InfoHub Logo

QR ǵylym jáne bilim mınıstirligi “Turan ýnıversıteti”
Avtorlar: F.ǵ.k.,qaýymdastyrylǵan profesor Týlekova G.H
Maqsutova Toty

Ańdatpa
Zertteý Qazaqstannyń 1991 jyldan bastap táýelsizdik alǵan kezeńindegi qarjylyq jaǵdaıyn taldaýǵa arnalǵan. Jumys el ekonomıkasyndaǵy negizgi ózgerister men tendensıalardy anyqtaýǵa, onyń qarjylyq turaqtylyǵyna áser etetin faktorlardy taldaýǵa jáne ártúrli ekonomıkalyq saıasattardyń áserin baǵalaýǵa baǵyttalǵan. Zertteý qarjy júıesiniń evolúsıasyna sholý jasaıdy, sonymen qatar Qazaqstannyń ekonomıkalyq jaǵdaıynyń qalyptasýy kezindegi damýymen birge júretin qıyndyqtar men jetistikterdi anyqtaıdy.

Anotasıa
Issledovanıe posvásheno analızý fınansovogo polojenıa Kazahstana za perıod nezavısımostı, nachınaıa s 1991 goda. Rabota napravlena na vyıavlenıe klúchevyh ızmenenıı ı tendensıı v ekonomıke strany, analız faktorov, vlıaúshıh na eó fınansovýıý ýstoıchıvost ı osenký vozdeıstvıa razlıchnyh ekonomıcheskıh polıtık. Issledovanıe predostavláet vzglád na evolúsıý fınansovoı sıstemy, a takje vyıavláet vyzovy ı dostıjenıa, soprovojdaıýshıe razvıtıe Kazahstana v perıod formırovanıa svoego ekonomıcheskogo polojenıa.

Annotation
The study is devoted to the analysis of the financial situation of Kazakhstan during the period of independence, starting from 1991. The work is aimed at identifying key changes and trends in the country's economy, analyzing factors affecting its financial stability, and assessing the impact of various economic policies. The study provides a look at the evolution of the financial system, and also identifies challenges and achievements accompanying the development of Kazakhstan during the formation of its economic position.

Qazaqstannyń táýelsizdik tarıhynda eldiń qarjylyq dınamıkasy onyń damýynyń mańyzdy kórsetkishine aınaldy. Osy jyldardaǵy qarjylyq jaǵdaıdy zertteý respýblıkanyń qarjylyq turaqtylyǵy men ósýine áser etken ekonomıkalyq qıyndyqtardy, eńserilgen jetistikter men tendensıalardy jaqsyraq túsinýge múmkindik beredi. 1991 jyly táýelsizdik alǵannan beri Qazaqstan ekonomıkasynda eleýli ózgerister boldy, bul eldiń qarjylyq jaǵdaıyna aıtarlyqtaı áser etti. Maqalada osy ózgeristerdi taldaı otyryp, biz qarjylyq evolúsıanyń negizgi aspektilerin asha alamyz, tabys faktorlary men táýelsizdik kezeńindegi Qazaqstan ekonomıkasynyń aldynda turǵan mindetterdi anyqtaı alamyz.

Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin memlekettiń syrtqy baılanystaryn belsendi túrde damyta bastady. Profesor R. Alshanov aıtqandaı:
“Elimizdiń naryqtyq ekonomıka qaǵıdattaryna kóshýimen kásipkerlik onyń qozǵaýshy kúshine aınalady. Táýelsizdik jyldarynda orta tap paıda boldy, iri, orta jáne shaǵyn bıznes qalyptasty. Kóptegen jarqyn esimder, talantty, tabysty kásipkerler shyqty”.

1992 jyly qańtarda Qazaqstan Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymyna múshe bolyp, 2010 jyly uıymǵa tóraǵalyq etti jáne Astanada EQYU Samıtin ótkizdi. 1992 jyly naýryzda Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń 46-sessıasynyń qorytyndysy boıynsha 46/224 rezolúsıasymen Qazaqstan Respýblıkasy BUU-nyń músheligine biraýyzdan qabyldandy. Búginde Qazaqstanda BUU-nyń 15 keńsesi bar. Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstan 130 memleketpen jáne Eýropalyq Odaqpen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatty. Elimiz árqashan kórshi memlekettermen qarym-qatynasqa erekshe kóńil bólip keledi. Osynyń nátıjesinde 1991 jyly Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy jáne 2001 jyly Shanhaı yntymaqtastyq uıymy quryldy.

1991-1995 jyldar aralyǵynda Qazaqstan ekonomıkalyq quldyraýdy bastan ótkerdi. El ekonomıkasy joǵary ınflásıa, búdjet júıesiniń kiristeri men shyǵystarynyń teńgerimsizdigi, turaqty búdjet tapshylyǵy, energıa kózderiniń qymbattaýy, óndirýshilerdiń baqylaýsyz monopolıasy jaǵdaıynda boldy. Baǵany álemdik deńgeıge kóterýge ıtermeleıtin bos aqsha-nesıe saıasaty jáne baǵany yryqtandyrý 1992 jyly 2500%-dan asatyn gıperınflásıaǵa ákeldi. Osy jaǵdaılarda Qazaqstanǵa qatań qarjylyq jáne aqsha-nesıe saıasatyn ázirleý, sonymen qatar óziniń ulttyq valútasyn engizý qajet boldy [1].

1993 jyly 15 qarashada Memleket basshysy N.Á.Nazarbaevtyń Jarlyǵymen ulttyq valúta – teńge aınalymǵa engizildi.

1994 jyly Qazaqstan erekshe jaǵdaıǵa tap boldy: óz qolynda ulttyq valútasy bar Qazaqstan endi óz kúsh-jigeriniń arqasynda burynǵy komýnıstik ekonomıkanyń naryqtyq transformasıasyn jalǵastyrýǵa jáne ınflásıanyń ósýine qarsy kúresýge májbúr boldy. Alaıda,

1994 jylǵy oqıǵalar kórsetkendeı, teńgeni engizý jáne táýelsiz aqsha-nesıe saıasatyn júrgizý Qazaqstandaǵy ınflásıanyń avtomatty túrde tómendeýine ákelmedi. Eldiń ekonomıkalyq damýyn taldaý úshin eń aldymen ekonomıkalyq jaǵdaıdyń negizgi kórsetkishi – jalpy ishki ónimdi (JİÓ) qarastyrý qajet. 1990-1995 jyldar aralyǵynda JİÓ 36%-ǵa tómendedi . Mysaly, HVQ derekteri boıynsha 1992 jyly Qazaqstanda jyldyq ınflásıa deńgeıi shamamen 3000%-ǵa jetti, al 1993 jyly ol 2000%-dy qurady.

Sondaı-aq 1,6 mıllıon adam jumyssyz qaldy. 1993 jylǵy qarashanyń ortasynan 1994 jylǵy qańtardyń basyna deıingi kezeń baǵanyń jyldam ósýimen sıpattaldy – osy ýaqyt ishinde ınflásıanyń ortasha deńgeıi aıyna 44% qurady (qarashany qosa alǵanda). Bul rette Ulttyq bank tarapynan aýqymdy ıntervensıalarsyz teńgeni aıyrbas naryǵynda erkin aınalymǵa shyǵarý týraly sheshim qabyldandy. Buǵan qosa, Qazaqstan aqsha-nesıe saıasatyn qataıtyp, saıasat mólsherlemesin oń naqty mánderge jaqyndatty. Qabyldanǵan sharalardyń nátıjesinde aılyq ınflásıa deńgeıi qańtardaǵy 43%-dan 1994 jylǵy aqpanda 24%-ǵa, naýryzda 17%-ǵa deıin tómendedi.

Sonymen birge, HVQ málimeti boıynsha, osy eki aıda teńgeniń AQSH dollaryna shaqqandaǵy nomınaldy baǵamy eki esege ósti. Qalyptasqan jaǵdaıdan shyǵý úshin elimizde ekonomıkalyq reformalar kezeńi bastaldy. Osylaısha, 1997 jyly «Qazaqstan – 2030» damý strategıasy ázirlendi, ol Qazaqstan ekonomıkasynyń qarqyndy ósýiniń bastapqy núktesi boldy.

1993-2006 jyldar aralyǵynda Qazaqstanǵa 51,2 mıllıard AQSH dollary tikeleı sheteldik ınvestısıa tartyldy. Ol kezde búkil Ortalyq Azıa aımaǵyndaǵy tikeleı sheteldik ınvestısıanyń 80%-dan astamy Qazaqstannyń úlesine tıdi.

Ekonomıkalyq konvergensıa teorıasyna sáıkes, damýshy elder damyǵan elderge qaraǵanda joǵary qarqynmen ósý múmkindigine ıe, óıtkeni olardyń faktorlyq tabysynyń tómendeýi baı elderge qaraǵanda tómen. Bul Qazaqstanda 2000 jyldary baıqaldy. Qazaqstannyń 2000-shy jyldardyń birinshi jartysyndaǵy ósý qarqyny jyldyq eseppen alǵanda orta eseppen shamamen 10%-dy qurady.

QR Ulttyq bankiniń basshysy Ánýar Sáıdenov 2008 jyly qazaqstandyq qarjy júıesine aıtarlyqtaı aýyr soqqy boldy dep sanaıdy [2].
Al 2009 jyly 8 maýsymda Astanada QR Premer-Mınıstri Kárim Másimov qarjy júıesi turaqty jumys istep jatqanyn málimdegenine qaramastan [3], 2009 jyldyń 30 qazanynda Halyqaralyq valúta qory Qazaqstannyń qarjy júıesin osal dep tanydy [4].

2015-2016 jyldary munaıdyń álemdik baǵasynyń quldyraýy teńge baǵamyna keri áserin tıgizdi. Qysqa merzimdi aýytqýlardy shekteý úshin aıyrbas baǵamyn qatań rettegen Ulttyq bank 2015 jyly ulttyq valútany qubylmaly baǵam rejımine kóshirý týraly sheshim qabyldady. Valúta baǵamynyń shetel valútasynyń suranysy men usynysyna sáıkes qalyptasýy ulttyq valútanyń kúrt qunsyzdanýyna ákeldi. Ekonomıkanyń shıkizatqa táýeldiligi jáne álemdik naryqtaǵy shıkizat baǵasynyń kúrt tómendeýimen birge bul taý-ken ónerkásibinde ǵana emes, sonymen qatar aqsha naryǵynda, qarjy-bank sektorynda jáne eldiń iskerlik ahýalynda turaqsyzdyqqa ákeldi.

2015-2016 jyldardaǵy syrtqy kúızelis energıa eksporty uzaq merzimdi perspektıvada ekonomıkalyq ósýdiń draıveri emes ekenin taǵy da rastady.
 
Uzaq merzimdi ósý aýqymdy qurylymdyq ózgeristerdi talap etti, olar birqatar damý strategıalary men baǵdarlamalyq qujattarǵa baǵyttalǵan. 2012 jyly Memleket basshysynyń halyqqa Joldaýynda Qazaqstan Respýblıkasynyń 2050 jylǵa deıingi damý strategıasy usynyldy. Onyń basty maqsaty – qýatty memleket, damyǵan ekonomıka jáne jalpyǵa ortaq eńbek múmkindikteri negizinde órkendegen qoǵam qurý jáne Qazaqstannyń álemniń eń damyǵan otyz eliniń qataryna kirýi. 2015 jyly elimizdiń eń damyǵan otyz eldiń qataryna enýi úshin jańa joǵary tehnologıalyq ekonomıkalyq ósýdi jáne adamı kapıtaldy damytýdy yntalandyratyn naqty jáne naqty sheshimder kórsetilgen «100 naqty qadam» ulttyq jospary ázirlendi [4]. Mundaı jahandyq synaqqa eshbir el daıyn emes edi. COVID-19 pandemıasynyń saldary ekonomıkaǵa 2008 jáne 2015 jyldardaǵy daǵdarystarǵa qaraǵanda aýyr tıdi. Pandemıanyń taralýy 2020 jyldyń ekinshi toqsanynda jahandyq belsendilikti toqtatty jáne Qazaqstannyń negizgi eksporttyq taýary munaıǵa álemdik suranys pen baǵanyń tómendeýine ákeldi. Jalpy, bul ishki ekonomıkalyq belsendilikti álsiretip jiberdi.

Máselen, 2020 jyldyń qańtar-qyrkúıek aılarynda JİÓ 2,8 paıyzǵa tómendese, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 4,1 paıyzǵa ósti.

Ǵalamdyq ekonomıkany qalpyna keltirý sarapshylardyń pikirinshe, kem degende 5 jylǵa deıingi ýaqytty alady. Tutyný shyǵyndarynyń ulǵaıýy jáne COVID-19 shekteýlerine baılanysty keıinge qaldyrylǵan ınvestısıany qaıta bastaý esebinen Qazaqstan ekonomıkasy 2021 jyly 2,5 paıyzǵa az ǵana ósedi dep boljanýda. Osyǵan baılanysty 2021 jyly jetekshi elderdegi uqsas júıeler tájirıbesin eskere otyryp, Memlekettik josparlaý júıesine ózgerister engizý jobasy usynyldy. «Qazaqstan 2050» strategıasy elimizdiń basty qujaty bolyp qala beredi [6].

Qorytyndylaı kele, Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıingi qıyn kúnderden bastap Qazaqstan óziniń baı tabıǵı resýrstaryn paıdalana otyryp, óziniń áleýetin belsendi túrde damyta tústi. Ulttyq qordyń qurylýy ekonomıkalyq turaqtylyq pen áleýmettik damýdy qamtamasyz etýdegi dana qadam boldy.Sońǵy jyldary el tek shıkizattyq emes, ınovasıalyq óndiristerdi damytýdyń mańyzdylyǵyn túsine otyryp, ekonomıkasyn ártaraptandyrý boıynsha strategıalyq qadam jasady. Bul tásil Qazaqstanǵa ózgermeli jahandyq shyndyqqa tıimdi beıimdelýge múmkindik beredi. Degenmen, el aldynda jańa mindetter men múmkindikter tur. Adamı kapıtaldy damytý, kásipkerlikti yntalandyrý jáne ınstıtýsıonaldyq negizdi nyǵaıtý mańyzdy baǵyt bolyp qala beredi. Tek osylaı ǵana Qazaqstan turaqty jáne gúldengen bolashaqqa jolyn tabysty jalǵastyra alady.
 
Paıdalanylǵan ádebıetter:

[1] N. K. Kýchýkova. Ekonomıka ı Nasıonalnyı bank Respýblıkı Kazahstan // Dengı ı kredıt. — M.: Sentralnyı bank Rossııskoı Federasıı, 2008. — № 11. — S. 53—58.
[2] ıstochnık: INTERFAKS-KAZAHSTAN
[3] Fınansovaıa sıstema Kazahstana rabotaet stabılno — premer (nedostýpnaıa ssylka) // PROFINANCE.KZ — Fınansovyı portal Kazahstana
[4] MVF prıznal fınansovýıý sıstemý Kazahstana ýıazvımoı // Vesti.kz
[5] Plan nasıı - 100 konkretnyh shagov po realızasıı pátı ınstıtýsıonalnyh reform Glavy gosýdarstva Nýrsýl- tana Nazarbaeva. – 2015, https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31977084.
[6] Strategıa «Kazahstan – 2050»: novyı polıtıcheskıı kýrs sostoıavshegosá gosýdarstva. Poslanıe Prezıden- ta Respýblıkı Kazahstan – Lıdera nasıı N.A.Nazarbaeva narodý Kazahstana. – 2012, https://www.akorda.kz/ru/events/

---