Tereńnen tergen jáýhar ilim
Tereńnen tergen jáýhar ilim
Pedagogıka - fılosofmámen tamyrlas ǵylym. Ony qysqasha paıymdasaq: ol - adamdy damytý jolyn aıqyndaýshy fılosofıa. Al, din degenimiz adamzatty Jaratýshynyń salǵan jol - ynan adastyrsaı alyp júrer, baǵyt - baǵdaryn nusqaýshy shamshyraq. Mine, sondyqtan da, Imanıpedagogıka jeke bir ulttyń nemese násildiń, dinniń nesibesi emes jalpyǵa ortaq, ultandy tanym qory.
Imanıpedagogıka adamzattyń eń asyl sapasy, adamshylyqtyń asqar shyńy izgilikke negizdelgenlikten: Birinshi. Óskeleń jas urpaq tárbıesiniń pedagogıkalyq ıdeıalary men tájirıbesiniń tarıhı dástúrler tamyry tereńge ketedi. Otandyq pedagogıka ǵylymy ǵasyrlar boıy – bala eń joǵary qundylyq, adam ómiriniń jalǵasy, adamzat qoǵamyn jalǵastyrýshy degen izgilikti oıdyń negizinde damyp keledi. Qaı kezde de bala tárbıesi sol qoǵamnyń basty mindetiniń biri bolǵan. Sondyqtan otandyq izgilikti pedagogıkanyń dástúrlerin damyta otyryp onyń tuǵyrly túıinderin tirek etedi. Qazaqta tálim - tárbıelik kóptegen ilim - bilim bar. Máselen: Erlik - batyrlyqqa baýlý qazaq ilimi; Imandylyqqa baýlý qazaq ilimi; Zıalylyqqa baýlý qazaqı joldar; Adamtaný qazaq ilimi; Eńbekke baýlý qazaqı amaldar; Alyp Er Tonanyń «Aqı» ilimi(b. z. d. 7 ǵasyr), Ál - Farabıdiń parasatty adam ilimi (H ǵasyr), Júsip Balasaǵúnıdiń jáýanmártilik ilimi((H1 ǵasyr), Iasaýıdiń hál ilimi (Hİİ - Hİİİ ǵasyr), Abaıdyń tolyq adam ilimi (HİH ǵasyr sońy), Shákárimniń ar ǵylymy (HH ǵasyr basynda). M. J. Kópeıulynyń túgel adam ilimi, Ú. Aqyt qajynyń ımanjúzdi adam qalyptastyrý amaly, M. Jumabaevtyń Tárbıeleý ulttyq ilimi t. b. Osy ilimderdiń tujyrymdaǵan oı túıinderin, pedagogıkalyq zerdeleý súzgisinen ótken paıymdaryn ustanady. Sondaı - aq, olardy, zaman talabyna saı qaıyra zerdelep, kezekti keregine jaratady. Qoryta túıindesek Imanıpedagogıka:- «Imandylyqqa baýlý qazaq ilimin» basshylyq etedi.
Ekinshi. İzgilik uǵymy qazaq tanymynda onyń jaratylysyna saı tym keń aýmaqty qamtıdy. Qazaq adamtanýshylary adamnyń izgilik sapasy kún nurynan jaralǵan jannyń bir shoǵy dep tanyp, ony rýhqa sybaılas etip túsindiredi. İzgilik - adamnyń basty qundylyǵy. Kisige eki dúnıede paıdaly (nárse) - İzgi is nemese minezi túzýlik. Ekinshisi - uıat, úshinshisi - ádildik. Bul úsheýi arqyly adam shyn baqyt tabady.(Júsip Balasaǵun) İzgilik adamnyń ózine jáne ózgelerge jasaǵan jaqsy, ıgi isteri. İzgilikti tilek, jyly sóz, moraldyq kómek, qolpashtap qoltyǵynan demep, kóńilińdi baıyzdatqan ystyq lebiz – jan azyǵy. Ol janyńdy ósiredi, jalyndatady, qanattandyrady, ómirge qyzyqtyrady, shattyqqa bóleıdi, ómir jasyn nurlandyrady, rýhanı bıiktikke kóteredi. İzgilikke tán meıirimdilik, súıispenshilik, syılastyq, qaıyrymdylyq sıaqty qasıetter adamdy tek jaqsylyqqa jetkizetinini belgili. Eń parasatty tájirıbe - halyq túıgen tujyrymdar. Meıirimdilik pen izgilik – egiz qozydaı osy eki qasıet basqalarǵa (áke - sheshe, aǵaıyn - týys, tanysqa ) kóńil bólý olardyń senimine ıe bolýdy aınaladaǵylarmen ózara durys qarym - qatynas jasaý, adamǵa emosıalyq jaǵynan tıimdi, kisiniń shat - shadyman tirshiligi úshin mańyzdy bolýmen qatar adamnyń jaınap, ómir súrý ortasyn týǵyzý, kóńil kúı aýanyn jaıǵastyryp tynyshtandyrýshy negizgi faktor bolýy tıis. Halyq:«İzgiliktiń nyshany - halyq úshin qaıtpaı quraq ushady. İzgi júrek izgilikti satpaıdy» deıdi. «Shamań kelse, izgilik iste, izgilik, ádildik ólmeıdi»- degen, Saıf Saraı. İzgilik is - áreket, sóz nıet, tilek - bata, kómek - járdem arqyly ómirde júzege asyp jatady. Ol óz boıyna myna adamı qundylyqtardy sińirip alǵan: İltıpttylyq, ádeptilik, ınabattylyq, kishipeıildilik, qarapaıymdylyq; Sypaıylyq, jaqsylyq jáne ony satpaý; Ádilettik; İsi sózine sáıkes kelýi, shynshyldyq. Sondaǵy bolar, izgilik ár ýaqytta este saqtalady, umytylmaıdy. Urpaqtan – urpaqqa sol izgilikti, eldiń mereıin kótergen sol rýhanı ómirdi kókpardaı qaǵyp alyp, mereıin ózinen keıingi urpaqqa tabystap kelgen, ata - babalarymyzdyń tarıhy, ǵuryp - salty, til baılyǵy eshkimnen kem emes ekenin maqtanysh etemiz. Jetkinshektiń oı sanasyna osy maqtanysh sezimin quıa bilsek, júregine uıalatyp, janyna jylý bersek tárbıelegenimizdiń belgisi bolmaq. Adam izgilik týraly jalań aıtpaı, ony is júzinde kórsete bilýge tıis. Jaqsylyq isteýden jalyqpa, istegen jaqsylyǵyńa ókinbe. İzgi nıet aq kóńilmen jasalǵan ár isińde izgiliktiń izi bar ekenin eske saqta. İzgilik paıda úshin emes, adamdardyń qýanyshy úshin jasalady. «Shyraǵym, jasaǵan jaqsylyǵyńdy satpa, qudaıdan qaıtady!»- dep otyratyn qarttar sózinde tereń maǵyna, adamı qatynastyń ásem úlgisi jatyr. Úıde de, túzde de kisige izgilik, ımandylyq pen qarap, onyń qamyn oılaý, oǵan meıirimdilik pen meıirmandyq bildirgen janashyrlyqpen qamqorlyq jasaı bilý kisiliktiń, unamdy minezdiń kórinisi. Mine, osy tektes qazaqtyń «İzgilikke baýlý ilimi» bar. Imanıpedagogıka osy ilimge súıenedi.
Úshinshi. Sanaly jan ıesi bul ómirge kelgende, adam atalǵanymen birden tolyqsyǵan kisi bolyp týmaıdy. Ol, jetilip damıdy, baýlynyp kórkeıedi. Osynyń ózi belgili retpen, kezeńmen, satylaı júriledi. Damýdyń ár satysynda atqarylatyn is - áreket pen yqpal áserdiń mólsheri bar, baýlýdyń amal tásili bar. Muny qazaqtyń ulyq ustazdary anyqtap, tıanaqtap qoıǵan. Dálirek aıtqanda, qazaqtyń «Kemel kisi qalyptastyrý» arnaýly ilimi bar. Imanıpedagogıka osy ilim qaǵıdalaryn basshylyq etedi. Bul ilim qazaqtyń tárbıeleý amal aılasyn, ádis - tásiliniń ózindik ereksheligi men ózgeshelikterin basa kórsetýmen qatar adamzattyq ortaq tárbıelik qundylyqtardyń qunarly zańdary men qaǵıdalaryna júgingendikten eshkimge jat bolmaıdy. Imanıpedagogıka men evropalyq pedagogıkanyń bir - birinen aırmashylyǵyn olardyń ádistemelik negizinen alynǵan bir ǵana mysalmen kórsetelik. Imanıpedagogıkada: «Jalpy bala dúnıege kelgende pák, Islam bolmysy negizinde týylady.»Balany eger túzý jolmen, ımanı baǵytpen tárbıeleseń ol kemel kisi bolyp, ósip jetiledi. Tamasha tolyq adam bolyp qalyptasady. Aınaladaǵy kúlli adam osylaı baýlynyp jetilgen jaǵdaıda Álem adamzaty qaırymdy qala turǵyndaryna aınalady. Bul, shyndyqqa tym jaqyn túıin ekendigin tarıh baıaǵyda - aq dáleldep kórsetken bolatyn. Imandy adamdardan quralǵan top, rý, taıpa, irgeli el, qaýymdastyq quryp, memleket ornatyp ǵumyr keshken jurt kázir de barshylyq. Al, qazaq aýmaǵynda rý taıpadan asyp, memleket dárejesine jetken irgeli el, uzaq ǵumyr keshpegenimen, toptar, rýlar, ata - baba qaýymdastyǵy, aýyl - aımaq kúni búginge deıin jalǵasyp jetti. Bulardy, tekti atalar urpaǵy desip júrmiz. Osy «tekti atalardan urpaq alyp qalý»- dep atalatyn saltymyz da bar. Al, Evropalyq pedagogıkada: « Adam balasy kirshiksiz taza, aq paraqtaı nemese aq taqtadaı bolyp dúnıege keledi. Biraq óse kele sol aq paraqqa qara núkteler túse bastaıdy.» - deıdi. Bul da bultaryssyz shyndyq! Qara daq kesirge aınalǵanda jalpaıyp aýdan alyp ketedi. Sondyqtan Evropalyq pedagogıka ony nokat kezinde joıýdyń jolyn, óshirýdiń amalyn tym erte izdestirdi. Kóptegen oıshyldar, ǵulamalar, pedagogtar talaı - talaı oı - pikir aıtty, usynys jasady, zertteý júrgizip, tájirıbe qoıdy, boljam jasap, tekserip kórdi. Daqtyń túımege aınalǵan shaǵynda, ony joıý úlken kúsh, zor qajyr - qaırat, qarajat talap etetindigin anyqtady. Tipten, tárbıelenýshini májbúrleý, áýelde kúsh qoldaný qajettigi týdy. Muny, qaıta tárbıeleý dep atap, ony júzege asyrýdyń tártibi, erejesi tıanaqtalyp, kezeńderi belgilendi. Jalpy nátıjesi tym joǵary bolmaıtyndyǵy belgili boldy. Adam tárbıesin mundaı halge jetkizbeý eskertildi. Daqtyń az kezinen óshirip joıý úshin tárbıelenýshiniń ishki múmkindigin paıdalaný teorıalary ómirge keldi. Ony jalpysynan ózin - ózi tárbıeleý desip júr. Adam boıyndaǵy asyl qasıetterdi syrtqy áserler arqyly oıatyp, júregine jetip, jan jylýymen meıirlendirý arqyly, oń - solyn aıyrtyp, is - qylyǵyndaǵy jaqsy - jamandy eksheı alatyn qabilet ıgertpek boldy. Árıne, mundaı qabilet ıgerse onda úlken jetistik bolar edi. Ol, adam damýynyń birer qyryn ońdy sheshýge múmkindik berer edi. Bul baǵyttaǵy umtylys, birer jaǵdaıda ońdy nátıje berdi. Mysaly, sezim músheleri men tánindegi múkistik pen kemistikti, ol adamnyń ishki múmkindigin paıdalanyp joqtatpaýǵa bolatynyn kórsetti. Sondaı - aq, jattyǵýlar men qulshynys arqyly ondaı adamdardyń boıyndaǵy talantyn ashyp, darynyn damytýǵa múmkindik bar ekeni anyqtaldy. Álemge osy jolmen tanylyp áıgilengen mundaı adamdar tarıhta qashannan bar bolatyn. Al, adam óziniń jan saraıyn ashyp, óz júregin ózi tyńdap, kóńilindegi daqty qyryp tastaý ońaıǵa túspeıtini belgili boldy. Muny jan - jaqty qarastyryp, tolyǵymen zertteý qajettiligi týdy. Qajettilik qamtamasyz etildi. Qorytyndy mynaý: 1. Tulǵa ózin - ózi taný úshin óz menin ózgeniń meninen ajyrata alatyn halge jetip, adamtaný qabiletin ıgerýi tıis. 2. Adam ózin - ózi tanyp bolǵanǵa deıin, kóldeneń tulǵa talpynsa, onyń ıesinen buryn tanyp qoıatyndyǵy anyqtaldy. Olaı bolsa, ózi týraly kóldeleń tulǵa - basqa jannyń, qorshaǵan áleýmettik ortanyń pikirimen sanasyp otyrý lázim eken. 3. Ózin - ózi taný óte dáldikpen anyqtalǵan satymen, rettilik arqyly belgili ýaqyt aralyǵynda anyqtalý múmkindigi bar bolyp shyqty. Shyndyǵynda, adamnyń ózin - ózi tárbıeleý ońaılyqpen qolǵa túspeıdi. Ózine - óziń úńilip, ózińdi tizgindeýge tyrysý, belgili maqsat kózdeý - osy istegi bastapqy qadam. Adam óz minez – qulqynyń jaman - jaqsy jaqtaryn oı tarazysyna salýǵa umtylady, aldyna taýdaı talaptar qoıyp, bularyn qaıtkende tıimdi etip oryndaý jolyn qarastyrady. Adam ózin - ózi tárbıeleýde asqan shydamdylyq, qıynshylyqtarǵa tózimdilik, erekshe ustamdylyq, uzaq ýaqyt boıyna qajymaı - talmaı, erinbeı jalyqpaı jumys isteı bilýge mashyqtanýy kerek. Bul rettilik pen satylardy kóptegen ǵalymdar arnaıy aıqyndap ta berdi. Osynyń nátıjesinde ózin - ózi tárbıeleý teorıalary san - saqqa júgirip, tym kúrdelenip ketti. Kázirgi tańda, ózin - ózi tárbıeleý, qaıta tárbıeleý ómirde kerektenilip, eskerilýmen qatar jas sábıdi «kúnádan taza, kóńili pák perishte» deıtin qazaq qaǵıdasynda, náreste: «ımanı qalypta dúnıege keledi»- deıtin ıslamıpedagogıka ustanymynda kórse - tilgen qalyp - kúıin, adamı jan dúnıesin alǵashqy qalpyn kólegeılemeı, daq túsirmeı Túp ıelik beınesin saqtap damytýǵa bet burýshylyq Jumyr Jer pedagogıkasynda anyq baıqalady. Imanıpedagogıka sábılik shaǵynan bastap pák kóńilin taza saqtaý tásilin sol tekti jannyń ózine ıelendirip, «ózin - ózi tárbıeleý» amalyn ıgertedi. Muny kóre bilgen, tanı bilgen evropalyq ǵalym - pedagog, oıshyldar erteden moıyndap, tárbıeniń ımanı baǵytyna bet alǵany belgili.
Tórtinshi. Kemel kisi qalyptastyrý qazaq ilimi ımanıpedagogıkanyń kúre tamyry ekeni belgili. Olaı bolsa, ımanıpedagogıka zamanaýı kemel kisiniń bet - beınesin aıqyn - dap, onyń qalyptasý jolyn tıanaqtap, oǵan qoıylatyn talaptar men erekshe sapalardy taǵaıyndap, olardy ıgertý amal aılasyn belgilep, bul sapalardy qalaı ıgergendigin baǵalap synap, ólshep mólsherleıtin kórsetkishterdi anyqtap berýge tıis. Osyndaı zerdelik qyzmetter men zertteý isi ulanǵaıyr sharýa, kúrdeli jumys ekeni belgili. Qanshama qıyn da kúrdeli osy jumystyń atqarylýynda da bir tóte jol bar sekildi. Onyń ádistemelik bir syryn ashý úshin keshegi keńestik dáýirge sál sheginis jasalyq. Keshe ǵana Qazaq eli, Tuńǵysh aǵasy Reseıdiń qolastynda júrip, komýnızmniń kemel adamy, komýnıstik partıaǵa shynaıy berilgen, Komýnızmge jan tánimen sengen, qyzyl komýnıs - Sovet adamyn shamaly ýaqytta - aq, qalyptastyryp bergen edik qoı! Al, egemendigimizdi alǵannan bergi shırek ǵasyrdan astam ýaqyt ótse daǵy, Máńgilik eldiń zamanaýı kemel kisisiniń bolmaǵanda nobaıyn beınelep bere almaǵanymyz qalaı? Bul qazaqtyń tekti Erlerine syn bolmaı ma? Atalmysh múmkindiktiń qolǵa kelmeýiniń basty sebebi mynaý: Kemel kisi qalyptastyrý týraly qazaq ilimi zerttelmegen. Zamanaýı kemel adam beınesi aıshyqtalmaq turǵoı keshegi, ótken shaqtaǵy qazaq ǵulamalarynyń aıshyqtap qoıǵan kemel adam týraly ál - Farabı, Iassaýı, Abaı, Shákerim, M. Júsip, M. Jumabaevtardyń ilimi ıgerilmegen, tolyq zerdelenilmegen, tipti olardyń keıbirin jatsynýdy áli de oıdan tastamaǵan, jattandy bolǵan jalpy pedagogıkasyn eski uǵymymen, álemde jańadan ashylyp jatqan jańa kózqarastardy eskermeı - aq, dárisin oqyp, dárejesin kóterip, nápaqasyn tabatyn «andragogtar men menedjer - pedagogtar» qazaq pedagogıka ǵylymyna ıelik etip. ornyǵyp alǵan. Al, jattandy pedagogıkalar Qazaq eliniń bilim berý, tárbıeleý júıesine tıgizetin áseri, dármensiz, problema sheshetin shamasy qaýqarsyz qalǵanyna mán berip jatqan eshkim joq. Bárinende, ókinishtisi, Y. Altynsarın negizin salǵan, M. Jumabaev júıelegen ulttyq tárbıeleý ilimin, G. N. Volkovtyń Etnopedagogıkasyna japsyra salǵan. Ybyraı ata qaıda? Maǵjan hákim qaıda? Al, Volkovtyń ózi solardan oı - sana ushyǵyn alǵan ǵoı! Kisiniń tolyq sıpatyn qazaq ǵalymdary ashqan. Mustafa Shoqaı: "Balany tárbıe qylý - turmys maıdanynda aqylmen, ádispen kúrese biletin adam shyǵarý degen sóz,... qysqasy, adamzat dúnıesiniń kerek bir múshesi bola alatyn tórt jaǵy túgel kisi qylyp shyǵarý." T. Tájibaev:“Jeke adam áleýmettik qatynastar men sanaly is - áreketti júzege asyrýshy, naqty qoǵamnyń múshesi, ózin basqalardan ajyrata biletin, óziniń kim ekenin túsinetin esi kirgen eresek kisi”- degen.
. Pedagogıka ǵylymymyzdyń búgingi jaǵdaıy osylaı bolyp turǵanda Imanıpedagogıka zamanaýı kemel adam « qalybyn» jasap bermese onda, onyń da qajeti bolmaı qalady. K. D. Ýshınskıı: «Bala balqytylǵan altyn. Ony qandaı qalypqa quısań, sondaı adam shyǵady» - degen. Osyndaı qalypty daıyndaý úshin sosıalısik pedagogıka qandaı ádis qoldanyp edi? Basqasha aıtqanda. naǵyz komýnıs shyǵarý úshin qandaı qalyp paıdalanyp edi? Meniń biletinim olar, komýnıstik kópirme adamgershilikpen ásemdep kómkergen, altyndaı jyltyratyp aptaǵan, kúmispen kúptep zerlegen jasandy, jalǵan qalyp paıdalanǵan. Osyndaı jalǵan qalypqa quıylǵan sovet adamy da, jalǵan - kisikıik bolyp shyqqan. Búginderi onyń bárin de tappaısyń, jalǵandyqtan jaralǵandar kózden ǵaıyp bolǵan. Men nege osyndaı qalyp paıdalan - baımyn? Ondaı qalyp, esh adamǵa zalalyn tıgizip pe edi? Bári de, ótti ketti, qalǵany óz ornynda. Qalyby da, ǵaıyp boldy, adamy da aspanǵa ushyp ketti. Keıbiri olardyń men jetpeıtin «qońyr» degen jerde júr desedi. Ulyq ustazdardyń jasap bergen, uly ilimderin ıgere almadym. Álde basqa shara bar ma? Osy jaǵdaıdan bolyp, Imanıpedagogıka óz ornyna kelgen edi. Imanıpedagogıka - zamanaýı tárbıe teorıasy. Ol osy dáýirdegi irgeli pedagogıkalyq ilimderdiń bir arnaǵa toǵysýy. Anyǵyraq aıtqanda: Materıalısik pedagogıka, Gýmanıpedagogıka, Etnopedagogıka, Islamıpeda - gogıka ǵylymdarynyń zańdy baılanystaryna súıenip, olardyń ózara yqpaldasýynan týǵan sıntezdik ǵylym. Imanıpedagogıka týraly alǵashqy maqala jarıalanǵannan (Tárbıe baǵyty ımanı qundylyq | Kerey. kz/11273) bergi maǵan hat joldaǵan adamdardyń (stýdent, muǵalim, oqytýshy, pedagog - 18 adam) basty suraǵy:
- Islamıpedagogıka men Materıalısik pedagogıka qalaı qabysady? Meniń bergen jaýabym: «Bizdiń jaýap daıyn. Jalpy pedagogıkanyń tárbıe teorıasynyń asyl ózegine «operasıa jasaý kerek». Onyń asyl ózegindegi berish pen bezdi (taptyq ıdeologıa men jaýynger ateızm, kópirme adamgershilik) sylyp alyp tastap, ornyna kisilik, ımandylyq, izgilik ilimderin ornalastyrý kerek. Osy negizde Imanıpedagogıka saltanat qurady.»
Qobdabaı Qabdyrazaquly (ǵalym - jazýshy) 04. 06. 19.
Pedagogıka - fılosofmámen tamyrlas ǵylym. Ony qysqasha paıymdasaq: ol - adamdy damytý jolyn aıqyndaýshy fılosofıa. Al, din degenimiz adamzatty Jaratýshynyń salǵan jol - ynan adastyrsaı alyp júrer, baǵyt - baǵdaryn nusqaýshy shamshyraq. Mine, sondyqtan da, Imanıpedagogıka jeke bir ulttyń nemese násildiń, dinniń nesibesi emes jalpyǵa ortaq, ultandy tanym qory.
Imanıpedagogıka adamzattyń eń asyl sapasy, adamshylyqtyń asqar shyńy izgilikke negizdelgenlikten: Birinshi. Óskeleń jas urpaq tárbıesiniń pedagogıkalyq ıdeıalary men tájirıbesiniń tarıhı dástúrler tamyry tereńge ketedi. Otandyq pedagogıka ǵylymy ǵasyrlar boıy – bala eń joǵary qundylyq, adam ómiriniń jalǵasy, adamzat qoǵamyn jalǵastyrýshy degen izgilikti oıdyń negizinde damyp keledi. Qaı kezde de bala tárbıesi sol qoǵamnyń basty mindetiniń biri bolǵan. Sondyqtan otandyq izgilikti pedagogıkanyń dástúrlerin damyta otyryp onyń tuǵyrly túıinderin tirek etedi. Qazaqta tálim - tárbıelik kóptegen ilim - bilim bar. Máselen: Erlik - batyrlyqqa baýlý qazaq ilimi; Imandylyqqa baýlý qazaq ilimi; Zıalylyqqa baýlý qazaqı joldar; Adamtaný qazaq ilimi; Eńbekke baýlý qazaqı amaldar; Alyp Er Tonanyń «Aqı» ilimi(b. z. d. 7 ǵasyr), Ál - Farabıdiń parasatty adam ilimi (H ǵasyr), Júsip Balasaǵúnıdiń jáýanmártilik ilimi((H1 ǵasyr), Iasaýıdiń hál ilimi (Hİİ - Hİİİ ǵasyr), Abaıdyń tolyq adam ilimi (HİH ǵasyr sońy), Shákárimniń ar ǵylymy (HH ǵasyr basynda). M. J. Kópeıulynyń túgel adam ilimi, Ú. Aqyt qajynyń ımanjúzdi adam qalyptastyrý amaly, M. Jumabaevtyń Tárbıeleý ulttyq ilimi t. b. Osy ilimderdiń tujyrymdaǵan oı túıinderin, pedagogıkalyq zerdeleý súzgisinen ótken paıymdaryn ustanady. Sondaı - aq, olardy, zaman talabyna saı qaıyra zerdelep, kezekti keregine jaratady. Qoryta túıindesek Imanıpedagogıka:- «Imandylyqqa baýlý qazaq ilimin» basshylyq etedi.
Ekinshi. İzgilik uǵymy qazaq tanymynda onyń jaratylysyna saı tym keń aýmaqty qamtıdy. Qazaq adamtanýshylary adamnyń izgilik sapasy kún nurynan jaralǵan jannyń bir shoǵy dep tanyp, ony rýhqa sybaılas etip túsindiredi. İzgilik - adamnyń basty qundylyǵy. Kisige eki dúnıede paıdaly (nárse) - İzgi is nemese minezi túzýlik. Ekinshisi - uıat, úshinshisi - ádildik. Bul úsheýi arqyly adam shyn baqyt tabady.(Júsip Balasaǵun) İzgilik adamnyń ózine jáne ózgelerge jasaǵan jaqsy, ıgi isteri. İzgilikti tilek, jyly sóz, moraldyq kómek, qolpashtap qoltyǵynan demep, kóńilińdi baıyzdatqan ystyq lebiz – jan azyǵy. Ol janyńdy ósiredi, jalyndatady, qanattandyrady, ómirge qyzyqtyrady, shattyqqa bóleıdi, ómir jasyn nurlandyrady, rýhanı bıiktikke kóteredi. İzgilikke tán meıirimdilik, súıispenshilik, syılastyq, qaıyrymdylyq sıaqty qasıetter adamdy tek jaqsylyqqa jetkizetinini belgili. Eń parasatty tájirıbe - halyq túıgen tujyrymdar. Meıirimdilik pen izgilik – egiz qozydaı osy eki qasıet basqalarǵa (áke - sheshe, aǵaıyn - týys, tanysqa ) kóńil bólý olardyń senimine ıe bolýdy aınaladaǵylarmen ózara durys qarym - qatynas jasaý, adamǵa emosıalyq jaǵynan tıimdi, kisiniń shat - shadyman tirshiligi úshin mańyzdy bolýmen qatar adamnyń jaınap, ómir súrý ortasyn týǵyzý, kóńil kúı aýanyn jaıǵastyryp tynyshtandyrýshy negizgi faktor bolýy tıis. Halyq:«İzgiliktiń nyshany - halyq úshin qaıtpaı quraq ushady. İzgi júrek izgilikti satpaıdy» deıdi. «Shamań kelse, izgilik iste, izgilik, ádildik ólmeıdi»- degen, Saıf Saraı. İzgilik is - áreket, sóz nıet, tilek - bata, kómek - járdem arqyly ómirde júzege asyp jatady. Ol óz boıyna myna adamı qundylyqtardy sińirip alǵan: İltıpttylyq, ádeptilik, ınabattylyq, kishipeıildilik, qarapaıymdylyq; Sypaıylyq, jaqsylyq jáne ony satpaý; Ádilettik; İsi sózine sáıkes kelýi, shynshyldyq. Sondaǵy bolar, izgilik ár ýaqytta este saqtalady, umytylmaıdy. Urpaqtan – urpaqqa sol izgilikti, eldiń mereıin kótergen sol rýhanı ómirdi kókpardaı qaǵyp alyp, mereıin ózinen keıingi urpaqqa tabystap kelgen, ata - babalarymyzdyń tarıhy, ǵuryp - salty, til baılyǵy eshkimnen kem emes ekenin maqtanysh etemiz. Jetkinshektiń oı sanasyna osy maqtanysh sezimin quıa bilsek, júregine uıalatyp, janyna jylý bersek tárbıelegenimizdiń belgisi bolmaq. Adam izgilik týraly jalań aıtpaı, ony is júzinde kórsete bilýge tıis. Jaqsylyq isteýden jalyqpa, istegen jaqsylyǵyńa ókinbe. İzgi nıet aq kóńilmen jasalǵan ár isińde izgiliktiń izi bar ekenin eske saqta. İzgilik paıda úshin emes, adamdardyń qýanyshy úshin jasalady. «Shyraǵym, jasaǵan jaqsylyǵyńdy satpa, qudaıdan qaıtady!»- dep otyratyn qarttar sózinde tereń maǵyna, adamı qatynastyń ásem úlgisi jatyr. Úıde de, túzde de kisige izgilik, ımandylyq pen qarap, onyń qamyn oılaý, oǵan meıirimdilik pen meıirmandyq bildirgen janashyrlyqpen qamqorlyq jasaı bilý kisiliktiń, unamdy minezdiń kórinisi. Mine, osy tektes qazaqtyń «İzgilikke baýlý ilimi» bar. Imanıpedagogıka osy ilimge súıenedi.
Úshinshi. Sanaly jan ıesi bul ómirge kelgende, adam atalǵanymen birden tolyqsyǵan kisi bolyp týmaıdy. Ol, jetilip damıdy, baýlynyp kórkeıedi. Osynyń ózi belgili retpen, kezeńmen, satylaı júriledi. Damýdyń ár satysynda atqarylatyn is - áreket pen yqpal áserdiń mólsheri bar, baýlýdyń amal tásili bar. Muny qazaqtyń ulyq ustazdary anyqtap, tıanaqtap qoıǵan. Dálirek aıtqanda, qazaqtyń «Kemel kisi qalyptastyrý» arnaýly ilimi bar. Imanıpedagogıka osy ilim qaǵıdalaryn basshylyq etedi. Bul ilim qazaqtyń tárbıeleý amal aılasyn, ádis - tásiliniń ózindik ereksheligi men ózgeshelikterin basa kórsetýmen qatar adamzattyq ortaq tárbıelik qundylyqtardyń qunarly zańdary men qaǵıdalaryna júgingendikten eshkimge jat bolmaıdy. Imanıpedagogıka men evropalyq pedagogıkanyń bir - birinen aırmashylyǵyn olardyń ádistemelik negizinen alynǵan bir ǵana mysalmen kórsetelik. Imanıpedagogıkada: «Jalpy bala dúnıege kelgende pák, Islam bolmysy negizinde týylady.»Balany eger túzý jolmen, ımanı baǵytpen tárbıeleseń ol kemel kisi bolyp, ósip jetiledi. Tamasha tolyq adam bolyp qalyptasady. Aınaladaǵy kúlli adam osylaı baýlynyp jetilgen jaǵdaıda Álem adamzaty qaırymdy qala turǵyndaryna aınalady. Bul, shyndyqqa tym jaqyn túıin ekendigin tarıh baıaǵyda - aq dáleldep kórsetken bolatyn. Imandy adamdardan quralǵan top, rý, taıpa, irgeli el, qaýymdastyq quryp, memleket ornatyp ǵumyr keshken jurt kázir de barshylyq. Al, qazaq aýmaǵynda rý taıpadan asyp, memleket dárejesine jetken irgeli el, uzaq ǵumyr keshpegenimen, toptar, rýlar, ata - baba qaýymdastyǵy, aýyl - aımaq kúni búginge deıin jalǵasyp jetti. Bulardy, tekti atalar urpaǵy desip júrmiz. Osy «tekti atalardan urpaq alyp qalý»- dep atalatyn saltymyz da bar. Al, Evropalyq pedagogıkada: « Adam balasy kirshiksiz taza, aq paraqtaı nemese aq taqtadaı bolyp dúnıege keledi. Biraq óse kele sol aq paraqqa qara núkteler túse bastaıdy.» - deıdi. Bul da bultaryssyz shyndyq! Qara daq kesirge aınalǵanda jalpaıyp aýdan alyp ketedi. Sondyqtan Evropalyq pedagogıka ony nokat kezinde joıýdyń jolyn, óshirýdiń amalyn tym erte izdestirdi. Kóptegen oıshyldar, ǵulamalar, pedagogtar talaı - talaı oı - pikir aıtty, usynys jasady, zertteý júrgizip, tájirıbe qoıdy, boljam jasap, tekserip kórdi. Daqtyń túımege aınalǵan shaǵynda, ony joıý úlken kúsh, zor qajyr - qaırat, qarajat talap etetindigin anyqtady. Tipten, tárbıelenýshini májbúrleý, áýelde kúsh qoldaný qajettigi týdy. Muny, qaıta tárbıeleý dep atap, ony júzege asyrýdyń tártibi, erejesi tıanaqtalyp, kezeńderi belgilendi. Jalpy nátıjesi tym joǵary bolmaıtyndyǵy belgili boldy. Adam tárbıesin mundaı halge jetkizbeý eskertildi. Daqtyń az kezinen óshirip joıý úshin tárbıelenýshiniń ishki múmkindigin paıdalaný teorıalary ómirge keldi. Ony jalpysynan ózin - ózi tárbıeleý desip júr. Adam boıyndaǵy asyl qasıetterdi syrtqy áserler arqyly oıatyp, júregine jetip, jan jylýymen meıirlendirý arqyly, oń - solyn aıyrtyp, is - qylyǵyndaǵy jaqsy - jamandy eksheı alatyn qabilet ıgertpek boldy. Árıne, mundaı qabilet ıgerse onda úlken jetistik bolar edi. Ol, adam damýynyń birer qyryn ońdy sheshýge múmkindik berer edi. Bul baǵyttaǵy umtylys, birer jaǵdaıda ońdy nátıje berdi. Mysaly, sezim músheleri men tánindegi múkistik pen kemistikti, ol adamnyń ishki múmkindigin paıdalanyp joqtatpaýǵa bolatynyn kórsetti. Sondaı - aq, jattyǵýlar men qulshynys arqyly ondaı adamdardyń boıyndaǵy talantyn ashyp, darynyn damytýǵa múmkindik bar ekeni anyqtaldy. Álemge osy jolmen tanylyp áıgilengen mundaı adamdar tarıhta qashannan bar bolatyn. Al, adam óziniń jan saraıyn ashyp, óz júregin ózi tyńdap, kóńilindegi daqty qyryp tastaý ońaıǵa túspeıtini belgili boldy. Muny jan - jaqty qarastyryp, tolyǵymen zertteý qajettiligi týdy. Qajettilik qamtamasyz etildi. Qorytyndy mynaý: 1. Tulǵa ózin - ózi taný úshin óz menin ózgeniń meninen ajyrata alatyn halge jetip, adamtaný qabiletin ıgerýi tıis. 2. Adam ózin - ózi tanyp bolǵanǵa deıin, kóldeneń tulǵa talpynsa, onyń ıesinen buryn tanyp qoıatyndyǵy anyqtaldy. Olaı bolsa, ózi týraly kóldeleń tulǵa - basqa jannyń, qorshaǵan áleýmettik ortanyń pikirimen sanasyp otyrý lázim eken. 3. Ózin - ózi taný óte dáldikpen anyqtalǵan satymen, rettilik arqyly belgili ýaqyt aralyǵynda anyqtalý múmkindigi bar bolyp shyqty. Shyndyǵynda, adamnyń ózin - ózi tárbıeleý ońaılyqpen qolǵa túspeıdi. Ózine - óziń úńilip, ózińdi tizgindeýge tyrysý, belgili maqsat kózdeý - osy istegi bastapqy qadam. Adam óz minez – qulqynyń jaman - jaqsy jaqtaryn oı tarazysyna salýǵa umtylady, aldyna taýdaı talaptar qoıyp, bularyn qaıtkende tıimdi etip oryndaý jolyn qarastyrady. Adam ózin - ózi tárbıeleýde asqan shydamdylyq, qıynshylyqtarǵa tózimdilik, erekshe ustamdylyq, uzaq ýaqyt boıyna qajymaı - talmaı, erinbeı jalyqpaı jumys isteı bilýge mashyqtanýy kerek. Bul rettilik pen satylardy kóptegen ǵalymdar arnaıy aıqyndap ta berdi. Osynyń nátıjesinde ózin - ózi tárbıeleý teorıalary san - saqqa júgirip, tym kúrdelenip ketti. Kázirgi tańda, ózin - ózi tárbıeleý, qaıta tárbıeleý ómirde kerektenilip, eskerilýmen qatar jas sábıdi «kúnádan taza, kóńili pák perishte» deıtin qazaq qaǵıdasynda, náreste: «ımanı qalypta dúnıege keledi»- deıtin ıslamıpedagogıka ustanymynda kórse - tilgen qalyp - kúıin, adamı jan dúnıesin alǵashqy qalpyn kólegeılemeı, daq túsirmeı Túp ıelik beınesin saqtap damytýǵa bet burýshylyq Jumyr Jer pedagogıkasynda anyq baıqalady. Imanıpedagogıka sábılik shaǵynan bastap pák kóńilin taza saqtaý tásilin sol tekti jannyń ózine ıelendirip, «ózin - ózi tárbıeleý» amalyn ıgertedi. Muny kóre bilgen, tanı bilgen evropalyq ǵalym - pedagog, oıshyldar erteden moıyndap, tárbıeniń ımanı baǵytyna bet alǵany belgili.
Tórtinshi. Kemel kisi qalyptastyrý qazaq ilimi ımanıpedagogıkanyń kúre tamyry ekeni belgili. Olaı bolsa, ımanıpedagogıka zamanaýı kemel kisiniń bet - beınesin aıqyn - dap, onyń qalyptasý jolyn tıanaqtap, oǵan qoıylatyn talaptar men erekshe sapalardy taǵaıyndap, olardy ıgertý amal aılasyn belgilep, bul sapalardy qalaı ıgergendigin baǵalap synap, ólshep mólsherleıtin kórsetkishterdi anyqtap berýge tıis. Osyndaı zerdelik qyzmetter men zertteý isi ulanǵaıyr sharýa, kúrdeli jumys ekeni belgili. Qanshama qıyn da kúrdeli osy jumystyń atqarylýynda da bir tóte jol bar sekildi. Onyń ádistemelik bir syryn ashý úshin keshegi keńestik dáýirge sál sheginis jasalyq. Keshe ǵana Qazaq eli, Tuńǵysh aǵasy Reseıdiń qolastynda júrip, komýnızmniń kemel adamy, komýnıstik partıaǵa shynaıy berilgen, Komýnızmge jan tánimen sengen, qyzyl komýnıs - Sovet adamyn shamaly ýaqytta - aq, qalyptastyryp bergen edik qoı! Al, egemendigimizdi alǵannan bergi shırek ǵasyrdan astam ýaqyt ótse daǵy, Máńgilik eldiń zamanaýı kemel kisisiniń bolmaǵanda nobaıyn beınelep bere almaǵanymyz qalaı? Bul qazaqtyń tekti Erlerine syn bolmaı ma? Atalmysh múmkindiktiń qolǵa kelmeýiniń basty sebebi mynaý: Kemel kisi qalyptastyrý týraly qazaq ilimi zerttelmegen. Zamanaýı kemel adam beınesi aıshyqtalmaq turǵoı keshegi, ótken shaqtaǵy qazaq ǵulamalarynyń aıshyqtap qoıǵan kemel adam týraly ál - Farabı, Iassaýı, Abaı, Shákerim, M. Júsip, M. Jumabaevtardyń ilimi ıgerilmegen, tolyq zerdelenilmegen, tipti olardyń keıbirin jatsynýdy áli de oıdan tastamaǵan, jattandy bolǵan jalpy pedagogıkasyn eski uǵymymen, álemde jańadan ashylyp jatqan jańa kózqarastardy eskermeı - aq, dárisin oqyp, dárejesin kóterip, nápaqasyn tabatyn «andragogtar men menedjer - pedagogtar» qazaq pedagogıka ǵylymyna ıelik etip. ornyǵyp alǵan. Al, jattandy pedagogıkalar Qazaq eliniń bilim berý, tárbıeleý júıesine tıgizetin áseri, dármensiz, problema sheshetin shamasy qaýqarsyz qalǵanyna mán berip jatqan eshkim joq. Bárinende, ókinishtisi, Y. Altynsarın negizin salǵan, M. Jumabaev júıelegen ulttyq tárbıeleý ilimin, G. N. Volkovtyń Etnopedagogıkasyna japsyra salǵan. Ybyraı ata qaıda? Maǵjan hákim qaıda? Al, Volkovtyń ózi solardan oı - sana ushyǵyn alǵan ǵoı! Kisiniń tolyq sıpatyn qazaq ǵalymdary ashqan. Mustafa Shoqaı: "Balany tárbıe qylý - turmys maıdanynda aqylmen, ádispen kúrese biletin adam shyǵarý degen sóz,... qysqasy, adamzat dúnıesiniń kerek bir múshesi bola alatyn tórt jaǵy túgel kisi qylyp shyǵarý." T. Tájibaev:“Jeke adam áleýmettik qatynastar men sanaly is - áreketti júzege asyrýshy, naqty qoǵamnyń múshesi, ózin basqalardan ajyrata biletin, óziniń kim ekenin túsinetin esi kirgen eresek kisi”- degen.
. Pedagogıka ǵylymymyzdyń búgingi jaǵdaıy osylaı bolyp turǵanda Imanıpedagogıka zamanaýı kemel adam « qalybyn» jasap bermese onda, onyń da qajeti bolmaı qalady. K. D. Ýshınskıı: «Bala balqytylǵan altyn. Ony qandaı qalypqa quısań, sondaı adam shyǵady» - degen. Osyndaı qalypty daıyndaý úshin sosıalısik pedagogıka qandaı ádis qoldanyp edi? Basqasha aıtqanda. naǵyz komýnıs shyǵarý úshin qandaı qalyp paıdalanyp edi? Meniń biletinim olar, komýnıstik kópirme adamgershilikpen ásemdep kómkergen, altyndaı jyltyratyp aptaǵan, kúmispen kúptep zerlegen jasandy, jalǵan qalyp paıdalanǵan. Osyndaı jalǵan qalypqa quıylǵan sovet adamy da, jalǵan - kisikıik bolyp shyqqan. Búginderi onyń bárin de tappaısyń, jalǵandyqtan jaralǵandar kózden ǵaıyp bolǵan. Men nege osyndaı qalyp paıdalan - baımyn? Ondaı qalyp, esh adamǵa zalalyn tıgizip pe edi? Bári de, ótti ketti, qalǵany óz ornynda. Qalyby da, ǵaıyp boldy, adamy da aspanǵa ushyp ketti. Keıbiri olardyń men jetpeıtin «qońyr» degen jerde júr desedi. Ulyq ustazdardyń jasap bergen, uly ilimderin ıgere almadym. Álde basqa shara bar ma? Osy jaǵdaıdan bolyp, Imanıpedagogıka óz ornyna kelgen edi. Imanıpedagogıka - zamanaýı tárbıe teorıasy. Ol osy dáýirdegi irgeli pedagogıkalyq ilimderdiń bir arnaǵa toǵysýy. Anyǵyraq aıtqanda: Materıalısik pedagogıka, Gýmanıpedagogıka, Etnopedagogıka, Islamıpeda - gogıka ǵylymdarynyń zańdy baılanystaryna súıenip, olardyń ózara yqpaldasýynan týǵan sıntezdik ǵylym. Imanıpedagogıka týraly alǵashqy maqala jarıalanǵannan (Tárbıe baǵyty ımanı qundylyq | Kerey. kz/11273) bergi maǵan hat joldaǵan adamdardyń (stýdent, muǵalim, oqytýshy, pedagog - 18 adam) basty suraǵy:
- Islamıpedagogıka men Materıalısik pedagogıka qalaı qabysady? Meniń bergen jaýabym: «Bizdiń jaýap daıyn. Jalpy pedagogıkanyń tárbıe teorıasynyń asyl ózegine «operasıa jasaý kerek». Onyń asyl ózegindegi berish pen bezdi (taptyq ıdeologıa men jaýynger ateızm, kópirme adamgershilik) sylyp alyp tastap, ornyna kisilik, ımandylyq, izgilik ilimderin ornalastyrý kerek. Osy negizde Imanıpedagogıka saltanat qurady.»
Qobdabaı Qabdyrazaquly (ǵalym - jazýshy) 04. 06. 19.
You Might Also Like
-
Elektromagnıttiń sáýlelenýdiń adam aǵzasyna áseri
