InfoHub Logo

Aqtóbe oblysy, Alǵa aýdany,
Qaraqudyq orta mektebi
Fızıka pániniń muǵalimi:
Paıyzova Aısaýle Sábıtqyzy

Fızıka 10 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Toktyń jumysy men qýaty. Djolý - Lens zańy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa toktyń jumysy men qýaty týraly túsinik berý jáne formýlasyn qorytý. Esepter shyǵarý arqyly bilimderin bekitý.
Damytýshylyq: Ótken sabaqty eske túsire otyryp, alǵan bilimderin jańa sabaqpen baılanystyra otyryp tolyqtyrý. Tok jumysy men qýaty týraly túsinikterin damyta otyryp balalardyń logıkalyq oılaýyn damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardy ózdiginen izdenýge daǵdylandyrý, eńbekke tárbıeleý. Alǵan teorıalyq bilimderin tehnıkada jáne turmysta paıdalana bilýge úıretý.
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń tıpi: jańa sabaq
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli, suraq - jaýap, tirek - syzba.
Kórnekiligi: slaıd, baǵalaý paraǵy, kespe qaǵazdar

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý.
1. Trenıń
2. Oqýshylardy baǵalaý úshin toǵyzqumalaq oıynynyń tásilderi qoldanylady. Toǵyzqumalaq — qazaqtyń ulttyq dástúrli oıyndarynyń biri, aqyl - oı oıyny. Sońǵy derekterge qaraǵanda, onyń shyǵý tarıhy 4 myń jyldyq kezeńdi qamtıdy. Al keıbir mamandardyń aıtýynsha, onyń paıda bolǵan kezi budan da kóp ýaqyt bolýy ábden múmkin. Toǵyzqumalaq ótken ǵasyrlarda qazaq dalasyndaǵy eń keń taraǵan oıyn bolatyn.
Toǵyzqumalaq erejesi. Toǵyzqumalaq oıyny arnaıy taqtada eki adam arasynda oınalady. Oıyn taqtasy – 2 qazan, 18 otaý, 162 qumalaqtan turady. Oıyn basynda ár oıynshyǵa bir qazan, toǵyz otaýǵa toǵyz - toǵyzdan salynǵan seksen bir qumalaq tıesili.
Ár topqa 2 qazan, ár oqýshyǵa upaı jınaý úshin otaýlar taratylady. Ár durys jaýap úshin 1 asyq aldaryndaǵy otaýǵa salynyp otyrady. Jalpy toptyń upaıy ortaq qazandyq arqyly esepteledi.

İİ. Úı tapsyrmasy
1. Úıge berilgen tapsyrma «Turaqty tok» taraýy. «syıqyrly qorjyn» oıyny arqyly úı tapsyrmasyn pysyqtaý. Ár oqýshy suraq. daıyndap qorjynǵa salady. Ulttyq qorjynymyzdan árqaısymyz suraq alyp jaýap beremiz.
2."Kókpar" oıyny. Esepter shyǵarý. Bul oıyn arqyly úıge berilgen esepti qaı toptyń oqýshylary tolyq shyǵarsa kókpar sol topqa beriledi. Ulttyq at oıyny. Etnograftardyń aıtýynsha, áýelgi ataýy «kók bóri» sózinen shyqqan. Buryndary mal baqqan kóshpeli halyqtar kók bórini soǵyp alǵanda óligin at ústinde súırelep, bir - birinen ala qashyp, máz - máıram bolǵan. Keıin ol ulttyq oıynǵa aınalǵan. Kókpar Orta Azıa halyqtarynyń da súıikti oıyny. Kókpar jappaı tartys jáne doda tartys bolyp ekige bólinedi. 1949 jyly elimizde kókpar jarysynyń jańa erejesi bekitildi. Alań kólemi qatysýshylar sanyna sáıkes. Kókparda basy kesilgen serke tartylady

İİİ. Jańa sabaq.
1. «Jeti qazyna». Qazaqta 7 sany kıeli sandardyń biri.
Olaı bolsa «Elektr togy» dep atalatyn fızıkalyq shamanyń 7 túrli sıpattamasyn atap óteıik.

2. Osy elektr togynyń taǵy eki sıpattamasymen tanys bolamyz. Ol búgingi jańa taqyrybymyz «Elektr togynyń jumysy men qýaty. Djoýl - Lens zańy». Oqýshylarǵa jańa sabaqtyń mátinin oqýǵa ýaqyt beriledi. Jańa sabaqty túsindirý úshin ulttyq oıynymyzdyń taǵy bir túri «Aq serek, kók serek» oıynyn qoldanamyz. Ony qyz - jigitter eki topqa bólinip, qaz - qatar turyp, bir - biriniń qolynan ustap turyp oınaıdy. Bir toptyń oıyn bastaýshysy: «Aq serek, kók serek, bizden sizge kim kerek?», dep suraıdy. Ekinshi toptyń oıyn bastaýshysy: «Aq serek, kók serek, sizden bizge Aqerke kerek!», — dep, bir adamnyń atyn atap shaqyrady da, aty atalǵan adam bar pármenimen júgirip kelip, shaqyrǵan toptyń tizbegin úzip ketýge tyrysady. Tizbekti úzip ketse, ol toptan qalaǵan adamyn alyp ketedi, úze almasa sol topta qalyp qoıady.
Olaı bolsa osy oıynnyń izimin ár toptan bir oqýshyny shaqyryp jańa sabaqty túsindirip bersin.
İ top.
Elektr kerneýi qalaı anyqtalady? Jaýaby: Osy órnekten jumysty anyqtaıyq A=Uq, t ýaqytty ótkizgishtiń kóldeneń qımasy arqyly tasymaldaıtyn zarádti anyqtaý úshin qandaı formýlany paıdalanamyz? q=It sonda jumys mynaǵan teń bolady? A=IUt. Sonymen elektr togynyń jumysy nege táýeldi?
Jaýaby: tok kúshi, kerneý, ýaqyt
Halyqaralyq birlikter júıesindegi birligine 1Dj=1A*1B*1c
Tizbek bóligine arnalǵan Om zańy negizinde myna formýlalardy alamyz: A=I2Rt,
Mehanıkada biz qýatty N dep belgileımiz. Endi elektr tehnıkasynda R dep belgilep, ony bylaısha anyqtaımyz.

Toktyń qýatyn tabý úshin ótkizgishtegi tok kúshin jáne kerneýdi ólshep, olardyń kóbeıtindisin tabý kerek. Om zańyn paıdalanyp mynany alamyz:
P=I2R
SI júıesinde qýat birligine vatt (1Vt) alynǵan. 1 vatt qýat birligine 1V kerneýi bar tizbek bóligindegi 1A tok kúshiniń qýatyn alady. Toktyń qýatyn ólsheýge arnalǵan aspapty vattmetr dep ataıdy. Tolktyń jumysyn ólsheýge arnalǵan qural elektr sanaýysh dep atalady. Elektr sanaýyshta tok jumysynyń 1kVt*saǵ degen birligi qoldanylady.

Turǵyn úıge beriletin kerneý U=220 B bolǵanda, onda tutynatyn tok kúshi I=10 A - den aspaýy tıis. Úıdegi tutynýshylardyń bir mezgilde paıdalaný qýatynyń shekti máni: P=10 A*220 B=2200 Bt=
2, 2 kVt
1 kVt*saǵ elektr energıasynyń quny tarıf d. a. Úıde ata - analaryń aı saıyn elektr sanaýyshtaǵy san mánge qarap, toktyń jumysyna aqsha tólep, túbirtek ákeledi. Sol túbirtekti sizder de túsine bilip, ózderińiz tólep kelýdi úırenýlerińiz kerek.
Túbirtekte mysaly mynadaı keste jazýly turady:

Olaı bolsa endigi kúnde sizder qalaı jáne qansha tóleý kerek ekendigin bilesizder.

İİ top. Ótkizgish boıymen tok ótkende, ótkizgish qyzady, ıaǵnı elektr energıasy ishki energıaǵa aınalady.
Bul metaldardaǵy erkin elektrondar elektr órisi áreketinen oryn aýystyrǵanda, krıstaldyq tor túıinderinde ornalasqan ıondarmen soqtyǵysyp jáne olarǵa óz energıasynyń bir bóligin berýimen túsindiriledi. Sonyń nátıjesinde ıondar úlken jyldamdyqpen terbele bastaıdy, ótkizgishtiń ishki energıasy artady jáne onyń temperatýrasy kóteriledi.
Ótkizgishterdiń qyzýy tek qana toq kúshine baılanysty ma?
Bul suraqqa jaýap alý úshin mynadaı tájirıbe júrgizilgen. Kedergileri ár túrli mys, bolat jáne nıkelınnen jasalǵan úsh ótkizgishti birinen soń birin tizbekteı jalǵaǵan. Tizbekti tuıyqtap, ondaǵy tok kúshin birtindep arttyrǵan. Tizbekteı jalǵanǵan ótkizgishtegi tok birdeı bolady. Ótkizgishterde bólinetin jylý mólsheri ár túrli: alǵashynda nıkelın ótkizgish, sondaı – aq tokty arttyrǵanda nıkelın jáne temir ótkizgishter qyza bastaıdy, al mys sym biliner – bilinbes qana jylynady.
Bul tájirıbe ótkizgishterdiń jylýy olardyń kedergilerine táýeldi bolady degen qorytyndy shyǵarýǵa múmkindik beredi.
Tájirıbe júzinde toktyń jylýlyq áreketin aǵylshyn ǵalymy Dj. Djoýl men orys ǵalymy E. Lens zerttedi. Olar bir - birine táýelsiz Djolý - Lens zańy dep atalatyn zańdy taǵaıyndady.
Ótkizgish boıymen tok júrgen kezde ótkizgishte bólinetin jylý mólsheri tok kúshiniń kvadratyna, ótkizgish kedergisine jáne toktyń júrý ýaqytyna týra proporsıonal:

«Saqına salý» oıyny. 20 - jattyǵý esepterin shyǵarý. Bul oıynǵa qatysýshylar qatar otyrady. Oıyn bastaýshy adamnyń qolynda saqına bolady.
Ol saqınany qoldan qolǵa, júgirtip otyrǵandardyń bireýiniń qolyna salý kerek. Alaqanyna saqına túsken adam muny qasyndaǵy kórshisine bildirmeı ornynan shapshań turý kerek. Eger ol tura almaı qalsa aıyp tóleıdi. Al biz oıyn retinde ornynan tura almaı qalǵan oqýshyǵa suraq qoıamyz. Al saqına qolyna túsken oqýshy qolyna túsken saqınadaǵy tapsyrmany oryndaıdy. «Shartty belgiler»
Shartty belgiler boıynsha sulbadan (sqemadan) quraldardy ataý

Vİ. Úıge tapsyrma berý
Vİİ. Baǵalaý