InfoHub Logo

Alash qozǵalysynyń tarıhy búgingi urpaq, ıaǵnı  bizder úshin sonshalyqty ózekti, bolyp otyrǵan arystarymyzdyń ómiri men qoǵamdyq-saıası qyzmetindegi óz ultyna degen kirshiksiz mahabbaty, Otanǵa degen adaldyqpen tyǵyz baılanysty.

Alash qaıratkerleri sol zamannyń aldyńǵy qatarly oqymystylary boldy. Olar bilim alyp, aımaqtyq tańdaýly joǵary oqý oryndarynda bilimderin shyńdady, zıaly tulǵa bolyp qalyptasty. Solardyń biri Nuralyhanov Sálimgereı Zulqarnaıuly 1878 jyly shildeniń 18 juldyzynda Bókeı gýbernıasynyń Meńdihanov bolysynda dúnıege keldi. Jeke isindegi otbasy týraly tolyq málimet bermeýin taptyq tegimen baılanysty dep túsindik. Óz jazǵanyna sensek, qazaq sultandarynyń qanynan taraǵan jaqyn-týǵandaryna aq patshanyń tarapynan meıirim túspeı, shen-shekpen buıyrmasa kerek. Esesine, orys otarshyldyǵynyń «besigi» qazaq-qalmaq túıisken Edildiń boıynda jas Sálimgereıdiń oqýǵa múmkindigi boldy.

Áýel bastan ol Orynbor shaharyndaǵy gımnazıaǵa túsip, úzdik baǵamen ony 1899 jyly aıaqtaǵan. Jıyrmaǵa kelgen órimdeı jigit bastapqydy Astrahandaǵy okrýgtik sotta tilmashtyq qyzmetke kiredi. Kóp keshikpeı uqypty, tıanaqty iskerlik qasıetterimen kózge túsken Sálimgereı 1905 jyly Qalmaq oblysynyń (Astrahan gýbernıasy) ulyqtyń kómekshisi (popechıtel) bolyp taǵaıyndaldy.

Joǵarǵy qyzmetke bilimniń jetimsizdigin sezindime, áıteýir ol óz erkimen suranyp, Qazan ýnıversıtetiniń zań fakúltetine túsedi de, ony 1913 jyly bitirip shyǵady. Sol jyldardan bastap Sálimgereı Nuralyhanovtyń birjola den qoıǵan kásibı qyzmeti quqyq salasynda, Astrahan okrýgtik sotynda is júrgizýshi, sot tergeýshisi sıaqty birqatar mindetterdi atqarady. 1917 jylǵy qos tóńkeristiń tusynda bar qazaq zıalylary aq-qyzyl bolyp bólingende, Sálimgereı ulttyq ustanymy berik, ár basqan qadamyna baıyppen qarady.

Onyń basty sebebi, Kishi júzdiń hany Nuraly áýletiniń orys patshasynyń otarshyldyǵynan týǵan saıası qysymshylyqty erte kórgendiginen edi. 1916 jylǵy kóterilis pen Aqpan tóńkerisinen soń Nuralyhanov Alash qozǵalysynyń bel ortasynda júrdi. Jalpy qazaq sıezerine B.Qulmanov, Ý.Tanashev jáne S.Nuralyhanov «Alash» partıasy atynan Búkilreseılik Quryltaı jınalysyna saılandy. 1917 jyly 21-26 shildede Orynborda ótken İ Búkilqazaqtyq sıeze Alash partıasynan Bókeı Ordasynyń quryltaıyna delegat bolyp saılandy. 1917 jyly 5-13 jeltoqsanda II Búkilqazaq sezinde Alash úkimeti Halyq Keńesiniń músheligine kandıdat bolyp saılandy.

Olar bılikke aralasqan tusta qarapaıym kúshteý, zombylyq saıasatynyń ýshyqqan  kezi  edi.  Osynaý  alasapyran  tusta  bılikti  anyqtaýdyń  ózi ońaıǵa túspedi. Shyndyǵynda, osy jaǵdaıdyń sebebin Maqsat TájMurat «Ǵumar Qarash» eńbeginde tómendegideı joldarmen dáleldeı túsýge tyrysady:

«Ýaqytsha úkimet komısary Álıhan Bókeıhanovqa arqa súıegen Baqtygereı Qulmanov Han Stavkasy Atqarý Komıtetin tuqyrtyp almaq boldy. Sóıtip, basqa shaýyp tóske órlegen saýatsyz, jersiz búlikshiniń bir ekeýin ustap alyp, jurtqa kóz qylyp, abaqtyǵa saldy jáne Quryltaı jınalysyna delegat saılaýdy demokratıalyq negizde pármendi júrgize bastady», - deıdi. 

          Alaıda 1917 jyldyń ón boıynda arpalys kezinde bólshevık úgitshilerine senip qalǵan jáne Qulmanov pen OAK-ne qarsy turǵan qazaq oqyǵandary Sálimgereı Nuralyhanov, Ishanǵazy Samatov, Dosyǵul Temirálıev, Ǵabıt Sarybaev, Jumaǵalı İzbasarov, Ǵalym  Sálimov  t.b.  boldy. Sol jyly maýsymda osy topqa qarsy ońshyl eser Qadyr Ázerbaev, menshevık Mustafa Kókebaev, alashshyl Ýálıthan Tanashevtiń bastaýymen «Jiger» úıirmesi qurylady. Biraq jer máselesin sol kezdegi saıası jaǵdaılar odan saıyn kúrdelendirip jibergen bolatyn.

Elde alypsatarlyq, azyq-túlik tapshylyǵy odan saıyn tereńdeı tústi, qazaq jigitteriniń tózimi taýsylyp, jerdi tartyp alyp, bóliske sala bastady. Kedeıler ashtan ólip, kóshten qalmaýy úshin jantalasty, ıaǵnı qarapaıym halyq ta, oqyǵan zıaly top músheleri de bir-birine senimsizdik tanytty. I.Kenjalıev 1917 jyly 10 qyrkúıekte Ordada qazaq zıalylarynyń jınalysy ótkenin, onda Reseı máselesi boıynsha Ý.Tanashev, Bókeıdegi saıası jaǵdaı jóninde B.Nıazov, al jer máselesi jóninde B.Qulmanov baıandama jasaǵanyna toqtalady.

Bókeı ordasynda revolúsıaǵa deıingi qazaqtardyń qoǵamdyq ómirin, revolúsıa kezindegi aýyldaǵy saıası aǵymdardy jáne revolúsıany qoldaǵan eńbekshi qazaqtardyń kúresin bir jaqty kórsetýge tyrysyp baqty.

Ýaqytsha úkimet kezindegi saıası jaǵdaıdy taldaýǵa da umtylys jasaǵan keı ǵalymdardyń pikirinshe, «Ýaqytsha úkimettiń komısary, Alashorda úkimetiniń múshesi Baqtygereı Qulmanov, Alashorda úkimetiniń revolúsıaǵa qarsy múshesi Ýálıthan Tanashev Bókeı Ordasyn basqarýdy qoldaryna alyp, ózderi sıaqty baı-feodaldardy, monarhıser men ultshyl ıntellıgensıany jınap, top quryp, keńes úkimetin moıyndap otyrǵan buqaraǵa qarsy qatal tártip engizgen iri baı-feodaldardyń úkimetin qurdy» dep sıpattaıdy. 1917-1919 jyldary alashtaǵy bastalǵan qyzmetin jalǵastyrǵan S.Nuralyhanov Revkomnyń Qalmaq oblysyna bılik júrgizetin basqarmasynda bastyqtyń keńesshisi ári kómekshisi bolady.

1919 jyldyń sáýirinde qazaqtyń áskerı polkin jasaqtaýshy áskerı komısar, keshegi Alash qaıratkerleriniń biri Muhamedıar Hangereıuly Tuńǵanshınniń shaqyrýymen Bókeı gýbernıasyna keledi. El aýzynda esimi úlken qurmetpen atalyp júrgen qazaq zıalysy, qadaǵalaý organynyń tarıhynda ózindik iz qaldyrǵan osyndaı prokýrorlardyń biri-Sálimgereı Nuralyhanov. Ol Reseı ımperıasynyń irgeli oqý orny ımperator atyndaǵy Qazan ýnıversıteti zań fakúltetiniń túlegi. S.Nuralyhanov aýmaly-tókpeli zamanda, ıaǵnı aq patshanyń jáne keńes ókimetiniń tusynda da joǵary dárejeli qyzmetterdi atqarǵan, óz ortasynyń bedeldi azamaty.

Bir ǵana mysal, keńestik sheneýnikterdiń áleýmettik tegi tarazyǵa túsken kezekti «tazalaý» naýqanynda (1924 jyldyń kúzinde) Sálimgereıge Qazaq AKSR Ádilet halyq komısary jáne Respýblıka prokýrory Nurtaza Eralınniń bergen minezdemesi mynadaı: «Nuralyhanov  Sálimgereı Zulqarnaıuly - Joǵarǵy Sot qazaq bóliminiń prokýrory. Ulty kazaq, sultandar tuqymynan taraǵan. Úılengen, 44 jasta. Saıası bilimdi, jumysyna berik. Mindetine sáıkes, zań salasynda paıdalanýǵa bolady…» - deıdi.

Osyǵan oraı, S.Nuralyhanovtyń jeke basyna ári qyzmetine baılanysty  Bókeı gýbernıasynyń prokýrory Sýdorgınniń aıtqan pikirinen úzindi keltirsek: «...Sredı tovarısheı ı naselenıa polzýetsá ogromnym avtorıtetom, a takje ýmeet podhodıt k masse.  Dostoın byt pom. prokýrorom kak odın ız delovyh, chestnyh, porádochnyh ı akkýratnyh rabotnıkov, znaıýshıh vesma horosho svoó delo». Kórip otyrǵanymyzdaı S.Nuralyhanov Jańǵaly jáne Talovka sekildi birneshe ýezeriniń prokýratýra, sot jumysyn tekserý, qylmystyq isterge saraptama jasaý sıaqty qaı sharýany qolǵa alsa da asqan jaýapkershilikpen oryndap, ádildigimen tanyla bilgen.

  Qyzmetine qatysty jeke qujattaryn toltyrǵanda ol qazaq, orys tiline qosa fransýz tilin meńgergendigin, latynsha oqyp, jaza alatyndyǵyn aıtady. Jáne de únemi ózin jaqsy biletin, jaqyn aralasatyn joldastary Seıitqalı Meńdeshevti (Qazaq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóraǵasy) jáne Májıt Shombalovty (Densaýlyq saqtaý Halyq komısarynyń orynbasary) atap otyrady. S.Nuralyhanovtyń 1920 jyldyń qarashasynda Bókeı ordasynyń tańdaýly ókilderimen birge İ Búkilqazaqtyq Keńester sezine qatynasqanyn, keıinnen Máskeýde ótken Búkilreseılik sot qyzmetkerleriniń İ sezine Qazaqstannan delegat bolyp qatynasqan tuńǵysh qazaq bolǵanyn da aıtqanymyz jón.

             1924 jyldyń sáýirinde Respýblıka prokýrorynyń kómekshisi A.Vshıvkovtyń atynan S.Nuralyhanovtyń Orynborǵa (QazAKSR-niń astanasy) ortalyq prokýratýraǵa qyzmetke kelýge kelisimi suraldy. Alaıda, alys ýezerdiń birinde júrgen S. Nuralyhanov gýbernıa prokýrory Sýdorgınge bylaı dep jedelhat joldaıdy: «Men 12 mamyrda aıyptaýshy retinde Kozlov, Sýstın, Qusaıynovtardyń para alý isterine baılanysty sot prosesine qatysýym kerek. Sondyqtan isti tekserip, aıaǵyna jetkizý úshin issaparlyq ýaqytymdy sozýyńyzdy suraımyn» − deıdi.

           Sóıtip, laýazymnan góri istiń múddesin joǵary qoıǵan Sálimgereı Nuralyhanov tek maýsymnyń ortasynda ǵana Orynborǵa keledi. Sodan birden Joǵary Sottyń prokýrory qyzmetine taǵaıyndaldy. Kóp keshikpeı, tamyz aıynyń sońynda Orda óńirinde ornalasqan januıasyn kóshirip ákelgeni aıtylady. Áıeli Qazyna úı sharýasynda, uly Baıazıt (17 jasta) rabfaktyń tyńdaýshysy, Shámil (13 jasta) men Jáńgir (9 jasta) mektep oqýshylary bolatyn.

            Sondyqtanda, F.I.Goloshekınniń Qazaqstanǵa partıa basshylyǵyna kelýimen keshegi saıası opozısıada bolǵandar, aq patsha tusynda joǵary bilim alǵandar, bıler men baılar, han tuqymdary qyzmetten múldem alastatylǵan tusta S.Nuralyhanov ta qýǵyn-súrginge ushyraǵany anyq.

         Sálimgereı Nuralyhanov sıaqty Qazan ýnıversıtetin támámdap, kásibı zańger, prokýror bolǵan, eline bergeninen bereri mol. 1900-1937 jyldar aralyǵynda joǵarǵy bilim alyp, qazaqtyń oqyǵan zıalylarynyń shoǵyryn quraǵan osyndaı azamattarymyzdyń qyzmetin ásirese keńes tusyndaǵy taǵdyr-talaıyn ashyp kórsetý ómirimizdiń sabaǵy. Óıtkeni paryqtaýsyz, toqýsyz, shynaıy demokratıalyq qoǵam qurý múmkin emes edi. Qoryta kelgende Alash arystarynyń qyzmeti tek saıasat qana emes, patshalyq Reseı quramyndaǵy qazaq halqynyń aýyr ómiri, áleýmettik qıyndyqtaryn sheshý isinde de uıysyp, basymdylyqqa ıe bolǵan jumys baǵyttary boldy.

        Atap aıtqanda qazaq halqynyń ómirin jaqsartýdy talap etken, salyqtyń mólsheri men túrlerine qatysty, patshanyń júrgizip otyrǵan agrarlyq saıasatyn áshkereleıtin petısıa jazyp, máseleni ashyq kórsetti. «Qazaq halqynyń ómir súrýiniń ózi problemaǵa» aınaldy dep tujyrymdaǵan olar árdaıym qazaq múddesine saı keletin baǵytty tańdap, ultyna durys joldy nusqaı alǵandyǵy.

 

Ádebıetter

1. Nuralyhanov Sálimgereı // Alash. Alashorda: ensıklopedıa / qurast. Ǵ.Ánes, S. Smaǵulova. — Almaty: Arys, 2009. — S.257-258

2. Táj-Murat M. Ǵumar Qarash. - Aqtóbe, 2004. − B.191.

3. Kenjalıev I. Batys Qazaqstannyń qasiretti jyldary (1917-1920 jj) 2-shi bólim. - Oral, 2001. − B.35.

4. QRPA, 811- qor. 7 -tizim, 237 -is, 12-17 p.p; 1918-1922 jj. burynǵy Bókeı gýbernıasynda bolǵan keıbir oqıǵalar týraly. J. İzbasarov pen Ǵ.Sálimovtyń estelikteri - Almaty,1967.

5. QROMM., 1541-q., 1-t., 5206-is, 8-p.

       

Arynov Jumahan Maqanuly

Tarıh ǵylymdarynyń kandıtaty,

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń aǵa oqytýshysy.

---