń alynýy jáne olardyń qasıetteri 6-kestede keltirilgen.

Molıbdattardyń sýda erigishtigi  shamaly (g/l):

Tuzdar	200C	1000C
CaMoO4	0,061	0,08
CuMoO4	0,162	1,61
Zn MoO4	1,57	1,94
Fe MoO4	0,034	0,16
Pb MoO4	0,08	-

Normaldy vólframattar — tuzdar, jalpy formýlasy MeWO₄. Bul tuzdardyń vólframnyń hımıasynda jáne tehnologıasynda mańyzy zor.

Sýda tek qana siltili metaldardyń jáne magnııdiń vólframattary erıdi. Osy qasıetti vólframnyń tehnologıasynda jáne analızde paıdalanady: siltili vólframat eritindisinen erimeıtin siltili jer nemese aýyr metaldardyń vólframattaryn alýǵa bolady, mysaly:

Na₂WO₄ + SaS1₂ → SaWO₄↓+  2NaS1

Silti metaldardyń vólframattaryn alý úshin:

1)  Vólfram oksıdin siltili eritindide nemese amıakta eritedi:

WO₃ + 2NaOH → Na₂WO₄ + H₂O

WO₃ + 2NH₄OH → (NH₄)2WO₄ + H₂O

2)  Siltimen nemese sodamen erimeıtin vólframattardy balqytady, mysaly:
CaWO₄ + Na₂CO₃ → + Na₂WO₄ + CaO + CO₂↑

CaWO₄ + 2NaOH → + Na₂WO₄ + Ca(OH)₂↓

Balqymaǵa sý qosqanda vólframatynyń eritindisi paıda bolady.

Vólframattar ádettegi temperatýrada turaqty, tabıǵatta vólfram ár túrli vólframattar túrinde kezdesedi. Normaldy vólframattyń ushqyndyǵy tek qana joǵary temperatýrada baıqalady:

Me₂WO₄ → Me₂O + WO₃

Molıbdattardyń túzilý jaǵdaılary

Reagent	Reaksıa bastalý temperatýrasy	Jyldam árekettesý temperatýra aralyǵy	Reaksıa ónimderiniń quramy jáne qasıetteri
CuO	390	480-685	SaMoO4 - aq tústi, 1000 °S temperatýradan joǵary balqıdy, amıak eritindisinde ydyramaıdy.
CaCO3	300	500-685	-
CuO	300	500-600	CuMoO4 - jasyl-sary týsti, 820°S temperatýrada balqyp ydyraıdy. Amıak eritindisinde erıdi.
CuSO4	400	600-700	-
FeO	300	500-600	ǴeMoO4 - qara týsti, Ia50°S temperatýrada balqıdy, aýada qyzdyrǵanda ydyrap   Ǵe2O3   jáne   MoO3   túziledi. Amıak eritindisinde baıaý erıdi.
PbO	340	500-600	RbMoO, - aq tústi, 1065°S temperatýrada balqıdy, amıak eritindisinde erimeıdi.
ZnO	400	600-700	ZnMoO4- qyzyl tústi, 700°S temperatýrada balqıdy, amıak eritiıdisinde erıdi.

Li2WO4	Na2WO4	K2WO4	Pb2WO4	Cs2WO4
12000C	12000C	10000C	9500C	9000C

Siltili metaldar molıbdattary vólframǵa uqsas ydyraıdy.

Paravolframattar. Eger siltili vólframat eritindisin tuz qyshqylymen beıtaraptandyrsa, onda qyshqyldyń ekvıvalenttik mólsherin qosqanda vólfram qyshqyly túziledi:

12Na₂O·WO₃ + 2HCl  → H₂O · WO₃↓ + 2NaCl,

nemese

12Na₂O·12WO₃ + 24HCl  → WO₃ + 12H₂O↓ + 24NaCl,

Eger qyshqyldyń mólsheri kem bolsa, onda beıtaraptaný reaksıasy aıaǵyna deıin jetpeıdi, paravolframat túziledi:

12WO₃ + 14HCl  → Na₂O·12WO₃ +14 NaCl + 7H₂O

Iaǵnı paravolframattar normaldy vólframattardan siltili metaldyń oksıdiniń mólsheri az bolýymen erekshelenedi. Sondyqtan amıaktyń ushqyshtylyǵyn paıdalanyp, amonı paravolframattaryn normaldy amonı vólframattaryn býlaý arqyly alýǵa bolady:

12(NH₄)₂O·12WO₃  →  5(NH₄)₂O·12WO₃ + 14NH₃↑ + 7H₂O

Paravolframattardyń sýda erigishtigi az bolǵandyqtan tájirıbede mańyzy zor; amonı vólframatynyń silti eritindisin qyshqylmen beıtaraptandyrsa paravolframattyń qurylýyn vólframnyń taza qosylystaryn alý óndirisinde paıdalanylady. Amonı paravolframatyn kúıdirgende amıak ushyp, taza vólfram oksıdi qalady:

5(NH₄)₂O·12WO₃  →  12WO₃  + 10NH₃↑ + 7H₂O

Jalpy túrde paravolframattardyń formýlasy 5R₂O·12WO₃·xH₂O  (R – siltili metal nemese amonı).

Peroksıd qosylystary

Sýtek peroksıdin molıbden qyshqyly eritindisine qosqanda asqyn molıbden qyshqyly H₂MoO₆  bólinedi – sary tústi, krıstaldy zat. Bul qosylys asqyn qyshqyl qosylystarǵa jatady. Molıbdenniń analogy – hrom sýtek peroksıdin qosqanda asqyn hrom sýtek peroksıdin qosqanda asqyn hrom qyshqylymen salystyrǵanda efırmen ekstrasıalanbaıdy. Peroksıd tuzdary – permolıbdattady nemese asqyn molıbdattary Me₂MoOx silti molıbdattar   erigindilerine   30%-ti   sýtek   peroksıdin qosý arqyly alýǵa bolady. Natrıı molıbdaty qanyqqan eritindisinen sýyqta (0°) permolıbdat Na₂MoO₈ bólinedi. Úı temperatýrasynda Na₂MoO₈ birtindep sary tústi quramy  Na₂MoO₈ permolıbdatqa almasady, al qyzdyrǵanda jarylyp ydyraıdy. Sary permolıbdat turaqtylaý, tek 200°S temperatýrada jarylady. Sý eritindilerinde permolıbdattar birtindep ydyrap, ottekti bóledi.

Peroksıd qosylystarynyń jalpy formýlasy Me₂MoO_h (h-tiń ózgerýi 5-ten 8-ge deıin).

Ádebıetterde kelesi peroksıdterdiń alynǵany týraly aıtylǵan: SrMoO_5·nN₂O - aq sary tústi zat, SrMoO₆·ZN₂O — sary tústi, SrMoO₇·3N₂0 - qyzyl tústi, SrMoO₈ - bordo tústi. Sýtek peroksıdin SaMoO₄-ke qosqanda sary tústi (SaMoO₆)₂O·9N₂O, sonymen qatar qyzyl tústi SaMoO₈ ·N₂O alynǵan. Eger sýytqan (-50°S) kobált hlorıdiniń eritindisine natrıı permolıbdatyn Na₂MoO₈ (qyzyl) qossa, sosyn temperatýrasyn baıaý kóterse, qara tústi tunba túziledi So₂(MoO₆)₃, sonymen qatar So₂(MoO₅)₃·nN₂O alynǵan.

Vólfram molıbden sıaqty sýtek peroksıdimen peroksıd qosylystaryn túzedi (atalýy asqyn vólframattar, pervolframattar  nemese  vólframnyń  peroksıdteri).   Jalpy formýlasy Me₂WO_h (h-tiń ózgerýi 5-ten 8-ge deıin). Quramy Na₂WO₈·2N₂O,  sary tústi pervolframat belgili.  Bul pervolframat sýda jaqsy erıdi jáne tómengi temperatýrada sýly eritindilerde turaqty. Pervolframattardyń eritindisi kalıı ıodıdin bos ıodqa deıin totyqtyrady, al úı temperatýrasynan  joǵary  spırtti  jáne  áldegıdti totyqtyrady /140/. Aq tústi pervolframat - Na₂WO₆, sary tústi dymqyl aýada 1-2 kún saqtaǵanda pervolframattan túziledi.

Aq  pervolframat  60"-70°S  temperatýrada  ydyrap Na₂WO₄   ke aınalady.

Galogendermen qosylystary

Molıbden untaq metal kúıinde úı temperatýrasynda ftormen árekettesedi. Hlormen molıbden birqatar hlorıdter túzedi, olardyń quramy temperatýraǵa  jáne basqa jaǵdaılarǵa baılanysty. Mysaly, molıbden hlormen nemese fosgenmen 600°S temperatýrada áreketteskende MoSlz túziledi, al tómen temperatýrada — MoS1₅. Dymqyl aýada MoSl₅ totyǵyp, oksıhlorıd MoO₂Sl₂ túziledi, al sýda gıdrolızdenip MoOSl₃ túziledi:

2Mo + ZS1₂ → 2MoCl₃

2Mo + 5S1₂  → 2MoCl₅

4MoS1₅ + 6N₂O + O₂ → 4MoO₂S1₂ + 12NS1;

MoS1₅ + N₂O → MoOS1₃ + 2NS1.

Alty valentti molıbdenniń hlorıdi MoS turaqsyz sıaqty. 7 kestede molıbden hlorıdteriniń balqý jáne qaınaý temperatýrasy keltirilgen.

7 keste

Molıbden hlorıdiniń balqý jáne qaınaý temperatýrasy

Hlorıd	Temperatýra, °S
	Balqý	qaınaý
MoSl5	194	268
MoSl4	320	325
MoSl3	Qaınaý temperatýrasyna jetpeı ydyraıdy
MoO2Sl2	170 (1,5 atmosferada)                   | 156 sýblımırlenedi

Molıbdenniń oksıhlorıdi ońaı aıdalatyn qasıetin molıbden oksıdin vólframnan jáne basqa elemeniterden tazalaý úshin paıdalanady 600°-700⁰S temperatýrada MoO₃ natrıı hlorıdimen árekettesedi:

2MoO₃ + 2NaCl →  Na₂MoO₄+MoO₂S1₂,

al WO₃ búl jaǵdaıda natrıı hlorıdimen árekettespeıdi. Molıbdenniń oksıhlorıdi aıdalyp, sary tústi zat túrinde kondensasıalanady.

Tuz qyshqyldy eritindilerde bes valentti molıbden tuz qyshqylynyń konsentrasıasyna baılanysty úsh ár túrli qosylystar túzedi: qyshqyldyń konsentrasıasy 2n tómen bolǵanda — MoO₂S1₂ túziledi, 3n-ten joǵary bolǵanda — MoOS1₃, al óte qyshqyldy ortada — kompleksti ıon (MoOS1₅).

Sondaı-aq vólfram galogendermen ár túrli qosylystar túzedi. Olardyń arasynda eń mańyzdysy hlorıdter. Vólfram untaq metal túrinde 500°S temperatýrada qyzdyrǵanda hlormen árekettesip  WSİ₆ túzedi. Joǵary temperatýrada WSl₆, dıssosıasıalanyp WS1₅ túzedi. WS1₆ - qara-kók tústi krıstaldar, sýyq sýda erimeıdi, biraq qyzdyrǵanda ońaı gıdrolızdenip oksıhlorıdter WOSl₄ jáne WO₂S1₂ túziledi /36/. WS1₆ ár túrli organıkalyq eritkishterde - spırtte, efırde, tórt hlorly kómirtekte SSl₄, kúkirtkómirtekte t.b. erıdi.

Vólframnyń tómengi valenttiligine sáıkes hlorıdter de belgili. WS1₅ - qara-jasyl tústi krıstaldy zat, balqý temperatýrasy 248°S, qaınaý temperatýrasy 275,6"S. Sýda WS1₅ ydyrap, «kók totyq» túzedi:

2WCl₂ + 5H₂O → W₂O₅ + 10HCl

WS1₄ — aqshyl-qońyr jaıylyp turǵan zat, sýmen árekettesip ydyraıdy:

WCl₄ + 2H₂O→ WO₂ + 4NS1.

WS1z — bos túrinde bólingen joq, biraq kók-sary tústi qos tuzdary 2WSl₃·3MeS1 belgili.

WS1₂ — sur tústi amorfty zat, aýada turaqsyz, belsendi túrde árekettesedi. WS1₂ kúshti totyqsyzdandyrǵysh bolǵandyqtan sýdan sýtekti bólip shyǵarady:

WSl₂ +  N₂O → WOS1₂ + H₂↑.

WS1₄-ti WSl₅-tiń býlaryn sýtekpen qyzdyrý arqyly alýǵa bolady, al WS1₂ -ni - WS1₄-ti kómir oksıdi gazben qyzdyrǵanda alýǵa bolady.

Vólframnyń hlorıdterin alý úshin ár túrli vólframnyń qosylystaryn paıdalanýǵa bolady, hlorly agent retinde gazdy hlormen, sonymen qatar ár túrli hlordyń qosylystaryn paıdalanýǵa bolady: sýtek hlorıdi, fosgen, tórt-hlorly kómirtek, fosfor hlorıdi jáne t.b. Alynǵan qosylystarǵa jáne reaksıanyń jaǵdaıyna baılanysty ár túrli vólframnyń hlorıdteri túziledi, sonymen qatar hlorıdtermen birge vólframnyń oksıhlorıdteri – WOSl₄ jáne WO₂Sl₂ túzilýi múmkin. WOS1₄ - uzyn qyzyl ıne tárizdi krıstaldar. Balqý temperatýrasy 209°-211°S, qaınaý temperatýrasy 227,5°S. Sýdy qosqanda WOS1₄ ydyrap vólfram qyshqylyn túzedi:

WOSİ₄ + ZN₂O → H₂WO₄ + 4HCl

WOS1₄ benzolda, kúkirtkómirtekte, kúkirthlorıdta (SSl) erıdi.

Oksıhlorıd - WO₂S1₂-volframıl hlorıdi - aqshyl-sary krıstaldar, balqý temperatýrasy 259°S, qaınaý temperatýrasy 266°S. Sý qosqanda WO₂S1₂ ydyrap, vólfram qyshqyly bólinip shyǵady:

WO₂Cl₂ + 2H₂O → H₂WO₄ + 2HCl

Vólfram hlorıdteriniń jáne oksıhlorıdteriniń tómengi temperatýrada ońaı túzilýi vólframnyń tehnologıasynda jáne analızinde paıdalanady.

Vólframnyń galogenıdti qosylystarynyń arasyndaǵy eń qyzyqtysy — geksaftorıd WF₆, ádettegi tússiz gaz, balqý Temperatýrasy 19,5°S. Gaz túrinde WF₆  aýadan 10 ese aýyrlaý. Sýmen WǴ₆ árekettespeıdi, al birshama organıkalyq erigishtermen boıaýly eritindiler beredi.

Vólframnyń geksaftorıdin alý joly kelesi: nıkeldep jasalǵan reaktorda untaq vólfram metalyn ftormen (gaz túrinde) áreketteeý arqyly alynady.

Ádebıetter tizimi:
1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---