InfoHub Logo

1991 jyly 16 jeltoqsanda Parlament Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zańdy jarıalady. Osylaısha, Qazaqstannyń memlekettik táýelsizdigi zańnama turǵysynan rásimdeldi.  

Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti-Elbasy Nursultan Nazarbaev ózi basy-qasynda bolǵan osy mańyzdy tarıhı oqıǵany óziniń 2017 jyly jaryq kórgen «Táýelsizdik dáýiri» atty kitabynda bylaısha eske alyp jáne baǵalaıdy: «1991 jylǵy saılaýdan keıingi birinshi jumys aptasynda, ózim 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda qol qoıǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Táýelsizdigi týraly» zańnyń mátinimen jumys istedim. Quqyqtyq turǵyda álemniń saıası kartasynda dál osy kúni jańa táýelsiz memleket – Qazaqstan Respýblıkasy paıda boldy. Osylaısha, tarıhı ádilettik ornap, babalarymyzdyń uly armany oryndaldy. Buǵan deıin deklarasıa túrinde ǵana bolǵan memlekettik táýelsizdik endi konstıtýsıalyq negizge ıe boldy. Zańdaǵy 18 baptyń birinshisi bizdiń elimizdi ishki jáne syrtqy saıasatyn derbes belgileıtin jáne júrgizetin táýelsiz demokratıalyq jáne quqyqtyq memleket dep jarıalady.

Osy jerde azdap sheginis jasamaqpyn. Menińshe, Táýelsizdik kúni tek resmı bekitilgen merekelik data ǵana bolýǵa tıisti emes. Bul kúnniń odan anaǵurlym mańyzy úlken mazmuny bar. Ol táýelsizdik jolyndaǵy kúrestiń núktesin qoıýmen birge, onyń bastalǵan kúni de boldy. Búgin ár qazaqstandyq ony óziniń jeke táýelsizdigi men tabysty kúni esebinde merekeleı alady».

Álem jańa memleketterdiń qalyptasýyna muqıat zer saldy. Qazaqstannyń táýelsizdigin alǵashqy bolyp Túrik Respýblıkasy moıyndady. Oqıǵa Táýelsizdik týraly Zańǵa qol qoıylǵannan keıin birneshe saǵat ótkende júzege asty jáne qazaqstandyqtar túrki yntymaǵynyń mundaı kórinisin joǵary baǵalady. Kelesi 17 jeltoqsan kúni Qazaqstandy Reseı Federasıasy, 25 jeltoqsanda Amerıka Qurama Shtattary moıyndady. 1992 jyldyń 3 qańtarynda bul uly derjavalarǵa – Qytaı, al jyldyń sońyna deıin taǵy 102 memleket qosyldy.

Bul mańyzdy da tarıhı qujatty daıyndaýshy jumys tobynyń tóraǵasy bolyp jáne ony parlamentte jarıalaǵan Joǵarǵy Keńestiń depýtaty, zańger ǵalym, qoǵam qaıratkeri, akademık Sultan Sartaev boldy. Eger bir jyl buryn Qazaqstannyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıaǵa 71 depýtat qarsy daýys berse, Respýblıkanyń memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zańǵa qarsy úsh-aq daýys berildi. «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly Deklarasıasy» men «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zańnyń» arasynda dáıekti tikeleı sabaqtastyq bar.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zańdy Parlament minberinen jarıalaǵan Sultan Sartaev bul oqıǵany erekshe sezimmen eske alady: «1991 jyly 16 jeltoqsanda mem­le­ketimizdiń táýelsizdigin ja­rıalaý úshin minberge kóterilip bara jatqanymda elimiz úshin keýdemdi maqtanysh kernedi. Minberge tolqyp bardym, sóıtip elimizdiń táýelsizdigin dúnıejú­zine jarıaladym. Qudaı maǵan elimizdiń táýelsizdigin jarıalaý baqytyn násip etti. Sondaı baqytqa ıe bolǵan jan­dardyń biri bolǵanyma taǵdyryma óte rızamyn. Sol kúni minberge kóterilip, elimizdiń táýelsizdigi týraly baıandamany jasap shyq­tym. El táýelsizdigi keshki 18 saǵat 30 mınýtta jarıalandy. 30 mınýttan keıin birinshi bolyp Qazaq eliniń táýelsizdigin tanyǵan Túrkıa memleketi boldy. Osyn­daıda túrki halyqtarynyń ishinde eń birinshi táýelsiz memleket bolǵan Túrkıa memleketi ekenin aıta ketýimiz kerek». 

Bul beıbit revolúsıalyq qaıta qurýlar – óte qıyn, kúrdeli jáne jańa kezeń boldy. Ol negizinen kútpegen jerden, tosynnan 20 ǵasyrdyń aıaǵy men 21 ǵasyrdyń basyndaǵy urpaqtyń enshisine tıdi. Jarıalanǵan respýblıkany Qazaqstannyń keń baıtaq jerinde ómir súrip jatqan jáne ómir súretin adamdardyń qolymen, bilimimen jáne aqylymen qurý qajet boldy. Bul jaǵdaıda eń mańyzdy róldi bılikti quraıtyn eki faktor - basqarý jáne osy basqarýdy júrgizýge qabiletti kadrlar atqaratyn edi. Bılikke tájirıbe jınaqtaǵan eski rejımniń jáne tájirıbesiz, biraq entýzıastar, halyqtyń múddelerine jáne ulttyq memlekettilikke qyzmet etýge daıyn bolǵan jańa kadrlar keldi. Tabysqa jeteleıtin bul joldaǵy qozǵalys synaq, izdeý jáne qatelikter arqyly ótti - bul bılik qyzmeti qalyptasýynyń jalpy erejesi, ásirese jańa bılik úshin. Bul táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy bılik qatynastaryna da tán qubylys boldy.

Sonymen birge, bul jalpy halyqtyń qalyń tobynyń, onyń ishinde elıtalyq bóliginiń kúrestegi umtylystary men murattaryn bildirý úshin óte qajet jeke jáne ujymdyq, saıası jáne ıntellektýaldy erkindik ýaqyty boldy. Memlekettik bılik, eger ol bılikte emes jáne bılik basyndaǵylardyń málimdemelerindegi oryndy jáne aqylǵa qonymdy elementter men oılardy eskerip, óz qyzmetinde esepke alyp, jınaqtaǵan bolsa, ómirsheń ári tıimdi bola alar edi. Bul jaǵdaıda respýblıkada demokratıa men eldi túbegeıli jańartý fýnksıalaryn oryndaı alatyn jańa bılik qurylymdarynyń, olardyń respýblıkadaǵy joǵarǵy býyndarynyń júıesin qurý jáne nyǵaıtý óte mańyzdy boldy.

Hronologıalyq turǵydan Respýblıkanyń Joǵarǵy Keńesiniń (Parlamentiniń) on ekinshi jáne on úshinshi shaqyrylymdary qyzmetiniń kezeńine sáıkes keletin, 1990-1995 jj. qamtyǵan  alǵashqy bes jyl Respýblıka taǵdyry úshin de, onyń halqy úshin de tarıhı mańyzy bar oqıǵalarǵa toly boldy. Osyndaı dárejedegi oqıǵalardyń qarapaıym tizimi, atap aıtqanda: 1990 jylǵy 25 qazanda Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigin jarıalaý, odan keıin 1991 jyly 1 jeltoqsanda Eldiń Tuńǵysh Prezıdentin búkilhalyqtyq saılaý, Qazaq KSR-in Qazaqstan Respýblıkasy dep ataý týraly Zańdy qabyldaý jáne 1991 j. 16 jeltoqsanda Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq zańdy jarıalaý, sondaı-aq 1993 jyly 28 qańtarda táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy Konstıtýsıasyn, al 1995 jyly 30 tamyzda jańa, ekinshi Konstıtýsıany  qabyldaý - Qazaqstannyń jáne ondaǵy memleket qurýshy ulttyń - qazaqtardyń tarıhı taǵdyrlaryndaǵy jańa dáýirdiń bastalýynyń mańyzdy oqıǵalary boldy. Munyń bári 1986 jyly Almatyda ótken qazaq jastarynyń bostandyq úshin jappaı jankeshti Jeltoqsan bas kóterýleriniń jańǵyryǵy jáne oǵan qatysýshylardyń qandy qyrǵyny halyqtyń sanasynda sónbeı jáne arman alaýy sıaqty jalyndap turǵan kezde boldy.

Sóıtip, Táýelsizdiktiń jarıalanýy arqasynda Tarıh qazaq halqyna uly, qaıtalanbas, múmkin ult retinde qaıta týylýynyń, óz memlekettiliginiń, tili men mádenıetiniń bolýy úshin jalǵyz múmkindik berdi. Táýelsiz, demokratıalyq memlekettiń damýyna degen úmit nury jandy. Uzaq ýaqyt boıy azap shekken, myń ólip, myń tirilgen halqymyzdyń órkenıetke, erkin qoǵamdardyń, álemdik qaýymdastyqtyń qataryna enýine naqty múmkindik týdy.

Sabyrhan SMAǴULOV, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---