InfoHub Logo

Aqtóbe kólik, komýnıkasıa jáne
jańa tehnologıa kolejiniń
arnaıy pánder oqytýshysy
Jýbanıazova Lázzat Abzalovna

Temir jol stansıalarynda bloktyq jáne bloksyz túrde jınaqtalǵan ortalyqtandyrýdyń marshrýttyq júıeleri ýchaskelik stansıalarmen qatar aralyq stansıalarda da qoldanysqa engizilýde. MRO qurylǵylarynda aqaý bolǵan jaǵdaıda marshrýttyq júıelerde rezervtik ádis  retinde jeke dara basqarý ádisi qoldanylady.

1) Bloktyq marshrýttyq-relelik ortalyqtandyrý júıesi burmalar sany 30-dan artyq jáne poıyzdyq jáne manevrlyq jumystar kólemdi júrgiziletin ýchaskelik, suryptaý jáne aralyq stansıalarda qoldanysqa engizilýi keńinen taraǵan.
Qazaqstan temir joly stansıalarynyń kópshiligi osy bloktyq marshrýttyq-relelik ortalyqtandyrý (BMRO) júıesiniń qurylǵylarymen jabdyqtalǵan, al keıingi qoldanystaǵy MRO júıeleri osy atalǵan júıe prınsıpterinde negizdelgen.
BMRO aparatýralarynyń shamamen 70%-y zaýyttarda tıptik konstrýksıalanyp,  daıyn montajdy týrde jasalynǵan fýnksıonaldyq bloktarda jınaqtalady. BMRO shemalary burma jáne baǵdarsham stansıanyń bir jiptik josparyna sáıkes terý jáne oryndaýshy top bloktaryn ózara baılanystyrý arqyly jınaqtalady.

Qarastyrylǵan táýeldilik relelik júıeniń fýnksıonaldyq múmkindikterin keńeıtý úshin ózin joıýy sıtýasıalaryn kórsetedi.  
Júıe – bloktyq blokqa shtepseldi jalǵanǵan kishi gabarıtti REL tıpti releden jınaqtalǵan terý jáne oryndaýshy toptarǵa qyzmet etetin biryńǵaı elementtik baza. 

Ortalyqtandyrý obektilerin basqarý ádisteri – marshrýttyq, rezervtik, jeke dara.
Júıeni jobalaý  barysynda VNTP/ MPS-85 «Tehnologıalyq jobalaýdyń vedimistik normalarynyń» talaptary eskerildi, sonymen qatar, elektirlik  ortalyqtandyrý júıesiniń senimdiligin arttyrý jáne fýnksıanaldyq múmkindikterin keńeıtý maqsatynda baǵyttalǵan tehnıqalyq sheshimder qoldanylǵan:  
-    ortalyq qorekpen «kire beris» baǵdarshamynyń shamdaryn basqarý jáne rezervtik jergilikti akýmýlátormen qorektegi qyzyl jáne shaqyrýshy sıgnal shamdary;
-    eki tindik lampalardy qoldaný;  
-    poıyzdyq marshrýttardy rezervtik basqarý jáne qamtamasyz etý;
-    DO júıesinde qarsy jáne qatar taǵaıyndalǵan marshrýttardyń jınaqtalýy;
-    shýnttyń joǵalý kezindegi seksıanyń ýaqytynan buryn ajyraýynan saqtandyrý;
-    taǵaıyndalǵan  poıyzdyq marshrýt kezindegi rels tizbeginiń qysqa ýaqyttyq isten shyǵýyn jáne burmalardyń baqylaý tizbeginiń ajyraýynyń avtomatty túrde tirkelýi;
-    sıgnaldyq releniń baıaýlatý jáne marshrýtty joıý relesiniń kondensatorlarynyń isten shyǵý jaǵdaıy;  
ÝES- M jańartylǵan ortalyqtandyrý júıesiniń  tıptik jobalaý sheshimderinde: 928454,665345,670987,700367,914382 avtorlyq kýálikterindegi sheshimder qoldanylǵan.
ÝES ( ÝES-1I ÝES-7I) alǵashqy jobalanǵan sheshimderi de eskerilgen, sonymen qatar, V1 jáne MT tıptik jańa bloktary eńgizilgen júıeni paıdalaný múmkindikterin keńeıtý jáne senimdiligin arttyrý maqsattarynda  ózgertýler men qosymsha shemalar qatary eńgizilgen.  
ÝES-M júıesinde  qoldanylatyn konstrýksıalar quramy, olardyń qoldanylýy men túsindirmelik  jazbasy bıiktigi 2150mm (SPB-81-2150,SR-81-2150,SK-83-2150) statıvter qatarynda kórsetilgen. Bıiktigi 2500mm ( SPB-81-2500,SR-81-2500,SK-83-2500) statıvterdiń qoldanylýy qarastyrylǵan.

2) Relelik-prosessorlyq ortalyqtandyrý júıesi. RPS júıesinde basqarý jáne baqylaý fýnksıalary relelik shemalar  men baǵdarlamalyq  – apparattar quraldarymen júzege asyrylady. Qoldanysta keńinen taraǵan bul júıe ES- MPK bolyp tabylady.    
ES-MPK- mıkro-EVM jáne baǵdarlamalyq kontroller bazasynan turatyn elektirlik ortalyqtandyrý júıesi - relelik- prosesorlyq  ortalyqtandyrý klassynyń qataryna kiredi. Bul júıe onshaqty jyl shamasynda aprobasıalanǵan (óńdelgen) klasıkalyq shemalyq sheshimder negizinde jınaqtalǵan releler men kompúterlik tehnıkamen qoldaný arqyly temir jol avtomatıkasynyń  qurylǵylyryn basqaryp jáne baqylaý úshin qoldanylady.

Bul júıe qaıta jobalaý jáne paıdalaný kezinde  basqarylatyn naqty polıgon jaǵdaılarynda jeńil adaptasıamen jańa tıptegi jáne kólemi ósimdi beretin júıe.

ES-MPK jańa bir naqty stansıany jobalaý kezinde jáne onyń jol toraptaryn keńeıtip ózgerister engizgen jaǵdaılarda retteýge yńǵaıly, ashyq jáne kólemi ósimdi, EO relelik oryndaýshy qurylǵylyrymen ıntegrasıalanatyn júıe.
Bul júıe ýlken toraptardaǵy qashyqtyqta ornalasqan   parkterdi, aýdandardy jáne stansıalardy ortalyqtandyrýdy qamtamasyz etedi.

Júıe is júzindegi stansıany rekonstrýksıalaý (qaıta qurý), ıaǵnı joldar kólemin (qoldanystaǵy joldardy uzartý nemese qosymsha burmalar qosý) ózgeristerin engizýge múmkindik beredi. Oryndaýshy toptyń qosymsha qondyrǵylary ES-MPK qurylǵylarynyń fýnksıalaryn oryndaıtyn isten  shyǵarylǵan EO terý bóliginiń oryndaryna montajdalady. Bul ádis EO beketiniń is júzindegi jumys oryndaryna jınaqtaýmen qamtamasyz etedi.

3) Mıkroprosesorlyq ortalyqtandyrý júıesi (MPS) – jańa stansıalardy jobalaýǵa jáne is júzindegi EO qaıta qurýǵa arnalǵan rerelik elektrlik ortalyqtandyrý júıesiniń fýnksıonaldyq analogy.

Júıeniń maqsaty – qaýipsizdik pen senimdilikti (isten shyqpaý múmkindikteri) talaptaryna saı BBOB (SB) qurylǵylaryn basqarý jáne stansıa kezekshisiniń is áreketiniń erejelerine sáıkes EO relelik júıesin mıkroprsessorlyq elementtik bazasyna aýystyrý.
Tehnologıalyq prosesti avtomatty basqarý júıesiniń tómengi deńgeıi retinde EO qosymsha jańa fýnksıalar qatary qosyldy:

- málimetter bazasynyń qalyptastyrylýy, hattamalanýy jáne arhıvte  saqtalýy;
- qosymsha aqparattardyń dıspleıde kórsetilý múmkindigi;
- EO-dyń  avtomattandyrylǵan basqarý júıesiniń joǵary deńgeıimen baılanysýy.
HH ǵasyrdyń 60-shy jyldaryndaǵy elektrondyq ortalyqtandyrylǵan júıeni óńdeýdiń kemshiligi – perspektıvtik damýy qarastyrylmaǵan elementtik bazanyń qoldanylýy. Jańa elementtik baza mıkroprsessorlardyń serıalyq óndirýler bastalǵannan keıin 70-shi jyldardyń ortasynda paıda boldy. Mıkroprosesorlar bir ıntegraldyq shemadaǵy EEM (EVM) jáne aqparattardy óńdeýde keń kólemdi múmkindikterdi qamtıdy, ınjenerlerge avtomatıkanyń ár túrli júıelerin qurý úshin qol jetimdi arzan ámbebap qural bolyp tabylady. Sol sebepti elimizdegi jáne shet elder óńdeýshileriniń kúshteri osy MPS mıkroprosesorlyq ortalyqtandyrý júıelerin shyǵarýǵa baǵyttalǵan.

MPS júıesindegi negizgi probemalardy jáne olardy qalpyna keltirý ádisterin qarastyraıyq. Bul problemalar stansıadaǵy qozǵalysty basqarýdyń tehnologıalyq prosesteri erekshelikterimen anyqtalady. Ony jaýapty asınhrondy paralel  proses retinde anyqtaýǵa bolady. Stansıadaǵy poıyzdar qozǵalysynyń birlikteri paralel jáne ýaqytqa táýelsiz túrde júrip turady (qozǵalys sınhronızasıalanbaıdy). Sondyqtan MPS júıesinde basqarý qaýipsizdiginiń talaptaryna sáıkes bir ýaqytta birneshe marshrýttar aqparattary óńdeledi.

MPS júıesi arhıtektýralyq qurylymynda  qarastyrylǵan (júıeni qosarlandyrý) jáne oryndaýshy obektilermen baılanysqan saqtandyrý ınterfeısterinen (obektilermen baılanystyrý qaýipsizdik qurylǵylary) qurylady.
MPS qurylymy PAB, AB qurylǵylarymen baılanystyrýǵa aralyqtyq retteýdiń jańa júıeleri ıntegrasıalaýga múmkindik beredi. EO logıkasynyń barlyq ortalyqtandyrý táýeldilikteri paralel oryndalatyn eki PLK baǵdarlamasyn júzege asyrady.

PLK júıe elementteriniń isten shyǵýyn nemese baǵdarlama jumysynyń aqaýy kezindegi elektrlik shyǵystardy, olarmen basqarylatyn temir jol obektileriniń qaýipsiz jaǵdaılaryn anyqtaıtyn ishki dıagnostıkalyq quraldarymen jabdyqtalady.
Obektilerdi basqarý jumystary olardy baılanystyrý qurylǵylary arqyly júrgiziledi.
Kontrollerlerdiń ashyq qurylymy júıe kólemin ózgertýge jáne modernızasıalaýǵa múmkindik beredi. MPS temir jol aparatýralarynyń qataryna burmalar, baǵdarshamdar, ótkeldi pereezd jáne t.b. qondyrǵylary kiredi. Sondyqtan BBOB tıptik qurylǵylary jáne olardy iske qosý shemalary qoldanylady.

MPS basqarý jáne baqylaý jumystary rezervtik júıemen, kompúterlik bazadaǵy stansıa kólemine qaraı proeksıasy kórsetilgen  monıtormen, klavıatýramen jabdyqtalady. MPS júıesinde qýatty úzdiksiz qorek kózinen jáne qyzmet jasalynbaıtyn akýmýlátorlyq batareıadan turatyn elektrlik qorektendirgish qondyrǵysy qoldanylady. Releler, rels tizbekteri, elektoprıvodtar, baǵdarshamdardyń elektrondyq qurylǵylary sıaqty aqparattary negizinde naızaǵaı túskende jáne kontaktalyq jeliniń qysqa tuıyqtalýy jaǵdaılarynda elektr toǵynyń ajyramaýyn qamtamasyz etedi.

MPS júıesiniń relelik ortalyqtandyrý júıelerimen salystyrmaly jetistikteri
Bul júıede MPS ıadrosy – ortalyq prosesordyń jáne osy prosesormen basqarylatyn jáne baqylanatyn obektilerdiń aralyǵyndaǵy úzdiksiz aqparat almasý taramdarynyń qosarlandyrylýa baılanysty óte joǵary senimdiliktegi júıe bolyp tabylady.
- bir jumys ornynan birneshe stansıalar men aralyqtar obektilerin basqarý múmkindigi;
- stansıalyq bir prosesorlyq qurylǵydan BBOB aralyqtyq qurylǵylary men jyljymaly quramnyń tehnıkalyq jaǵdaıyn baqylaıtyn quraldardy basqarý ıntegrasıasynyń múmkindigi;
- tehnologıalyq fýnksıalardyń kólemdi jıyntyǵy, ıaǵnı baǵdarsham sıgnalyn ashpaı marshrýtty tuıyqtaý, marshrýttyń taǵaıyndalýyn boldyrmaý maqsatynda (sıgnaldyń ashylmaýy úshin) qajetti jaǵdaıda burmalardy, oqshaýlanǵan seksıalardy, baǵdarsham sıgnaldaryn  jáne t.b. bloktaý.
- tehnıkalyq jáne paıdalanýshy jýmysshy personaldaryna stansıadaǵy BBOB qurylǵylarynyń jaǵdaılary  jónindegi kólemdi aqparattar beriledi; sonymen qatar, osy jáne ózge de aqparattardyń tasymaldy basqarý ortalyǵyna berý múmkindikterimen qamtamasyz etedi;
- stansıalyq jáne aralyqtyq obektilerdi basqarý úshin obekttik kontrollerlerdi ortalyqta jáne qashyqtyqta ornalastyrý múmkindigi;
- basqarýdyń joǵarǵy deńgeıdegi júıelerimen salystyrmaly túrde qarapaıym baılanysýy;
- stansıalar men aralyqtaǵy barlyq qozǵalys jaǵdaılary jáne obektilerdi basqarýdyń qyzmetker personalynyń barlyq is áreketiniń úzdiksiz hattamalanýynyń múmkindigi;
- ortalyqtandyrý júıesiniń jáne basqarý jáne baqylaý obektileriniń jaǵdaılaryn baqylaıtyn dıagnostıkalyq qondyrǵylarmen qamtamasyz etiledi;
- stansıalar men aralyqtardan júrip ótken poıyzdar sanynyń jáne basqarýshy obektilerdiń isten shyǵý jaǵdaılarynyń tirkelýi;
- qondyrǵylardyń aıtarlyqtaı 3-4 ese kishi kólemdiligi, ıaǵnı ortalyqtandyrý júıelerin jańa júıege aýystyrý kezinde EO beketiniń qurylys jumystaryn talap etpeıdi;
- qurylys salý men montajdyq jumystardyń aıtarlyqtaı az kólemdiligi;
- maketter montajdalmaı jáne arnaıy quraldardy qoldanbaı-aq táýeldilikti tekserý tehnologıasynyń yńǵaılylyǵy;
- stansıalyq jáne aralyqtyq qurylǵylarynyń, stansıa joldarynyń kólemin ózgertý jáne olarmen baılanystaǵy burmalar men baǵdarshamdardyń táýeldiligi jumystarynyń merzimin qysqartýdy boldyrmaý;
- basqarý qurylǵylary men basqarylatyn obektiler aralyǵyndaǵy baılanys quraldary retinde mys tindi kabelder ǵana emes, sonymen qatar, shyny talshyqty kabelder de qoldanylady;
- BBOB qurylǵylarynyń tolyq isten shyǵýyn boldyrmaý maqsatynda aldaǵy ýaqyttaǵy jaǵdaıyn boljaý nemese retteý jáne jóndeý jumystaryn josparlaý úshin arhıvtegi jumys parametrlerin alý  múmkindigi;
- júıe tutynatyn elektr energıasy mólsheriniń kishireıýine baılanysty jumsalý shyǵyndary azaıady; beket ishindegi kabelder uzyndyǵynyń jáne elektromagnıttik releler qatary qysqartylady; qyzmetti talap etpeıtin toq kózderi qoldanylady; mehanıkalyq is árekettegi kóp knopkalyq jáne rýkoıatkaly kólemdi basqarý púltteri men manıpýlátrolar qoldanystan shyǵaryldy.

Sońǵy on bes jyldyqta álem temir jolynda MPS (mıkroprosesorlyq ortalyqtandyrý) júıesi belsendi túrde engizilýde. Eń alǵash kompúterlik ortalyqtandyrý júıesi Ericsson fırmasymen óndirilip, 1978 jyldan bastap qolnatysqa engizilgen jáne únemi jańartylýda. Álem temir joldaryndaǵy MPS alǵashqy júıelerin qoldaný tájirıbeleri relelik júıelermen salystyrǵanda paıdalaný jáne tehnıkalyq jetistikterin kórsetti.

Mıkroelektrondyq jáne mıkroprosesorlyq tehnıkanyń jedel damýy men jańalanýy, onyń qunynyń arzandaýyna baılanysty ýaqyt óte kele avtomattandyrylǵan stansıalardy MPS júıesimen jabdyqtaý iske asyrylýda. Bizdiń elimizde jáne shet elderde EO relelik júıelerin óńdeý toqtatylýda. Mıkroprsessorlyq ortalyqtandyrý júıesiniń tórt jetistigin atap óteıik.

1) Qaýipsizdik pen senimdilikti arttyrady. Júıeni óndirýshilerdiń pikiri boıynsha EO relelik júıelerine qaraǵanda MPS júıesiniń jalpy qaýipsizdigi men senimdiligi joǵary.
2) Jobalaý, jasaqtaý, qurý jáne jóndeý jumystarynyń prosesterin jyldamdatady. MPS relelik júıeden prınsıpıaldyq aıyrmashylyǵa ortalyqtandyrýdyń algorıtmi baǵdarlamalyq ádispen júzege asyrylady. Bul naqty bir stansıaǵa tıptik baǵdarlamany jáne avtomatty jobalaý júıelerin (SAPR) óńdeýdi jeńildetedi.
Mysaly, salystyrmaly túrde qaraǵanda bir basqarý obektisin jobalaýǵa 70 saǵat ýaqyt jumsalatyn bolsa, Ericsson fırmasynda JZN-850 júıesine arnalǵan SAPR júıesimen oryndalǵan jobaǵa 15 saǵat kólemine deıin jumys ýaqyty qysqartylady.
MPS júıesi relelik júıedegilerdeı montajdyq jumystar kólemi qarastyrylmaǵandyqtan jyldam ýaqytta jınaqtalyp jabdyqtalady.
Stansıany jabdyqtaý kezinde MPS júıesin jasaqtaý jáne qurý jumystary relelik júıedegideı montajdyq jumystar kólemi qarastyrylmaǵandyqtan tez ýaqyt aralyǵynda oryndalady.
Júıe kishi ólshemdi BIS túrinde oryndalǵan tıptik eseptegish bloktardan turady. Sondyqtan mol qarjyny talap etetin ortalyqtandyrý beketin salýdy qajet etpeıdi.
Jóndeý jumystary prosesin jeńildetý úshin MPS aqaý jaǵdaılaryn kórsetetin ındıkasıalyq baqylaýmen oryndalatyn damytylǵan tehnıkalyq dıagnostıkalaý júıesimen jabdyqtalady.
Defısıt materıaldar men qarajat az mólsherde jumsalady. EO jańa relelik júıeleri óńdeý kezinde jumsalatyn defısıt materıaldardyń shyǵyny jáne qarajat mólsheriniń turaqty deńgeıi baqylanatyn boldy. Sonymen qatar, mıkroprosesorlyq tehnıka qurylǵylarynyń da turaqty quny baqylanyp turady (fýnksıonaldyq múmkindikterin bir ýaqytta keńeıtý kezinde).

Qazirgi tańdaǵy eń jańa júıe MPS bolyp tabylady, onyń túrli modıfıkasıalary tómende kórsetiledi:
- MPS –I júıesi 100% rezervpen qamtylǵan jumys oryndarynyń prosesine táýelsiz eseppen qurylǵan arhıvtik júıe fýnksıalaryn júzege asyrady;
- oqshaýlardyń (ızolásıa) kedergisin, beket kerneýleri men toqtarynyń avtomattyq ólsheý júıesi BBOB qurylǵylary parametrleriniń monıtorıńin baqylaý úshin MPS-I júıesin qoldanýǵa múmkindik beredi (o.i. qashyqtyqtaǵy). Bul ólshem júıesi ortalyqtandyrylǵan obektilerden, ıaǵnı basqarýshy kontrollerler tehnologıasynyń jınaqtalǵan aqparattary, KID jıyntyǵyndaǵy arnaıy kishi gabarıtti qurylǵylardyń taratylǵan aqparattary kezinde júzege asyrylady.
- MPS-I júıesine tapsyrys berýshiler men jobalaýshylarǵa eń mańyzdysy ol - avtomattandyrylǵan jobalaý júıesin(SAPR) qoldaný. SAPR júıesiniń tıimdiligi:
- birinshiden, jobalaý kezinde jumys kólemi birneshe ese azaıtylady;
- ekinshiden, ruqsaty etilgen tapsyrys berýshi personaly stansıa joldaryna ózgeris engizý kezinde MPS-I baǵdarlamalyq túzetýler men ózgeris engize alady;
- úshinshiden, adam faktorlarynyń áserinen bolatyn qaýipti jumystardyń azaıtylýy.
- MPS-I burmalar men baǵdarshamdardy ortalyqtandyrý mıkroprosesorlyq júıesi  poıyzdyq jáne manevrlyq jumystar júrgiziletin ár túrli kólemdegi stansıalardaǵy temir jol obektilerin (burmalar, baǵdarshamdar, pereezd jáne t.b.) ortalyqtandyratyn basqarý júıesinen turady.

---