Tyńaıtqyshtar túrleri

Mıneraldy tyńaıtqyshtar

Mıneraldy tyńaıtqyshtarda qorektik zattar mıneraldyq tuzdar túrinde bolady. Fosforly jáne kalııli tyńaıtqyshtar hımıa ónerkásibinde tabıǵı qazbalardy óńdeý arqyly alynady, al azotty tyńaıtqyshtardyń óndirilýi negizinen aýa azotynyń sýtegimen árekettesýinen amıaktyń túzilýine negizdelgen. Barlyq mıneraldy tyńaıtqyshtardy shartty túrde tikeleı jáne janama áser etýshiler dep bóledi. Alǵashqysynda qorektik zattar bolady, al keıingisi topyraqtyń qasıetin ózgertip, ósimdikterdiń qorektený jaǵdaıyn jaqsartady /ák, ǵanysh/. Sonymen birge tikeleı áser etetin tyńaıtqyshtar, mysaly, amıak selıtrasy, sýperfosfat janama áser etedi: topyraqty qyshqyldandyrady, al fosforıt uny topyraqty beıtaraptandyrady. Ák, ǵanysh topyraq reaksıasyn ózgertýmen qatar ósimdikti mańyzdy qorektik element — kálsımen qamtamasyz etedi. Hımıalyq quramy boıynsha mıneraldy tyńaıtqyshtar qarapaıym /bir ǵana korektik elementi bar/ jáne keshendi /2-3 elementi bar/ bolady. Fızıkalyq kúıi boıynsha mıneraldyq tyńaıtqyshtar suıyq jáne qatty túrde shyǵarylady, sońǵylary krıstaldy, untaq jáne túıirshikti bolady.

Azotty tyńaıtqyshtar

Azottyq qosylystardaǵy túrlerine qaraı azotty tyńaıtqyshtar nıtratty, amonıli jáne amıakty, amonıli-nıtratty, amıdti bolyp bólinedi. Nıtratty tyńaıtqyshtarda azot nıtratty túrde bolady. Negizgi ókilderi natrıı jáne kálsı selıtralary. Natrıı selıtrasynda 16% azot bar. Usaq krıstaldy aq tústi tuz sýda jaqsy erıdi, boıyna ylǵal sińirgish. Bul tyńaıtqyshtyń azotyn ósimdik jeńil sińiredi, sondaıaq, topyraq ylǵaly joǵary bolsa ońaı shaıylady / ásirese jeńil topyraqtarda/. Kálsı selıtrasynda 17,5% azot bar. Krıstaldy, sýda tez erıtin tuz. Fızıologıalyq siltili bolǵandyqtan, topyraqtyń qyshqyldyǵyn tómendetedi. Amonı súlfatynda 20% azot bar. Usaq krıstaldy, sýda jaqsy erıtin aq nemese surǵylt tústi tuz, ósimdikter jeńil sińiredi. Qyshqyl topyraqtarǵa ák nemese fosfarıt unyn qosyp qoldanýǵa bolady. Hlorly amonıda 24-25% azot bolady. Usaq krıstaldy aq nemese sarǵylt qyshqyl untaq. Qoldanylýy shekteýli, sebebi hlordyń ıony kartopqa, zyǵyrǵa, kókónisterge, jemis-kókónis daqyldaryna keri áser etedi. Hlor ıony birshama jýylýy úshin kúzde topyraq óńdegen kezde engizýdi usynady. Suıyq amıakta 82% azot bolady. Tússiz, jyljymaly, qaınaý temperatýrasy +34°S teń suıyq. Ony joǵary qysymǵa shydaıtyn bolat balondarda saqtaıdy jáne tasymaldaıdy. Amıak sýynyń birinshi sortynda 20,5, ekinshisinde 18% azot bolady. Tússiz nemese sarǵylttaý amıak ıisti suıyq. Azot túrinde bolady. Biraq amonılyq azottan amıakty azot kóbirek bolady. Amıakty selıtrada 34% azot bolady. Krıstaldy aq tústi zat — ár túrli daqyldarǵa qoldanýǵa jaraıtyn ámbebap tyńaıtqysh. Kóp jyldar boıy bir jerge qoldansa, topyraqty qyshqyldandyrady. Bul tyńaıtqyshtyń qolaıly qasıeti — ósimdikke zıandy zattardyń joqtyǵy jáne tez áser etetin nıtratty jáne shaban qozǵalǵysh amonıly azottyń bolýy. Mochevınada /nesep nári/ 46% azot bolady. Usaq krıstaldy aq tústi zat, sýda jaqsy erıdi. Mochevına nemese karbamıd topyraqta bakterıanyń áserinen ammonıfıkasıany tez ótip, fızıologıalyq qyshqyl — kómirqyshqyl amonı tuzyn bólip shyǵarady. Sondyqtan engizgen alǵashqy kúnderi topyraqtyń ýaqytsha azdap siltilenýi qyshqyldanýmen aýysady, biraq ósimdikter azotty sińiredi jáne birte-birte nıtrıfıkasıalanady. Osynyń saldarynan topyraqtyń siltilenýi qyshqyldanýmen aýysady, biraq ósimdikter azotty sińirgennen keıin topyraqtyń alǵashqy /mochevınany qoldanǵanǵa deıingi/ reaksıasy qalpyna keledi.

Fosforly tyńaıtqyshtar

Bular úsh topqa bólinedi: fosfory sýda erigish túrde bolatyn tyńaıtqyshtar /jaı jáne qos sýperfosfat/, fosfory sýda erimeıtin jáne álsiz qyshqyldarda nashar erıtin tyńaıtqyshtar / presıpıtat, tomasshlak, ftorsyz jáne t.b./. Fosfor atalǵan tyńaıtqyshtarda ósimdikke sińimdi túrde bolady. Sýperfosfat jaı jáne qos bolady. Jaı sýperfosfatta 14-20%, al qosynda 42-49% fosfor bar. Negizinen túıirshikti sýperfosfat shyǵarylady. Fosforıt untaǵy — qara súr tústi untaq. Fosfordyń mólsheri 30-25-22-15% bolady. Fosforıt uny negizgi tyńaıtqysh retinde kúzde jer jyrtqan kezde topyraqqa engiziledi. Onyń tıimdiligi kóńmen birge engizgende arta túsedi. Kalııli tyńaıtqyshtary tuzda /sılvınıt, kaınıt/ jáne sýda erıtin joǵary konsentratty /hlorly kalıı jáne 40% kalıı tuzy/ túrde shyǵarylady. Bir bóligi / 15% -deıin/ keshendi tyńaıtqysh túrinde shyǵarylady Hlorly kalııde 54-ten 62,5% deıin kalıı bolady. Usaq krıstaldy aq nemese qyzǵylt tústi untaq. Bul negizgi kalııli tyńaıtqysh, barlyq daqyldardyń astyna jáne kez-kelgen topyraqqa engizýge bolady. 40% kalıı tuzyn hlorly kalııdi usaqtalynǵan sılvınıtpen nemese kaınıtpen aralastyryp alady. Quramy jáne qasıeti boıynsha kaınıt pen sılvınıttiń aralyǵynda ornalasady. Hlorǵa asa sezimtal daqyldar /kartop/ úshin bul qolaısyz tyńaıtqysh. Kúkirt qyshqyldy kalııde 46% kalıı bolady Hlorǵa sezimtal /kartop, qaraqumyq, temeki, júzim/ daqyldarǵa qoldanylady. Keshendi tyńaıtqyshtar. Qorektik zattardyń birnesheýi /2 nemese 3/ bolady. Olardy úsh topqa bóledi: aralastyrylǵan nemese qospa /tyńaıtqyshtar mehanıkalyq jolmen aralasqan/, kúrdeli /bir qosylysta birneshe qorektik zattary bar/, qurama /túıirshikterde 2-3 qorektik zattar bar/. Bulardan basqa suıyq jáne sýspenzıalanǵan qoıyrtpalanǵan keshendi tyńaıtqysh ta bolady. Keshendi tyńaıtqyshtardy tasymaldaý, saqtaý, qoldaný shyǵynyn azaıtady.

Aralastyrylǵan /qospa/ tyńaıtqyshtar

Aralastyrylǵan tyńaıtqyshtardyń mańyzy aýylsharýashylyq daqyldaryn qarqyndy tehnologıamen ósirgende arta túsedi. Qospany saqtaǵan kezde fızıkalyq qasıetteri /kesektelip qalýy, dymqyldanýy/ nasharlaıtyndyqtan, olardy topyraqqa engizer aldynda daıyndaıdy. Keń taralǵan qospalarǵa amıak selıtrasynyń sýperfosfatpen jáne hlorly kalıımen, mochevınanyń súlfat amonımen /túıirshikti/, mochevınanyń amofospen jáne dıammofospen aralastyrylǵandary jatady. Qospalardy topyraqtyń qorektik zattarmen qamtamasyz etilgendigin jáne mádenı daqyldardyń qajet etýin eskerip jasaıdy. Kúrdeli tyńaıtńyshtarǵa amofos, dıammofos, kalıı selıtrasy jáne t.b. jatady. Amofosta 10-12% azot, 40-60% fosfor bolady. Jaqsy fızıkalyq-hımıalyq jáne mehanıkalyq qasıetterge ıe. Ony qospalar jasaýǵa jáne basqa tyńaıtqyshtardyń dym tartqyshtyǵyn azaıtýǵa paıdalanady. Dıammofosta 18-20% azot, 50% artyq fosfor bolady. Sýda erigish, jaqsy fızıkalyq qasıetke ıe. Kalıı selıtrasynda 13-18% azot, 46% kalıı bolady. Dym tartqysh jaqsy sebelenedi. Muny hlorǵa sezimtal daqyldarǵa qoldanady.

Organıkalyq tyńaıtqyshtar jáne aýyspaly egiste tyńaıtqyshtardy qoldaný

Kóń. Barlyq korektik zattar, onyń ishinde mıkroelementter de bar, negizgi jáne eń tıimdi organıkalyq tyńaıtqysh. Ony júıeli túrde engizgende topyraqtyń fızıkalyq-hımıalyq /sińirý syıymdylyry artady, qyshqyldylyǵy tómendeıdi, aýysý katıondarynyń quramy jaqsarady jáne t.b./ jáne bıologıalyq qasıetteri jaqsarady. Kóń sadrasynda orta eseppen 0,25% azot, 0,5% kalıı, 0,01% fosfor bolady. İri qara maldan qorada turǵan kezde 2 t deıin sadra jınalady. Qus sańryǵy — baǵaly, tez áser etetin tyńaıtqysh. Makroelementtermen birge mıkroelementter de /marganes, kobált, mys/ bolady. Negizgi tyńaıtqysh retinde otamaly daqyldar plantasıasyna engizedi. Kompostar /kordalar/. Bul organıkalyq tyńaıtqyshtardyń jasandy qospasy. Qospalardyń túrlerine qaraı shymtezekkóńdi /torfkóńdi, torfsadraly/, shymtezek-sadraly jáne t.b. kompostar bolady. Torfkóńdi /shymtezekkóńdi/ komposty tanaptyń mańaıyna daıyndaıdy. Kóktemde, jazda daıyndaǵanda kóńniń bir bóligine torftyń úsh bóligi, al qysta daıyndaǵanda torftyń bir bóligi alynady. Daıyndaýdyń keń taraǵan tásili — qabattardyń kezekpen salynýy: bir qabat /20-30 sm/ kóń, bir qabat torf. Ertóleniń /shtabel/ kóldeneńi 4-5 m, bıiktigi 1,5-2 m bolady. Kompostyń tanapqa engizý mólsheri taza kóńdeı /20-40 t/ga/.

Jasyl tyńaıtqysh /sıderat/

Bulaı dep, óskennen keıin belgili bir kezeńinde topyraqqa jyrtyp aralastyratyn ósimdik-sıderattardy ataıdy. Sıderat retinde burshaq tuqymdas ósimdikterdi /kóp birjyldyq bóri burshaqtar, seradella, túıe jońyshqa jáne t.b./ sondaı-aq, qysha, qaraqumyq, kúzdik jáne jazdyq raps, kúzdik qara bıdaı, faselıa qoldanylady. Jasyl tyńaıtqysh topyraqqa keshendi áser etedi: azot pen qara shiriktiń jınalýyna, mıneraldy zattardyń jýylmaýyna jáne jaýyn-shashyndy tıimdi paıdalanýǵa, erozıanyń bolmaýyna, topyraqtyń fızıkalyq qasıetteriniń jaqsarýyna, tanaptyń aramshóppen lastanbaýyna, sańyraýqulaq aýrýlarynyń zıandyǵyn kemitedi. Bul tyńaıtqysh óz aldyna jeke /sıderatty ósken tanabyna jyrtyp aralastyrady/, oryp alyp /sıderatty bir tanapta ósirip ekinshi, jaqyn jerdegi súri tanabyna tasymaldap engizedi/, alshynkók /oryp alǵannan keıingi shyqqan alshynkógin sol tanapqa jyrtyp engizedi/ túrinde qoldanady. Negizgi sıderat jińishke japyraqty bóri burshaqty kúzdikterdi seberden 20-25 kún buryn / surǵylt burshaq kezeńinde/ aýyr topyraqtarda 12-15 sm, jeńil topyraqtarda 15-20 sm tereńdikke jyrtyp aralastyrady. Tyńaıtqyshtardy tanaptarǵa engizýge teńgermelik / balanstyq/ esepteý ádisi qoldanylady. Munda ósimdikterdiń topyraqtan jáne tyńaıtqyshtardan qorektik zattardy paıdalaný koefısıentin dıfferensıaldy túrde qoldanady. Qorektik zattardy paıdalaný aımaqtyń topyraq-klımat jaǵdaıyna, agrotehnıkaǵa, ósimdiktiń jáne sorttyń bıologıalyq erekshelikterine táýeldi. Ony 1 tonna taý-arly ónimmen sonshalyqty qosalqy ónimge kılomen /kg/ kórsetedi. Qorektik zattardy paıdalaný koefısıentin daqylǵa, sortqa, topyraq tıpine, tyńaıtqyshtyń túri men formasyna qaraı dıfferensıalaıdy.

Tyńaıtqyshtan joǵary tıimdilikti engizý merzimi men tásilin durys baılanystyra otyryp alýǵa bolady. Tyńaıtqyshty qoldanýdyń eki tásili bar: topyraq betine tegis shashý jáne topyraqqa engizý. Qoldanylý ýaqytyna qaraı tyńaıtqyshtar negizgi /egýge deıin/, egý kezińde jáne egýden keıin /ústep qorektendirý/ bolyp bólinedi. Negizgi tyńaıtqyshty kóbinese súri jerdi daıyndaǵanda, súdiger kótergende nemese kóktemde qopsytý júrgizgende qoldanady. Mundaıda negizinen organıkalyq jáne fosforly-kalııli tyńaıtqyshtar engiziledi. Tyńaıtqyshtyń mólsheri aýyspaly egistegi barlyq daqyldardyń qajetin eseptep engizedi: kóń 40-50 t/ga, fosforly tyńaıtqysh 80-120 kg/ga á.e.z. boıynsha. Aýyspaly egiste súri jer bolsa, azotty tyńaıtqyshtyń 20-30 kg/ga á.e.z. súri jerden keıingi 3-4 daqylǵa qoldanylady.