InfoHub Logo

Partıa qaýlylarynda, jıylystarda jańa taqyrypqa — sovettik sosıalısik taqyrypqa jazý kerek degendi kóp esitemiz.

— Sebebi ne?

— Sebebi kóbinese saıası jaǵynan dáleldenip júr. Durysynda bul jalań saıası tilek qana emes, sonymen qabat kórkemónerlik, estetıkalyq tilek.

Adam qansha aqyldy bolsa da, aınaǵa qaramasa óziniń beınesin dál tappas edi. Bireýdiń betine, bireýdiń denesine qarap meniń beınem sondaı-aý dep shamalar edi de, dál keskinin elestete almas edi. Óıtkeni, eles kórinistiń ǵana sýreti. Dál ózin kórmegen adam, kórýge ámán yntyq. Sondaı-aq, sosıalızmdi qolma-qol jasap, qyzyǵyna qunyqqan qyzý jurt janǵan eńbeginiń, jandyrǵan eziniń tulǵasyn kórgisi, sulý kórkine maqtanǵysy keledi. Olaı bolsa, ádebıet, sonyń ishinde dramatýrgıa ómir aınasy. Aınaǵa qaraý — halyqtyń psıhologıalyq salty, estetıkalyq tilegi.

Sosıalısik, sovettik taqyrypqa jazýdyń budan da artyq ekinshi keregi bar. Dúnıe dúnıe bolǵaly kórmegen jańa álemjasaý túgili, keıde bir par aıaq kıim de eki qıly shyǵady. Ulanbaıtaq óner dúnıesiniń de birde qıýy jymdaspaıdy, birde syry, ne syny kelmeı turady. Jasaýshy adam keıde buıyǵyp, keıde alańdap, ynta men ónerin qolyndaǵy iske túgel jumsaı almaıtyn kezderi bolady. Ádebıet — dramatýrgıa bundaıda aına bolýmen qabat, jan jaryǵy, adamnyń qolǵa ustar aldyn kórseter shamshyraǵy bolyp ketedi.

Sovettik-sosıalıstik taqyrypqa jazýdyń úshinshi keregi — bul aıtylǵan ekeýinen de basymyraq der edim. Sosıalızm ázir jerdiń altydan bir bóligi — Sovet Otanynda. Qalǵan bes bóleginde kapıtalızm áli tiri. Ol tek qana tiri emes, qyranǵa qarsy «qyryq pyshaqpen qyrjyńdap turǵan túlki» tárizdi. Aılasy da, aıbary da mol. Alyspaı asqa túspeıdi. Eki júıege bólingen qoǵamdyq osy eki kúshtiń salt-sana maıdanynda qaısysy jeńse, sonysy iste de jeńgeni. Olaı bolsa, kórkem ádebıettiń, dramatýrgıanyń salmaǵy arta túspek. Ol «maqtamaıdy», «boqtamaıdy», talastaryń osy bolsa «kór mine» dep shyndyqtyń sýretin kóz aldyńa ákeledi. Bizdiń dramatýrgtarymyz, osy shyndyqty — Otanymyzdyń, respýblıkamyzdyń sosıalısik tulǵasyn sýrettep kóz aldyna ákelse, óziniń tarıhı ardaqty mindetin sovet Otannyń ǵana emes, búkil adamzat aldynda aqtap shyqqan bolar edi.Joldastar, men. «búkil adamzat» degen sózdi qaıtalap aıtam. Bizdiń jazýshy-dramatýrgtar sovet ıdeıasynyń túk júrekti batyry. Al, sovet ıdeıasynyń qonar qıasy búkil adamzat kóksegen muńsyz ómir, bizdiń tilimizshe aıtqanda komýnızm.

Jasyratyny joq, keıde qazaq jazýshylarynyń qaısybiriniń basyna mesheý pikirler keledi. «Bizdiń shyǵarmamyzdy qaı aǵylshyn, qaı fransýz oqyp jatyr, orystyń ózine jete almaı júrmiz...» degisi keledi. Durys emes. Ult tilindegi jaqsy shyǵarma orys tilinde shyǵýǵa, orys tili arqyly jer júzine taraýǵa múmkindikter tolyp jatyr. Ámireniń ánderi, «Qyz Jibek» operasy, Baýyrjannyń obrazy, taǵy basqalar shet elge taramady ma? Ylaıym tek jaqsy shyǵarma bolsyn.

Sovettik, sosıalısik taqyrypqa jazýdyń qajettigi osy aıtylǵandarmen dáleldense kerek. Al, sonda jazyldy ma, jazylsa qalaı jazyldy? — degen suraqtar týady.

Jazylǵandardyń birsypyrasy joǵaryda ataldy. Atalmaǵandary da kóp. Biraq, bárine tán bir kemshilik bar. Sovettik sosıalısik taqyryp degendi tym tar maǵynada alyp júr: óndiris, kolhoz, sovhoz dep úsh-aq salaǵa bóledi. Durysynda bul úsh salanyń árqaısysynda tolyp jatqan tarmaqtar, ár tarmaqta ózindik ózgeshelikter bar. Óndiris taqyrybyndaǵy pesalar bizge bir ǵana turbanyń moınyn kórsetip keldi. Ol qaı óndiris, qaı turba? Mysaly: bir kómir óndirisiniń ózinde ashyq shahta, jabyq shahta, kólbeý shahta, tik shahta, mashınalanǵan shahta, mashınalanbaǵan shahta, elektr stansıasy, mehanıkalyq zavod, podemnyı, gazofıksasıa taǵy áldeneshe kómekshi óndiristerdiń jeke - jeke turbalary bar emes pe? Árqaısysynyń ózindik kórinisi, kólemi, adamy bar emes pe? Pesa avtorlary ony «men bilmeımin, óziń tap» dep turǵan sıaqty. Bir saladaǵy taqyryptyń ózin ár jaǵynan alyp, alýan túrde kórsetpeı, bir izben, bir ádispen, bir dárejede ketkendikten jańa taqyryptaǵy pesalardyń kóbi standartqa aınalyp barady. Eger, aty, adamdarynyń aty basqa bolmasa, keıde birinen birin aıyryp alý qıyn.

Soǵys taqyrybyna jazylǵan pesalar týraly da osy shamada pikir aıtýǵa bolady. Alýan túrli baı ómirden, alýan-alýan taqyryp tappaı, bir qaraǵa soǵa berý — «soqyr kórgennen jazbaıdy» degendi eske túsiredi. Kúmis, qorǵasyn, mys, kómir, temir, sırek kezdesetin metaldar, astyq, mal, munaı, baqsha, jemis bári bar. Árqaısysynyń ózinshe sıpaty, tirshiligi, soǵan sáıkes adamdarynyń qulqy oıy, áreketi, tipti, til ózgeshelikteri de bar. Osyndaıda ulan-baıtaq ózimiz týyp-ósken mańǵaz ólkemizdi taný jóninde kórkem ádebıette, kórkemónerde qaldyrǵanymyz tiske syzdyq ta bola almaıdy. Bul boryshty árdaıym este saqtaýymyz kerek.

Taqyryp jaıyndaǵy ekinshi kemshiliktiń atyn — bir jaqtylyq, qorqaqtyq der edim. Qaltyraǵan júrekpen eshýaqytta qamal buzǵan emes. Qaısybir joldastar ómirdiń ylǵı jarqyn jaǵyn kóredi. Jaısyz jaǵyn kórse qorqady, kóz jumady. Syrtqy dushpandar' kórmesin, bilmesin, qasıetti sosıalızmniń denesine min ǵyp taǵar degen adal oı, qarlyǵashtaı dostyq bildiredi. Bundaı dármensiz dostyqqa kúlesiń de, kúıinesiń de. Kúletiniń: sosıalızm bola ma, bolmaı ma, jaqsy ma, jaman ba degen talastardyń bizdiń elde dymy áldeqashan óshken. Sosıalızm jasalǵan. Mıllıondar ornatqan sosıalızm qalaı ósektese de tyrp etpeıdi. Jalǵyz ul atqa shapsa, úıde otyrǵan qamqor ana taqymyn qysady. Myna joldastyń qamqorlyǵy sol sıaqty. Biraq, ana qamqorlyǵy zıansyz, bunyki zıandy.

«Bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi» deıdi qazaq. Sosıalızm jańa dúnıe. Jańa bitken úıdiń de kemshiligi bolmaı turmaıdy. Kemshilik árqıly: arhıtektýraǵa baılanysty ma, joq oryndaýshylarǵa baılanysty ma? Bul arasyn aıyra bilý kerek. Sosıalızm arhıtektýrasyn — Marks, Engels, Lenın sıaqty danyshpandar jasap, mıllıondaǵan halyqtyń tájirıbesimen bekigen. Budan kemshilik tabam deýshiler tek óz kemshiligin ǵana bildiredi. Eger, oryndaýshylardyń kemshiligi bolsa, mysaly: kóp kolhozdyń ishinde bir kolhoz ne bir óndiristiń ishinde bir seh basqarýshysy Beısembaıdyń kesirinen jumysty búldirip otyrsa, onyń qulaǵynan súırep jaryq dúnıege alyp shyǵý kerek. Ol úshin sosıalısik sıstema kináli emes, Beısembaı kináli. Beısembaılardyń kinásin sovetke, sosıalızmge arta berýge bolady.

Taqyryp jaıyndaǵy úshinshi kemshilik saltqa aınalyp barady. Jazýshy joldastardyń kópshiligi bolǵandy, onyń ishinde kópke málimdi jazyp júr. Durys-aq, jaza bersin. Al, bolashaqty, azǵa málimdi jazýǵa bola ma.

Buǵan kelgende jelkesin qasıdy. Bolashaqtyń, ne azǵa málimniń elementi áldeqaıda shyǵarmadan kórine ketse, «óı, mynaýyńdy jurt bilmeıdi» dep, úrpıe qalady. Bul múlde teris uǵym. Sosıalısik realızm bolǵandy ǵana emes, bolǵanǵa bolashaqty qosyp armandy da kórsetedi. Bunyń aty — sosıalısik romantıka.

Sóıtip, bolashaqty jazýdy jazýshylardyń aldyna túıindi másele etip qoısam azǵa málimdi elemeýdi zıandy dep qatań túrde qoıar em. Abaılańyzdarshy, ǵylymı jańalyqtardyń bári jerden kópke málim bola bermeıdi. Keleshek kóptiń ıgiligi bolǵaly turǵan sol jańalyqtyń ádemi keskini shyǵarmanyń kórki emes pe? Ony sýrettep kóptiń aldyna tartý, oǵan tez jetýge kópti shaqyrý qandaı ardaqty mindet! Buny elemeý qyp -qyzyl zıan. Nemese, zulymdyq isteýshilerdi qarańyzdarshy, halyq ishinde olar myńnyń ne mıllıonnyń biri ǵana. Az eken dep osymen kúrespeýge bola ma? Az da bolsa ol mıllıonnyń janyna batady.Endeshe, gáp taqyryp oqıǵasynyń azdyǵynda, kóptiginde, bolǵan, bolmaǵandyǵynda emes, qoǵamdyq mańyzynda, kelesheginde jatyr. Taqyryp jaıyndaǵy tórtinshi kemshilik — jańa men eskini aıyra almaýshylyq. Jańa taqyrypqa kóbirek jaz deımiz, onyń qajettigin men joǵaryda aıtyp óttim. Biraq shyǵarma jańa taqyrypqa jazǵanmen jańa, eski taqyrypqa jazǵanmen eski bola bermeıdi.Sondaı - aq bir kezdegi progrestik kórinis, ýaqyt ózgere rettese bop qalatyny da bolady. Buny aıyrý úshin óz ýaqytysynyń bıik turǵysynan qarap, alystaǵy aldy-artyn boljaıtyn qyraǵy kóz kerek.

Taı tartysynyń túrli kezeńderinde halqymyzdyń kúresin kórsetetin sovettik taqyrypqa talaı shyǵarmalar jazyldy. Ol shyǵarmalardy súıip oqydyq. Áli de oqımyz.Ol kúresterimizge tabystarymyzǵa maqtanamyz, súısinemiz. Sóıte tura eger búgingi shyǵarmalar sol kúngi dárejede jazylsa, progres emes, regress deımiz. Shyǵarma — pesa neǵurlym mazmundy,ıdeıasy joǵary kelse, solǵurlym ómiri uzaq. Neǵurlym mazmuny álsiz, ıdeıasy tómen kelse, solǵurlym ómiri qysqa. Nashar taqyrypqa jazylǵan pesalardyń talaıy ózinen ózi sahnadan shyǵyp qalady. Sonyń sebebi — aldymen mazmunda, ıdeıada. Biz keıde «myna pesanyń ishi jaqsy, syrty jóndeý eken» deı salamyz. Meniń osyǵan kúmánim bar. Durysynda, ishi naǵyz jaqsy bolmasqa erki joq.

Mazmun men túr et pen terideı jabysyp jatyr. Birinen birin aıyryp qaraýǵa bolmaıdy.

Eski taqyrypqa jazylǵan pesalarǵa da osy turǵydan qaraý kerek. «Jamannyń jańasynan, jaqsynyń kónesi artyq» dep qazekeń taýyp aıtqan. Eskige jańa kózben qarap, joǵary ıdeıada, kúshti mazmunda jazylǵan. «Eńlik — Kebek», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» sahnadan áli túspeı keledi. Gáp, uzaq jasaıtyn ıdeıada, sýsyn qandyratyn mazmunda ekenin osynyń ózi-aq dáleldep tur.

Men jańa taqyryp jaıyndaǵy kemshilikterge kóbirek toqtadym. Eski taqyryp jaıyndaǵy kemshilikter odan da basym. Hege ekenim bilmeımin, bizdiń Muqań men Ǵabıt kezdeser jer tappaǵandaı, bir qyzdyń mańynan kezdese beredi: «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Aqan seri — Aqtoqty», «Eńlik — Kebek», «Aıman — Sholpan»,. tipti, «Abaı» da osy qyzdyń mańynan kórinedi.

Adam tirshiligine aldymen uıqy, tamaq, jyly kıim, jaıly baspana kerek ekenin Engels dáleldep ketken. Uıqy kózge tyǵylyp, ishti ashtyq burap, jyrtyq kóılekten dene jyltyldap, arqany aıaz qysyp tursa, qyzdyń jigitke, jigittiń qyzǵa qararlyq dármeni bar ma? Ótken qaýymdardyń, onyń ishinde jalshy - kedeıdiń dramasy da, tragedıasy da osy emes pe edi. Ótken ómirdiń osy bir kóleńke jaǵynda qalam tımegen talaı-talaı tyń oqıǵalar jatyr. Bir mezgil sony nege jazbaımyz?

Sahnadan túspeı jatqan pesalarymyzdyń bári derlik epos materıaldarynan alynǵan. Eposqa, jańa taqyrypqa jazǵan avtorlarymyz, tipti, sol eki taqyrypqa birdeı jazǵan bir avtordyń ózi eki túrli jaǵdaıǵa, — biri óte aýyr biri óte jeńil jaǵdaıǵa kezdesip otyrady.

Jańa taqyryptyń oqıǵasyn, obrazdaryn avtor túgelimen ózi jasaıdy. Tyń aıyrǵan ne sonydan jol salǵan tárizdi. Ony qabyldaýshy kópshilik shetinen synshy. Óıtkeni, kózimen kórip, qolymen jasaǵan ómiri. Avtordyń aıaǵyn qıa basqyzbaıdy, bular onyń basyndaǵy ózgeshe qıyn jaǵdaı.

Epostyń oqıǵasyn, obrazdaryn ótken qaýym ertede ózi jasap ketken. Avtor tek eskirgen jerin ózgertip, janynan qosyp jańartyp, sahnaǵa laıyqtaıdy. Sonyń ózinde kelispeı turǵan jeri bolsa, qaraýshy kep qanyna sińgen sarynmen ózi túzep, oımen tolyqtyryp otyrady. Bul avtorǵa úlken kómek, ońaı abyroı. Biraq osymen qabat óte qıyn jaǵy da bar. Kórmegen, ótken ómir túgili, kúnde kórip, qolmen jasap júrgen ómirdiń tulǵasyn berý qıyn bop otyrǵanda, ótken dáýirdiń tilin, minezin, saltyn, tolyp jatqan ózgesheligin tabý, ár jazýshynyń shamasynan kele bermeıdi. Jurt jańa taqyryp az jazyldy dep qomsynsa, men osy eski taqyryp, muńy kep sur ómir alystap barady, búgingi jarqyn eldiń kózine túspeı qala ma dep qorqam. Eger, kózine túsire alsaq, sosıalısik ómirdiń qadirin búgingi jas qaýym budan da artyq baǵalar edi dep qýanam.

Taqyryp jaıyndaǵy besinshi kemshilik — janrǵa baılanysty. Bizde búgingi ómirden jazylǵan tragedıa joq.Komedıa joqtyń qasy. Qaısybir joldastardyń oıynsha, tragedıa, komedıa jazýǵa bolmaıtyn sıaqty. Bizdiń beıbitshilik turmysta qaıǵyly-qandy, kelemejdi oqıǵa bar ma, jaman adam bar ma, jetpeıtin arman bar ma degisi keledi. Bul óte asa qarap, aıaq astyn kórmeýshilik.

Taıaýda eki artıs bilimderin salystyryp otyryp, biri:

— Men Shotany oqydym — dese ekinshisi:

— Ózimiz Shotandy áldeqashan oqyǵanbyz, endi Rýstavelıdi oqyp jatyrmyn, — depti. Osynyń ózinde úlken komedıa jatqan joq pa? Áli kúnge qudaıǵa jalbarynatyndar, jyn-shaıtanǵa nanatyndar, osy kúngi sholaq saýdagerlerdiń qali, erli-zaıyptyń mańyndaǵy, jeke turmystaǵy eskilik qaldyqtary komedıaǵa taptyrmaıtyn arqaý emes pe? Kúlerlik nárse kóp. Kúldirýshi joq. Kúlýmen de qyńyr adamdy túzeýge bolatynyn baǵalamaımyz. Shyǵarmanyń túpki maqsaty adam janyn tárbıeleý desek, kúlip te, qorqytyp ta,jaqsylyqqa qyzyqtyryp ta, jamandyqtan túńildirip te tárbıeleýge bolady. Tárbıe quraldaryn tegis paıdalanyp, adam janyn eski kirden arylta bileıik. Tragedıa da bizge moda úshin emes, tárbıe úshin qajet.Adamdy ylǵı maqsatyna jetkize berý shyndyqqa jatpaıdy. Uly maqsattyń, uly armannyń jolynda óle bilýge de úıretý kerek. Fransýzdardyń klasıkalyq tragedıasy arıstokrattar úshin bolsa, bizdiki halyq úshin, uly arman úshin, bolady. Sondyqtan tragedıa degen atynan qoryqpaý kerek. Aspan álemin baǵyndyrýda, soltústiktegi muzdy muhıtty baǵyndyrýda oı jetpegende isi jetken erler az ba bizde? Sol jolda mert bolǵandar joq pa bizde? Keshegi soǵysta Otannyń qorǵap sheıit ketken erlerdiń álemdi tańǵaldyrǵan isi qaıda? Tragedıa oqıǵasyn tipti ózimizdiń Aral balyqshylarynan da, Betpaqdalany zertteýshilerden de tabýǵa bolady. Halyqty uly armannyń jolynda janyn qıǵan, uly erlerdiń obrazyn jasaý mindet qana emes maqtan. Úlken tárbıe.

Men jańa taqyrypqa jazý jaıynda, óskeleń elimizdiń alda turǵan tilegi týrasynda kóbirek aıttym. Jańa taqyrypqa jazylǵan birneshe pesalardyń atyn atap, jalpy qandaı dárejede turǵanyn da kórsete kettim. Endi solardyń, birnesheýine aıryqsha toqtap, jasalǵan adam obrazdaryn oqıǵany meńgerý qabiletterin baıqap óteıik.

«Túngi saryn» týraly. Bul Muhtardyń on altynshy jylǵy halyq-azattyq kóterilisi jaıynda jazylǵan pesasy. Bul pesa týraly budan buryn da árqıly pikirler aıtylyp júrdi. Bas geroıy Jantas obrazy shyqpady degenge synshylardyń kóbi-aq qol qoıǵan sıaqty edi. Meniń osyǵan shágim bar.

Halyq kóterilisin bastaǵan geroıdyń, obrazyn sóz qylmastan buryn, sol kóterilistiń syryn ashyp alý kerek. Sonda ǵana geroıǵa durys baǵa berýge bolady. Eger on altynshy jylǵy kóterilisti revolúsıalyq sana bastaǵan kóterilis edi desek, Jantastyń olqy geroı ekeni ras. Joq, stıhıalyq kóterilis edi desek, Jantas olqy emes — shyqqan obraz. Men osynyń sońǵysyn qýattaımyn. Sebebi: on altynshy jyldyń kóterilisi — stıhıalyq kóterilis. Patsha ókimetinen, óziniń baı-jýandarynan zorlyq-zombylyq, qanaý-talaýdyń talaıyn kórip, shyńyna jetken halyq, qara jumysqa shaqyrǵan patsha jarlyǵyn jelkege tóngen kók semsermen birdeı kórdi. Sondyqtan, áý deskendeı, bir aýyzdan komanda berilgendeı qazaq dalasyndaǵy kóterilister birden lap etti. Biraq dúleı kúsh qansha aıbarly, qansha qudiretti bolsa da, degenine jete alǵan joq. Patsha ókimeti qan aǵyzyp, aqyry jarlyǵyn oryndap tyndy. «Túngi saryn» bir jaǵynan — halyqtyń sondaǵy qaharly suryn kórsetse, ekinshi jaǵynan — aldyn ala jón silter sanaly basshylyǵy bolmaǵanyn da kórsetti. Bul tarıhı shyndyq. Olaı bolsa Jantas sol shyndyqtyń aıǵaǵy. Eger geroıdyń aty Jantas bolmaı, Amankeldi bolsa, shyqpaǵan obraz der edim. Óıtkeni, Amankeldi tarıhı adam. Sonymen qabat belgili dárejede revolúsıalyq sanamen quraldanǵan adam. Biraq qazaq dalasyndaǵy kóterilistiń bárin ol basqarǵan joq, bir aýmaqta ǵana basshylyq etti. Sondyqtan Jantas pen Amankeldini shatystyrýǵa bolmaıdy. Biri — revolúsıalyq sanasy bar, ekinshisi — stıhıadan týǵan geroılar. Osy eki geroı eki salamen kelip, Lenınniń revolúsıalyq sana jónindegi qaǵıdasyn taǵy da dáleldep beredi.

Shyǵarmany synaǵanda taǵy bir eske alatyn nárse — onyń jazylǵan, jaryqqa shyqqan ýaqyty. Jazýshy qandaı ádil qandaı salqyn qandy bolam dese de, áleýmettik tartystyń bir jaǵyna búıiri burmaı, qany qyzbaı turmaıdy. Búıiri burǵan jaqty ásireleı jazady. Eger «Túngi saryn» on altynshy jyl kóterilisiniń ústinde ne sonyń aldy-artynda, halyq óz múddesine jete almaı turǵan shaqta jazylyp, jaryqqa shyqsa, halyqty rýhtandyrýdan góri «baıqańdar», degen qaýipti basa kórsetken shyǵarma bolar edi. Óıtkeni, halyq qyrǵynǵa, talaýǵa ushyrap kúızelip qaldy. Geroı eshteńe bitire almady. Bul shyndyq bolǵanmen, shyǵarmanyń aldaǵy úmitti kórseter úgittik, saıasattyq qasıeti kem der edik. Qashanda bolsa, qyzý kúres ústinde bul qasıetti synshylar avtordan talmaı talap etip otyrady. Biraq biz synǵa alǵan «Túngi saryn» on altynshy jyldyń daýyly áldeqashan basylyp, halyq óziniń ejelgi múddesine jetip, masaırap turǵan kezde — 1930-40 jyldardyń aralyǵynda jazyldy. Avtor ótken oqıǵaǵa salqyn qanmen, ǵylymdyq, tarıhtyq jaǵynan qarap jazdy. Bul shyǵarmanyń qazir bizge keregi de osy jaǵy. Ásirese stıhıany revolúsıalyq sana bastaý kerek degen qorytyndy Lenın qaǵıdasynyń tvorchestvodaǵy túri ekenin tanı bilýimiz kerek.

Sonymen, Jantas týraly sózdiń, túıini: ol betinen qaıtpaıtyn, halyqtyq qaharly lebimen sýarylǵan er. Biraq aldyn boljar sanasy bolmaı, temir aranǵa urynyp mert boldy. Mert bolsa da keıingilerge qaıtpa betińnen, sana shyraǵyn usta qolyńa dep ketti.

Shyǵarmany synaǵanda, biz aldymen onyń ishindegi adamdardy synaımyz. «Túngi saryn» erterekte, revolúsıalyq taqyrypqa jazyp jattyqpaǵan kezde jazylǵan pesa bolsa da, adam túrlerin kórsetýde osy kúngi pesalardyń kóbinen, sonyń ishinde Muhtardyń óz pesalarynan da baıyraq. Mundaǵy adamdar birine-biri uqsamaıdy, árqaısysynyń ózinshe minezi, tili, áreketi, on órisi, armany bar.

Maıqan bolys — saspaıtyn, terisi keń, kólgir aramdyq qaltasy kóp, ulyqpen, oqyǵandarmen, qala, dala baılarymen qat-qabat baılanysty óte bir qıyn adam. Júztaılaq sulý da erine saı áıel. Biraq Maıqannan góri ótkir sóılep, shapshańyraq qımyldaıdy. Jaǵymsyz adamdardyń ishinde Júztaılaq eń qaýipti, úlken sıqyrly adam. Ol óziniń kórkin, sumdyǵyn erkekpen janasý maqsatyna ǵana emes, taptyq úlken muratyna jetý úshin paıdalanady. Kedeı Jantas, muǵalim Sapa, oqyǵan Júnis, orys oıaz, — bárine de ket demeıdi. Tek olar taptyń keregine jarasa bopty. Surqıa sulýdyń áreketin taptyq joǵary dárejege jetkizip, halyq kóterilisine qarsy qoıý — avtordyń bul adam beınesin jasaýdaǵy erekshe tabysy.

Pesadaǵy aldyńǵy adamdardyń biri — muǵalim Sapa. Ol Jantasqa da, halyqqa da jón silteýshi, aq júrek aǵartýshynyń obrazy. Mádenıette, progrestik ıdeıada ezgiden anaǵurlym ilgeri tursa da, kóterilisti basqaratyn revolúsıalyq sana Sapada bolǵan joq. Avtor osy turǵyda demokrat muǵalimniń obrazyn jaqsy jasaǵan. Patsha áskeri kóterilisti basyp, Jantasty óltirip, aýyr hal basqan shaqta da Sapanyń úni óshpeıdi. «Ajal saǵatyń soǵar. Túbińe jeter osy saryn. Tusaý kestiń, qanat qaqty, qanat qaqty qaıran elim» dep daýsyn kótere túsedi. Pesanyń osylaı aıaqtalýy, Sapanyń osy únmen tiri qalýy — búgin jeńilgenmen erteń jeńemiz, azattyq tańy atyp keledi, degen úlken sezim rýh qaldyrady.

Pesadaǵy basty geroılardyń bastas serikteri óte unamdy alynǵan. Jantastyń serigi — Qaısar, alǵyr qart — Taneke, urt minez — Bóribasar, Boıbermes sıaqty ýytty jalshylar, bolystyń serikteri — Kárim qasqyr, Qydysh, inisi Nurqan, qudasy — advokat Kárim, bolysqa, Júztaılaqtyń ajaryna satylǵan oqymysty Júnis. Osylardyń arasyndaǵy kishkene adamdardyń sýreti ózgeshe sheberlikpen jasalypty. Áýmeser Jumaqan eshteme bitirmeıdi. «Jezdem short, qaryndasym short» dep júrip-aq ózin-ózi esten qalǵysyzdaı etip tanytady. Jumaqannyń «shorty» eriksiz kúldirýmen qabat, halyqtyq úlken máni bar sóz. Qazaqsha jóndi sóıleı almaıtyn bıshara Jumaqan orysshaǵa eliktep, jalǵyz «shortty» aýzynan tastamaýy — orys tili, orys mádenıeti, orys yqpaly qazaq halqyna qanshalyq áser etkenin ańǵartady. Prozaǵa Sábıt, dramaǵa Muhtar Jumaqan sıaqtylardy taýyp, engizgendikten, elikteýshiler kóbeıip, osy kúngi ádebıetimizde talaı Jumaqandar júr.

Pesada qandaı ulttyń adamyn bolsa da qazaqsha sóıletýge jol bar. Muhtar Sarýardy ádeıi óz tilinde sóıletedi. Sarýar Júztaılaqty Júz tıýa deýimen ǵana emes, barlyq sózimen, minezimen kisini eriksiz kúldirip otyrady. Kúlgende kelemejdep kúlmeısiń, júregi balanyń júregindeı taza, tili balanyń tilindeı tátti bolǵan soń kúlesiń. Eger Sarýar osy qalpynda qazaqsha sóılep ketse, dál osyndaı súıkimdi bolmas edi.

Pesadaǵy kishkentaı adamnyń biri — Mórjan. Osy kishkentaı adamda úlken júrek, búgingi jastarǵa tálim-tárbıe bolarlyq tereń syr jatyr. Mórjan Maıqan bolystyń qońsy-qolańdarynyń biri, keıde qyzy, Jantastyń qalyńdyǵy. Bolystyń inisi Nurqan myrza, búldirshindeı osy kedeı qyzyna qyzyǵyp, Jantastyń kózine shóp salmaq. Ol oıy bola qoımaǵan soń sıqyrly Júztaılaq sulý arbaıdy Mórjandy. Ústirt qaraǵanǵa Nurqan sıaqty sylqym jigittiń qyzdan, ásirese «bashaıynan kelmeıtin» Mórjannan kóńili qaıtýy múmkin emes sıaqty. Onyń ústine Júztaılaq arbasa almaı qoıa ma?Biraq bul oıdy Mórjan buzyp shyǵady. Kórbala kedeı qyzynyń júregi syrty sulý myrzalardyń, sáýlimderdiń júreginen áldeqaıda taza. Tazalyǵyn maqtaýǵa qaıraty jetkilikti. Súıse anyq súıip, berik ustaıtyn taza mahabbattyń tamasha úlgisin kórsetedi Mórjan. Súıip qosylǵan kedeı Jantastan eshbir sıqyr, eshbir kúsh aıyra almaıdy. Aqyry Jantas ustalyp, aq jandy kir shalar shaq jetken kezde jartastan qulap, ólip ketedi. Túsine bilse, kóre bilse, bizdiń búgingi jastarǵa Mórjan obrazy mahabbat ónegesin kórsetip turǵan tárizdi.

Pesada bas geroılardyń qataryna qosylmaǵanmen Dildanyń basynan úlken oqıǵa kórinedi. Bir jaǵynan ana meıirbandyǵy, ekinshi jaǵynan eski salt, nadandyq, kún kóristiń qara kúshi qanaǵan jalshy kempir ýaqyt jan azabyn tartady. Eski nanymnyń, nadandyqtyń kúshi qandaı ekenin avtor Dilda arqyly jaqsy kórsetken. Aqyry ana meıirbandyǵy jeńip shyǵady. Basynda jalǵyz uly Jantasqa ermeı qalǵan. Dildá jeme -jemge kelgende «qydyr daryǵan » bolys shańyraǵyn tastap, kete barady.

Jalpy alǵanda «Túngi saryn» pesasynyń uzyn yrǵaǵy osy. Muhtar pesalarynyń kóbinde til, pikir jaǵy basym keletin de sújet tutastyǵy bola bermeıdi. Myna pesada ol ádetten biraz ózgeshelik baıqalady. Áridegi «Eńlik - Kebek» pesasy men beridegi «Abaı» pesasynan «Túngi saryn» pesasynyń til dárejesi bir saty tómen jatyr. Al, sújet tutastyǵy «Abaıdan »bir saty joǵary tur.Qaı jaǵynan alsaq ta revolúsıalyq taqyrypqa jazylǵan qazaq pesalary áli kúnge sheıin «Túngi sarynnan» asa alǵan joq. Bul búgingi kúnniń bıik sóresinde turǵan pesa. Sonymen qosa oldy–soldy , kem-ketigi de bar. Shyǵarmanyń jaqsy jaǵynan ǵana kórsetetin keıbir synshylar óser ádebıetimizge úlken zıan keltiretinin sezbeımiz. Bir túp aǵashta qyńyr bitken birneshe butaq bolsa, qyńyryn qyrqyp baǵban mıýaly báıterek ósiredi. Jaqsy synshy da shyǵarmanyń ishindegi jaqsy qasıetti ádebıet qazynasyna qosa, jamanyn qyrqyp otyrady. Men synshy bolmasam da, osy turǵydan qarap «Túngi saryn» pesasyna biraz min taǵamyn.

Pesanyń bas geroılarynyń, Atap aıtqanda Jantas pen Maıqannyń jan dúnıesi jóndi kórinbegen. Jazýshy adam janynyń ınjeneri bolsa, ony elemeýge bolmaıdy. Jantas eshbir talqyda bolmaǵan, oqymaǵan kedeı jigit.

Onyń sheshesi — Dilda, súıgen jary — Mórjan, qaınaǵasy — Jumaqan, — biri — jalshy, biri — qońsy, bári de Maıqan bolystyń qoletindegi adamdar. Jantastyń soqa basy kóterilgen halyq jaǵynda, ózgesi Maıqan jaqta qalyp barady. Bir semány, onda da tatý-tátti semány osylaı eki jarýdan buryn, avtor Jantasty biraz oılantý kerek edi de, sodan keıin eki jarý kerek edi. Oılantpaǵan, revolúsıonerdi tym tez jasaǵan.

Al, Maıqannyń júregi tas tárizdi. Kóz jasyn, adam qanyn sýdaı urttasa da, sý ishken qurly kórmeıdi. Ras, ol solaı bolýy kerek. Biraq sol halge jetkizý úshin avtor áýeli onyń jan kúıin keltirip alýy kerek. Bolystar qandaı zulym bolsa da, meni el syılady, el qamyn oıladym dep júredi. Maıqan bolys el azamatyn kógendep patshaǵa bermek bolǵanda, odan keıin qalaǵa shaýyp baryp, ásker shaqyrǵanda, el basyna túsetin aýyrtpalyqty jaqsy biledi. İshinen ózinshe qınalǵan da, aıaǵan da bolar. Biraq nege ara tura almady? Mine, gáp osynda jatyr. Eger ol ara tursa, bolystyǵynan, malynan, baǵynan aıyrylady. Olardan aıyrylyp, halyqpen birge ketýge batyly jetpeıdi. Maıqannyń jan dúnıesindegi osy qaıshylyq biraz oınaý kerek edi de, taptyq tilegi jeńýi kerek edi. Sodan keıin meıli otqa tabynyp, qan ishsin.

Ádebıette, dramatýrgıada kórsetetinimiz adam dedik. Adamnyń ishi-syrtyn birdeı qamtymaı tolyq kórsete almaımyz. Menimshe, Muhtar muny bilmeı qalǵan joq. Advokat Kárimniń ishi-syrtyn birdeı kórsetken. Kárim ne elge, ne ókimetke sózin ótkize almaıdy ne birdi-birin aıamasqa bekı almaıdy. Onyń ishinde adamdyq pen qorqaýlyq alysyp jatqan tárizdi. Aqyry qorqaýlyq jeńetini kórinip tur. Al, Maıqanǵa kelgende avtor daıyn shtampany basa salady. Buǵan deıin ádebıette, synda bolyp kelgen sqemalardyń yńǵaıymen ketken. Sqemany jeńbeıinshe zady kórkem ádebıet kórkeımeıdi.

Jantastyń boıynda eleýli bir kemshilik bar. Qalyń oqıǵanyń ishinde júrip, basqaryp júrip, aıyzyń qanarlyqtaı bir kesek qımyl kórsetpeıdi. Eń quryǵanda Maıqandy óz qolynan óltirý kerek edi. Ony op-ońaı Bóribasar atyp tastaıdy. Durysynda Maıqan ólimin halyq qahary aıqyn kórinetindeı etip, saltanatty túrde berý kerek edi.

Avtordyń uqypty qaramaǵandyǵynan, pesada odaǵaı turǵan usaq kemshilikter de bar. Júztaılaq birneshe adamdardyń kózinshe óziniń suıyq júrisin aıtyp turady. Sonyń ishinde dámeli jigitter de tur. Júztaılaq túgili basqa áıelder de ondaı quqaıyn aıta turar ma eken?

Júztaılaq endi bir jerde, ózimen jaýlasýshy topqa senderdiń ishińde «tyńshym» bar deıdi. Bul da onyń aýzynan shyqpaıtyn sóz.

Sana muǵalim qazaqsha tipti jaqsy biledi, tili jatyq, ári maǵynaly. Sóıte tura keıde «shýnkı» dep tatarshalap qoıady eken. Bunysy jaraspaı – aq tur. Óıtkeni «shýnkı» Jumaqannyń «shorty» sıaqty elikteý emes, orynsyz qystyrylǵan sóz.

Avtor osy aıtylǵan kemshilikterdi eske ala otyryp, «Túngi saryndy» taǵy da bir qarap shyqsa, pesa qazirgisinen de joǵary kóterile túser edi.

«Amangeldi» pesasy týraly «Túngi saryn» on altynshy jyl jaıynda jazylsa, «Amangeldi » ony qaıtalamaı on segizinshi jyl jaıynda jazylǵan. Pesanyń ón boıynda aqtar úkimetine súıengen «Alash» partıasy men Sovet ókimetine súıengen Amangeldi tobynyń tartysy, aıqasy kórinedi. Osyny kórsetý úshin avtor edáýir izdengen, áleýmettik ómirdiń birsypyra syryn sezingen. Sezgenin kóp aldyna tartqanda ózine tán tvorchestvolyq tásil, sheberlikteri baıqalady. Pesanyń negizine taptyq tartysty, revolúsıalyq kúresti sala otyryp qazaq rýshylarynyń ishteı shirip bara jatqanyn, ózara alalyǵyn, byqsyq aramdyqtaryn áshkereleıdi. Shabýyl jasaýshy jańa kúsh – Amangeldi tobyn – yntymaq tártibi berik, talaıy joǵary, alǵyr etip sýretteıdi. Bas geroı Amangeldini aldyn anyq kórgen, aınymas senimdi, temir tártipti, degenine jetpeı qoımaıtyn, oıly batyr etip alady. Menimshe avtor alǵa qoıǵan mindetin durys usynyp, durys josparlaǵan. Bul shyǵarmanyń durys shyǵýyna birinshi shart. Ras, durys uǵyna, durys josparlaı júrip te, isteı kele avtordyń oǵan jete almaı qalatyn kezderi bolady. «Amangeldi» pesasynda dál osy aıtylǵan jaǵdaı bar. Amangeldi obrazyn avtordyń josparlaýy durys. Biraq romantıka bıigine jetkize almaǵan. Jetkize almasa da birsypyra kótergen. Shynynda Amangeldi óte qıyn obraz. Ol sovet batyrynyń - jańa qoǵam, jańa dúnıe jasaýshy ishi darıa, kúshi alyp jańa batyrdyń obrazy. Biz qansha jazsaq ta, áı endi jetken shyǵar desek te, sovet batyrynyń obrazy yntyqtyryp, joǵarlaı beredi, bıikteı beredi. Sondyqtan bul joldaǵy árbir jaqsy talap, shaǵyn tabystyń ózin kóre bilýimiz, joǵary maqsatqa jetkizetin saty esebinde paıdalana bilýimiz kerek. Men osy kózben qarap «Amangeldi» pesasyn dramatýrgıamyzǵa qosylǵan jańa tabystarymyzdyń biri dep esepteımin.

Pesanyń qurylysynda dramatýrgtarymyzdyń kóbine áli kúnge sheıin boı bermeı kele jatqan Shekspırlik qıyndyqty nedáýir baýraǵandyq bar. Ol pesanyń negizgi arnasynan shyqpaı otyryp, sol arnaǵa quıatyn saı-sala sıaqty — jeke adamdar arasyndaǵy tartys; pesanyń mazmunyn tolyqtyratyn jete ıntrıgalar.

Atap aıtqanda Ábdiǵapardyń negizgi jaýy Amankeldi — Sovet ókimeti bola tura, Aqyjanǵa baılanysty, Shońǵa baılanysty kúrestiń eki taram joly jatyr. Munyń biri — jaqsy qyzǵa qyzyǵýdan bastalsa, ekinshisi — bıler arasyndaǵy eski talastan shyǵady. Osy eki taram jol janamalap otyryp, aqyry revolúsıalyq kúres jolyna baryp qosylady.

Adam obrazyn jasaýda avtor túrli tásil qoldanǵan: Ábdiǵapardyń bir urty maı, bir urty qan — ish merez. Amankeldini ylǵı ishinen shalyp jyqqaly júredi. Shoń bir rýdyń tabandy bıi. Ábdiǵapardaı bolmasa da, boldym degen senimi kúshti. Bárin aldap, birine sezdirmeıtin, ózinen ázge dosy joq Kete eń qıyn obraz, jaqsy shyqqan obraz. Keteni ádebıettegi qaıtalaý, jańalyq emes deýshiler bolýy múmkin. Menimshe qandaı jańalyq bolsa da izine shóp salsaq, bir eskilikke aparyp soǵady. Qandaı uqsassyz degenińnen anyqtap qarasań bir uqsastyq tabylyp otyrady. Árıne bul ádebıet urylaryna quryq bergendik emes. Ár jazýshy jańadan jasaýǵa mindetti. Ketede sol jańalyq — qazaqqa tán, avtorǵa tán ózgeshelik bar. Osy ózgeshelik bolǵan soń basqa ultta, basqa shyǵarmada barlyǵyna, azdy-kópti uqsastyǵyna qaramastan jańalyq deımin.

Ketege qarama-qarsy qoıylǵan jaǵymdy obraz Jaýke. Bul jaqsy jasalǵan obraz. Jaýke pesanyń ón boıynda aq bolat semserdeı jarqyldap kórinip otyrady. Ol ústem ıdeıanyń talaıy joǵary, qamal buzǵysh, joly bolǵysh eri, Amankeldiniń oń qoly. Avtor jaqsy Amankeldige osyndaı jaqsy serik bere bilse de, bir jerde qatty súringen tárizdi. Amankeldi Jaýkeni ólim jazasyna buıyrady. Jaýkeniń sondaǵy bar qylmysy bir pýlemetten aıyrylyp, bir jaýy qashyp ketipti. Jaýkeniń bul shyǵyndy on-júz orap alatyn tabysy, odan da artyq keleshegi, aq júregi bar. Muny nege eseptemeıdi Amankeldi? Avtordyń bundaǵy oıy — bir jaǵynan Amankeldiniń obrazyn kóterý, temir tártibin kórsetý. Ekinshi jaǵynan Jaýkeni de qyryp sal ete bermeı, bir múdirtý. Oıy durys, sol oıdy oryndaýy teris menimshe Buljymaıtyn eshnárse joq. Jaǵdaıǵa qaraı Amankeldiniń tártibi de, taktıkasy da ózgerýge tıisti. Áıtpese ol sovet batyry bola almaıdy. Jaýkeni atý - óziniń oń qolyn keskenmen birdeı edi. Qoldy dáriger tánge qater tóngende, ne qaldyqtan shyqqanda kesedi. Jaýke bul halge jetken joq. Ol áli de tot shalmaǵan aq semser, talaı jaýdyń basyn keskeli tur.Avtor osyny esine alyp ólimge buıyrsa da Amankeldiden joldastary arqyly Jaýkeni qıyp alyp qalady. Avtordyń oıynsha ıntrıga osymen ketken sıaqty, al menimshe jańadan bastalǵan sıaqty. Óıtkeni, Jaýke janynan góri aryn ardaqtaıtyn adam. Onyń ary qatty jaralandy. Janym qalady eken dep qýanyp, Amankeldi batyr eken dep bas shulǵı bermeıdi Jaýke. Ol óziniń taımaıtyn erligin naqaq jazany qaıtarýǵa jumsamaı tura almaıdy. Biraq avtor bul arasyn búrkep ketipti. Búrkegeni durys. Amankeldi men Jaýke óle – ólgenshe jubyn jazbaý kerek. Al sonda kezdesken qaıshylyqtan qalaı shyǵý kerek? Menimshe, Jaýkeniń qatesin basqa bir sarbaz istese,Amankeldi Jaýkege bergen aýyr jazany soǵan berse, avtordyń oılaǵany bolyp jatyr.

Pesadaǵy basty geroılardyń ishinde Merjaqov qorqaqtaý bop kórinedi. Ábdiǵapar, Kete, Sálim,Shoń – bárinen de Merjaqyp tómen jatyr. Ol «Alash» partıasynyń kerekti basshylarynyń biri, baılardyń jarshysy bolýmen qatar, sol baılardyń aldyn bastar serkesi. Shahmet Qusaıynov Ábdiǵapar men Sálimdi qansha kóterse de Ǵabıt Músirepov jazǵan «Amankeldige» aınalsoqtamasqa amaly qalmaǵan. Eger Merjaqypty aldyńǵy deńgeıge qoıǵanda Shahmettiń Amangeldisi múlde basqasha sheshilgen bolar edi.

Pesanyń ishindegi ekinshi, úshinshi qatardaǵy adamdar – Káriboz, Qanaı, Erjan, Janar, Dosaı, Aqyjan, Erishter týraly aıtarym – bulardyń atqaratyn qyzmeti oryndy jáne jaman atqarmaǵan. Biraq Erishti qospaǵanda basqasynyń sıpat ózgeshelikteri aıqyn kórinbeıdi. Adamdy alýan – alýan túrde kórsetý – shyǵarmanyń eń úlken qasıeti. Adamdar ne nurlym birine biri uqsamasa soǵurlym pesa túrlene, qyzyqtyra túsedi. Shahmet birsypyra adamdaryn áli de óńdeı túsý kerek.

Shyǵarmada bardyǵy til arqyly beriledi, tilmen jasalady. Bul jurtqa málim qaǵıda. Shahmette til mádenıeti áli de jetpeı jatyr. Sóz bastylyq, dıalogtegi shubalańdyq sonyń saldarynan sara sújeti kómeskilendirip, alýshylyq, adamdardyń, árqaısysyn óz áýenimen sóıletpeı, bir áýenge salyp jiberýshilik sıaqty tilge baılanysty kemshilikter jıi kezdesedi. Meniń baıqaýymsha, bul avtordyń kúshi jetpegendikten emes, til mádenıeti degendi basqasha uǵynǵandyǵynan ǵoı deımin. Pesanyń árbir adamy óz tilimen sóıleý kerek. Bárine qoıylatyn bir shart — az sóılesin, kóp sóılesin, topas sóılesin, sheshen sóılesin — pikirden sóz aspaý kerek, sózden pikir arta bersin. Az pikirge kóp sóz jumsaǵan jazýshy — olaqtyǵyn ǵana kórsetpeıdi, myljyńdyǵyn da kórsetedi.

«Joldastar» pesasy týraly. «Túngi saryn» on altynshy jyl, «Amankeldi» on segizinshi jyl oqıǵalarynan alynsa, Áljappar Ábishevtiń «Joldastary» elimizdegi órkendeýdiń besjyldyq josparlarynan alynǵan pesa. Bul tipti jańa, tipti qıyn taqyryp. Qıynǵa jarmasýdyń ózi — jazýshynyń jaqsy qasıeti. «Joldastar» pesasynda sosıalızmdi qolma-qol jasap jatqan jańa adamdar bar. Áıelden, erkekten shyqqan ınjener, dáriger, stahanovshylar, partıa uıymynyń basshylary kórinedi. Al sonda qalaı kórinedi? Mine, gáp osynda.

Áljappar «Otan úshin», «Qyraǵylyq», «Joldastar», «Dostyq pen mahabbat» atty tórt pesa jazdy. Men osylardyń bireýin ǵana jańalyq deımin. Kemshilikterin kóre tura, dramatýrgıamyzdyń bıik órine batyl órmeleý deımin. Qalǵan úsheýi jańalyq emes, qaıtalaý, jetken jerinen ári óte almaı, bir orynda shıyrlaý. Baıqańyzdarshy, «Joldastar» pesasyndaǵy Raýshan men «Dostyq pen mahabbat» pesasyndaǵy Sáýleniń nemese Tasbolat pen Saırannyń, Harlamov pen Abzaldyń, Aıbol men Myrqaldyń aıyrmalary qansha? Attary ózgerip ár ýaqytta kóringeni bolmasa, bári birkelki adamdar. Shyndyqta bir qalypta qatyp qalǵan adam joq. Bir adamnyń ózi de ómir boıy ózgerip otyrady. Mysaly, otyzynshy jyldary jumysshy progýl jasamaı normasyn oryndap otyrsa, sonyń ózin maqtan etetin. Búgingi jumysshy — birneshe normany oryndaýdy, eńbek ónimin arttyrarlyq jańa tásil, jańa tehnıkany meńgerýdi maqsat etedi. Osy maqsattardyń mańynda jumysshy, qyzmetshiniń áreketi, oıy, qarym-qatynasy, jalpy adamshylyq sıpaty ózgermeı turmaıdy. Áljappar osy ózgeristi anyq kóre almaı júr. Kórý úshin eń birinshi shart — jazýshy árbir jańa shyǵarmasynda problemalyq másele qoıý kerek. Buryn ne aıttym, kimdi kórsettim, endi ne aıtam, kimdi kórsetem, qalaı kórsetem? — degen suraqty sheship almaıynsha shıyrdan shyǵa almaıdy.

Áljappardyń «Joldastar» pesasyn alsaq birsypyra tabystary bar. Aldymen jańa adamdardy kóremiz. Olardyń ózara qarym – qatynasy, ómirge jańa kózqarasy, jańa sezimder baıqalady. Arazdasyp júrip, dáriger Jaqıanyń Aıboldy ólimnen qutqarýynda arazdasyp júrip, Raýshan men Aıbol, Jaqıa men Lızalar jaman oıǵa barmaı, bir – adamshylyq abroıyn saqtap qalýynda tárbıelik úlken mán jatyr. Adamdy túzeıtin, ósiretin eń kúshti mektep sosıalısik eńbek ekenin avtor Tasbolat, Janat, Qarasaılar arqyly kórsetedi. Sosıalısik eńbekke jumyla kirisken halqymyzdyń kóterińki rýhy pesanyń ón boıynda sezilip otyrady.

Osyndaı qasıetteri bola tursa da, pesany tutasymen bezbenge salyp jiberseńiz, salmaǵy jep – jeńil álimberin pesa bolyp shyǵady. Sebebi avtor – kórsetem degen ómirin tereń baılaı almaǵan.

«Joldastar» pesasynyń qurylysynda da eleýli kemshilikter bar. Sonyń biri – sújet shashyrandylyǵy, jeke ıntrıga daýlardyń ólsheýin bilmeýshilik, negizgi jelige baılanystyra almaýshylyq. Osynyń saldarynan basta bir taqyryptaǵy pesa, keıin tórt taqyrypqa bólinip, tutastyq zańyn buzyp tur. Mysaly, Áýlıetas túbindegi mollaǵa baılanysty oqıǵa bir taqyryptyń bastalýy. Jaqıa, Lıza, Raýshan, Aıbol aralaryndaǵy oqıǵa zavod jasaýǵa eshqandaı baılanysy joq, óz aldyna bir taqyryp. Zavod jasaý áńgimesi negizgi taqyryp. Aqpannyń partıadan shyǵýy taǵy bir taqyryp. Bul arada bir eskerte ketetin nárse taqyryp, sújet tutastyǵy buzylýynan, pesanyń kórkemdik qasıeti buzyla bermeıdi. Taqyryp, sújet jaryqshaqtyǵy ataqty Ostrovskııden de, til, pikir, minez, sezim arqyly kúshti monologtar arqyly bir qotandy ǵana emes, búkil aımaqty nedáýir qamtyp jatyr. Al, Ábjappar sújet - kompazısıa qýǵan jazýshy. Sondyqtan da «Joldastar» pesasynyń qurylysyndaǵy kemshilik – eleýli kemshilik.

«Qynaptan qylysh» pesasy týraly. Bul Otan soǵysy taqyrybyna Muhtar men Ǵabıttiń jazǵan pesasy. Bul pesaǵa men eki túrli baǵa beremin: ádebıettik jaǵynan kúshti pesa, oqı bastasań jaqsy poezıa sıaqty tarta jóneledi. Óneri jaǵynan kemshiligi kóp pesa. Bir shyǵarmaǵa eki túrli baǵa berý – qulaqqa jattaý estilse de, ondaı shyǵarmalar bolady. Oqýǵa jaqsy shyǵarmanyń bári sahnada jaqsy kórine bermeıdi. Sondaı – aq sahnada jaqsy kóringenniń bári oqyǵanda tarta bermeıdi. Eger oqý men kórýdiń arasynda aıyrma bar desek, buǵan talas bolmaý kerek. İİİyǵarmada osy eki qasıettiń qaısysy bolsa da bizdiń keregimizge jarap jatyr.

«Qynaptan qylysh» pesasynyń áýeli jaqsy jaǵyna keleıik. Bul pesanyń eń birinshi qasıeti — mereıi ústem halqymyzdyń aýyr kúnderde saǵy synbaı, alǵyr kúshpen alǵa basyp bara jatqanyn, jeńimpaz armıamyzdyń qaharmandyq rýhyn kórsetedi. Sasha, Ázimhan, Boıko, Shubaq, Ótegender qan keship júrip, halyqtyń ústem mereıin, jeńimpaz rýhyn saqtaǵan erler.

Pesanyń ekinshi qasıeti — ulttar dostyǵynda jatyr. Sasha men Ázimhannyń, Shubaq pen Boıko, Ótegenniń arasyndaǵy ázilderden jan qybyn qandyrarlyq dostyq sezimin alyp otyrasyń.

Pesanyń úshinshi qasıeti — qazaq ádebıetinde buǵan deıin kezdespegen, orys ádebıetinde sırek kezdesetin — joldastyqtyń tamasha bir ónegesi bar. Sasha da, Ázimhan da Ásıaǵa qumar. Keıde shekisip qalady. Sóıtip júrip bir-biriniń adamshylyǵyn, joldastyǵyn qandaı baǵalaıdy. Qumar qyzyna ózin usynýdan buryn, birin-biri usynady, ishi qurǵyr ózine tartyp tursa da, oǵan erik bermeıdi.

Batalón adamdaryn nagradaǵa usynýǵa kelgende de «eńbek seniki» dep, birin-biri usynady, árqaısysy tizimnen ózin óshirtip tastaıdy. Ázimhan men Sashanyń arasyndaǵy osyndaı qarym-qatynasty men joldastyq qarym-qatynastyń eń jaqsy ónegesi dep túsinem.

Pesanyń tórtinshi qasıeti — burynǵy pesalarda joq jańa obraz bar. Qarqaraly, Baıanda, Kókshetaý, Atbasarda, Oıylda, osy Almaty tóńireginde qazaqtyń tilin, saltyn qazaqtan kem bilmeıtin, qazaq bolyp ketken orystar tolyp jatyr. Qazaq tilin, qazaq tarıhyn zertteýshi orys ǵalymdary da bar. Ádebıette osylardyń obrazy áli shyqpaǵan edi. Muhtar men Ǵabıt Sashany tipti unamdy etip keltirgen. Sasha — qazaqty tolyq túsingen, shyn súıgen, uly orys halqynyń qushaǵy keń bir uly.

Pesanyń besinshi qasıeti — tili. Bizdiń birsypyra jazýshylarymyz áli kúnge sheıin adamdy sóılestire bilmeıdi. Sózden sóz, pikirden pikir týǵyzyp, áńgime órshite bilmeıdi. Keıde sóılesip otyrǵan eki adam biri bas dese, biri qulaq dep turatyny da joq emes. Árıne, Muhtar men Ǵabıtke bul ólsheý bola almaıdy. «Qynaptan qylysh» pesasynyń tili jaqsy degende men aldymen halyq tilinen quralǵan sóz tulǵalaryn aıtam. Pesanyń sóz qurylysynda úsh áýen bar. Sasha, Ázimhan, Zotovtar bir áýende, Shubaq, Ótegen, Boıkolar bir áýende, Erǵara jeke bir áýende sóılep júredi. Ózgeleri osy úsh áýennen shyǵa almaıdy. Pesada adam túrleri, adam saz áýenderi kóp emes, biraq sonyń ózin sheber bergen, belgilengen tártipti basynan aıaǵyna deıin saqtap otyrǵan.

Sasha men Ázimhandy, Baıko, Shubaq, Ótegenderdi, Erǵaralardy attaryn atamaı-aq sózderinen tanyp turasyń. Bul árkimdi óz tilimen sóıletý bolsa, sol sózdiń ishinde avtordyń jasaǵan sóz ónegeleri «men mundalap» turady. Jalpy alǵanda pesa jaqsy poema sıaqty oqylady.

Osyndaı qasıetteri bola tursa da, «Qynaptan qylysh» pesasy da kóńilden shyǵa almaǵany málim. Pesanyń sahnada jaqsy, jaman shyǵýy kóbinese teatrǵa baılanysty. Ol óz aldyna. Al, pesanyń óz boıyndaǵy kemshilik menimshe, avtorlar áskerı tártipti, soǵys ómirindegi ishindegi qarym qatynasty bilmegendikten týǵan kemshilikter. Soǵys taqyrybyna jazylǵan pesa bolǵan soń ol ózgeshelikter arylýǵa tıisti edi.

Ekinshi kemshilik – shyǵarmanyń tutastyǵyna baılanysty. Mysaly, birinshi sýret pesanyń tutastyǵyn buzyp tur. Avtorlardyń oıy – osyndaı shattyq ómirdi sony kelip buzdy demek qoı. Ol oıdy jeke sýretsiz – aq oqyǵansha barlyǵyn da kórsetýge bolar edi.

Pesanyń basqa usaq – túıekterine toqtalmaǵanda meniń aıtarym osy eki – aq kemshilik.Óıtkeni, bar pesadan ásirese basqasha josparda qurylǵan osy pesadan Otan soǵysynyń úlken beınesin kórset deýge bolmaıdy. Ol beıneni bir pesa túgili, bir roman da kórsete almaıdy. Ár jaǵynan kelip, ár túrde, ár kólemde kórsete bersek kóptep jasap shyǵamyz. «Qynaptan qylysh» negizinde bir basynan aınalasyn,onyń ózinde kóbinese sezim, peıil arqyly kórsetedi.Osyny eske alsaq, pesa óz deńgeıinen kórkemdik jaǵynan da, ıdeıalyq jaǵynan da bizdiń keregimizge jarap jatyr.

Tórt kezeńde tórt taqyrypqa jazylǵan tórt pesany sholyp óttik. Eger taldaı bastasaq árqaısysy bir – bir baıandama bolar edi. Biraq osy sholýdyń ózinen de pesalardyń ne kúıde ekenin ańǵarýǵa bolady. Eger jalpy alǵanda pesalarymyz qaı dárejede tur – degen suraq berilse, aldaǵy mindetten tómen tur der edim. Qalaısha tómen? – deýshilerge Aleksandr Gorkııdiń myna sózimen jaýap beremin: bizdiń kórkemónerimiz turmystaǵy bardan joǵary kóterilip, adamdy da odan joǵary kóterýge mindetti. Biraq adamdy turmystaǵy bardan qol jazdyrmaý kerek. Bul — romantızmdi úgitteý emes pe deýshilerge, eger áleýmettik geroızmdi, eger bizdegi bolyp jatqan ómirdiń jańa jaǵdaılaryn týǵyzyp otyrǵan mádenı - revolúsıalyq entýzıazmdi romantızm dep aıtatyn bolsaq, ıá, dep jaýap beremiz. Biraq, árıne, bul romantızmdi Shıller men Geteniń, sımvolıserdiń romantızmimen shatastyrmaý kerek» deıdi Maksım Gorkıı.

Amal ne, bizde jańa taqyrypqa jazylǵan pesalardaǵy adamdardyń kópshiligi turmystaǵy adamdardan joǵary ketpek túgil, tómen qalyp júr. Bir ǵana mysal keltireıin.

Áljappar jańa taqyrypqa birneshe pesa jazdy. Qalamy tóselip, tájirıbesi molaıǵan kezde jazǵan eń keıingi pesasy «Dostyq pen mahabbat» atalady. Jańa taqyryptaǵy pesalardyń osy kúngi dárejesimen qaraǵanda buny táýir pesa dep qabyldadyq. Osy táýir pesadaǵy geroıdyń biri — Mıron ózin ózi bylaı sıpattaıdy:

— Iá, óte kóp oqydym. Bir ýnıversıtettiń ózinde 24 jyl oqydym. Sonda da hatty shala tanımyn. Biraq, bir akademıkten kem bilem dep oılamaımyn, — deıdi. Mıron tym bósińkirep ketken. Áljappar bul arada jaǵymdy geroıyn jaǵymsyz etip alǵanyn sezbeı qalǵan. Onymen de qoımaı, 24 jyl Sovet Odaǵynda turyp, saýatyn jóndi asha almaǵan Mıronǵa eń qıyn tehnıkany, birneshe mashınanyń qyzmetin bir ózi atqaratyn kemir kombaınyn jasatady. Kim nanady osyǵan? Shyǵarmanyń nanymdy bolýy — birinshi shart. Altynmen aptap, kúmispen kúpteseń de nanymsyz shyǵarma uzaq ómir súre almaıdy. Tipti, fantasıkalyq shyǵarmalardyń ózi logıkaǵa, aqyl-oıǵa syıyp turady. Avtor tilesin, tilemesin, Mıron sovet konstrýktorlarynyń obrazy bolyp esepteledi. Matematıka, hımıa, fızıkany bilmeıinshe, qandaı talant bolsyn qıyn mashınanyń konstrýktory bolýǵa múmkin emes. Shyndyqta, bizdiń konstrýktorlar úlken talantty sonymen qabat tehnıkalyq ǵylymdardy tolyq meńgergen adamdar. Oqymaǵan adamdardan da dana shyǵady. Biraq, danalyqtyń shegi bar. Stahanov kómir rekordyn, Shyǵanaq tary rekordyn jasap berdi. Bireýi az oqyǵan, bireýi oqymaǵan. Bular tájirıbege súıenip, jumys ádisin, tabıǵat syryn tapty. Sonyń ózinde, olarǵa tehnıka járdemdesti. Al, ǵylymsyz kombaın jasaýdyń qıyndyǵy sonsha, bir mıllımetrdiń 25-ten birindeı buzylsa, mehanızm júrmeı turyp qalady.

Tipti, kóz jumalyq, saýatsyz Mıronnyń keremetine nana turarlyq, sonyń ishinde nadandyqty dáripteýdiń keregi qansha? Ásirese, jaǵymdy geroıdyń boıyna jaraspaı tur.

Geroıdyń aıasy osylaı tarylǵandyqtan, konstrýktor ǵalymnyń obrazy shyqpaı, jabaıy ǵana qarttyń beınesi kórinedi. Oǵan súıengen ınjener Sáýle qansha alysqa barmaq.

Sáýleniń telefon arqyly motor izdegeninen, Mıron ekeýiniń birdeńe súırep, engizgeninen basqa kombaın jasaý áreketi kórinbeı qalǵan. Men munymen kombaıyndy sahnaǵa shyǵaryp jasańdar demekshi emespin,syrttaǵy isti, ishtegi syrdy bildiretin tildiń, kórkemónerdiń kóp kómegin joqtap turmyn. Pesanyń ıdeıasyna yrza bop, mazmunyn qomsynyp turmyn.

Ideıa kórkem mazmun ekenine bir mysal keltireıin. Taıaýda Muhtardyń «Qobylandysyn» kórdińizder. Men bir – aq ret kórdim. Sondyqtan, pesany tutas alyp, at ústi pikir aıtýǵa júreksinem de, tek Qarlyǵa týraly aıtamyn. Bir pesada kóńildegideı bir obraz shyqsa, sonyń ózi kópke úlgi bolyp atalady. Avtor Qarlyǵany birneshe halde kórsetken.

Birinshi hal: batpandaǵan shoqpardy aspanǵa asyqpaı atyp, alasurǵan han qyz, er qyz, erke qyz kórinedi.

Ekinshi hal: qan maıdanda kezdesedi. Aldynda sulaı jatqan jaýy – Qobylandyny kórgen kezde, tulǵasyna súısinip, óltirmeı alyp ketedi. Osy arada júregine mahabbatyń bir ushqyny túsken tárizdi.

Úshinshi hal: temir qaqpaly zyndan aldynda ar – namys pen mahabbat tartysy.

Tórtinshi hal: mahabbat jeńip, bas ımeıtin tákappar qyz Qobylandyǵa pende bop qalady.

Besinshi hal: Qyz kómegimen Qobylandy bosanyp, qyz aldynda al menen tilegenińdi dep turǵan shaq. Armanym osy edi, jettim be dep shap etpeıdi qyz, tek, meni joryqqa joldas et deıdi. Qandaı tamasha shydamdylyq!

Altynshy hal: Alshaǵyrdyń qorǵany ishinde, Qurtqa aldynda kórinedi Qarlyǵa. «Budan artyq er súıer, qaı azamat balasyn.» dep Qurtqanyń kórkine, adamshylyǵyna súısinedi.Qandaı tamasha ádildik.

Jetinshi hal: osy ádildik, adamshylyq jolynda erlikpen ólip ketedi.

Sonsha jeti saqqa júgirtkende, avtor adam boıyndaǵy túrli sezimderdi qozǵaıdy jandy neshe alýan kúıge salady. Bundaǵy ıdeıa – aqyldy, ádildikti ústem kórsetedi.

Ásirese, bárin ózine baǵyndyrǵan basym erkindik tamasha kórinedi. Bul úsh qasıet ǵasyrlar boıy, tot baspas bolattaı adam aldynda jarqyrap tura bermek. Eger osy joǵary ıdeıany jabaıy kúıde, mazmunsyz bere salsa, eleýsiz qala salar edi.

Ekinshi mysalǵa jaman adamnyń bir obrazyn alaıyq: «Qozy Kórpesh, Baıannyń» ishindegi dál Qarabaıdaı adam ómirde joq. Epostyń ózinde de pesadaǵy Qarabaı emes, Ǵabıt ony sonsha kótergen, kórkemónerdiń kúshimen sonsha sıpattaǵan, joq degen Qarabaıdyń barlyq sumpaıy tulǵasymen baqyryp qarsy aldyńnan túre keledi. Endi qalaı nanbaısyń! Nana beresiń, kúlesiń de, kúńirenesiń de, kóz almaı qaraı beresiń.

Lýnacharskııdiń «Dostoevskıı sýretshi, oıshy» degen eńbeginde bir qyzyq teńeý bar eken: «Salǵan sýreti generalsyz mýndır sekildi sýretshiler bar. Generaldy mýndırimen salatyn sýretshiler bar. Jáne mýndırsiz generalǵa uqsaǵan shyǵarmalar da bar», deıdi.

Bizdiń keıbir pesalarymyzdy oqyp otyryp aıtqan ba dersiń. Máselen, Shahmettiń «Aldar Kóse» pesasynda general joq, óńkeı mýndırler. Al, «Mánshúkte» serjantty general dep kórsetedi Shahmet.

Tórt dramatýrgtyń pesalaryna toqtalyp, mysaldy solardan keltirdik. Keıin olarǵa taǵy da bir oralmaqpyz. Óıtkeni, jaqsy, jaman bolsyn, sahnada solardyń pesalary júr. Sábıtte de, mende de, taǵy árqaısymyzda kezdeısoq jazylǵan azyn-aýlaq eńbekter bar. Olar birinshiden sahnada joq, ekinshiden biz áli professıonal dramatýrg emespiz. Sondyqtan, bárine birdeı bógele berýdiń qajeti joq. Jáne pesalardy túgel taldaý mindet emes. Áıtse de, keıingi jyldarda pesa jazýǵa shuǵyldanǵan Ábdilda Tájibaevty eleýsiz qaldyra almaımyz. Onyń Shahmetpen birigip jazǵan «Mánshúk» pesasy jaıynda jańa aıtyp óttim. «Biz de qazaqpyzy» jaryqqa shyqpaǵan, maǵan kezdespegen eńbek. Roshalmen birigip jazǵan «Jomarttyń kilemi» basqa plandaǵy pesa. Bunyń tilinde, qurylysynda, jasaǵan obrazdarynda jeke kemshilikter bolar. Jalpy óz sarynynda alǵanda birsypyra tabystary bar. İzdeýdiń, ósýdiń aıqyn belgileri jatyr. Biraq, osynyń bárin zaıa ketirerlikteı taǵatyn bir minimiz de bar bul pesaǵa. Bizdiń pikirimizshe Ábdilda sosıalısik romantıkany Gorkıı aıtqan Shıller men Geteniń nemese sımvolısik romantıkasy shatystyryp otyr. Ábdildany qoıa turyp, osy arada aıta ketegin bir jaǵdaı bar.

Ádebıet klasıkterin úırený degenge biz ábden moıyndap bitkenbiz. Úıinde Shekspır, Shıller, Molerdiń tomdary joq jazýshy kem de kem-aq shyǵar. Bul óte jaqsy qasıet. Biraq, úırenýmen qabat jırene de bilý kerek. Áıtpese, jaqsy qasıet jamanǵa aınalady. Shekspır, Shıller,Molerdiń qandaı danyshpan bolsa da, óz dáýiriniń ǵana bulbuly. Odan beri adamzat talaı kezeńderden asty. Ár dáýirdiń halyqtyń ózine laıyq tulǵasy, tili áýeni, stıli, kúıeri, súıeri de bar. Bulardy talǵaýsyz juta berseń, jumyrshaǵyńa qoıa baılanady. Bizde qaısybir jigitterdiń Shekspır,Shıller, Molerlerge shulǵýy sonsha, keıde olardyń tabanyn jalaýǵa da ázir. Bul baryp turǵan bısharalyq... Naǵyz sovet jazýshysy ótken dáýirdiń ádebıet klasıkterimen úırenýmen qabat, olardyń uly synshysy ekenin de umytpaý kerek. Óıtkeni olar shyqpaǵan tarıh kezeńine sovet jazýshylary shyǵyp tur. Olar quraldanbaǵan marksızmmen sovet jazýshylary quraldanyp, ótkendi de keleshekti de kórip tur. Jaramdysyn al eskiniń, jaramsyzyn tasta óziń jasa jańadan demekpin. Endi Ábdildanyń ózine keleıik.

Lenın de, Gorkıı de qıaldyń sharyqtaı berýin, adam oıy turmystyń aldyn shola berýin madaqtady. Bul zańdy revalúsıalyq teorıadan shyqqan pikir. Revolúsıalyq teorıa eshqashan turmystan kóz jazbaıdy. Qıal qansha sharyqtasa da, adamǵa «turmystan qol jazdyrmaý kerek» dep ketti Gorkıı.

«Jomarttyń kilemi» pesasynda adam bar ma? Bar bolsa qaı dáýirde, qaı jerde ómir súrgen? Buny eshkim bilmeıdi. Muǵalaq bir dúnıe. Áıteýir zulymdyq pen izgiliktiń jaýlasýy bar. Sonda zulym kim? İzgi kim? Buny da avtor óziń tap dep kete barady. Osy pesany, jer sharynyń qaı jerine qoısa da eshkimdi renjitpegen, qýantpaǵan bolar edi.

Bul onyń qasıeti emes, qasıetsizdigi. Taptyq qoǵamda qandaı danyshpan bolsyn tap tileginen tysqary esh ýaqytta esh bir shyǵarma bergen emes. Bizde tap joıylsa da, memleket bar sasıolıstik qoǵam bar. Bul ekeýiniń maqsatyna soqpaıtyn shyǵarma joq. Bolýǵa tıisti de emes. Sondyqtan, osy maqsatqa tireı, betińdi aıqyn kórsete jaz deımin.

Árıne buǵan qarap, «Jomarttyń kilemi» zıandy dep qalmańyzdar. Ómirge realdyq kezben qarap úırengen bizdiń úlkender nár ala almasa da balalardyń, jastardyń oı dúnıesin keńeıtýge birqatar paıda beredi. Men tek, Ábdilda óziniń qabiletin ónimsizge jumsady, keleshekte ónimdige jumsasa eken degen kóńilmen aıtam.

---