Týǵan jer týraly áńgime
Uly Jeńiske – 75 jyl!
Ákem Qojahmetov Qolǵanat pen anam Qojahmetova Kúljámılanyń rýhyna arnaımyn.
Árbir áýlettiń basy da, tarıhy da Ákeden bastaý alary anyq. Meniń budan burynǵy jarıalanǵan (7.05.2018 jyl) «Jeńis kúni nemese týǵan jer uǵymy» degen áńgimemde «Stansa basynan kolhozǵa qaraı bastaı beretin attyly-jaıaý talaı jol qylǵan qara joldyń boıynda jol qapshyǵyn arqalaǵan Jeńispen oralyp kele jatqan soldat keledi. Soldattyń dál qazir qaı maıdanda soǵysqany da, onyń qandaı bólimde soǵysqany da mańyzdy emes. Bárinen de mańyzdysy – onyń týǵan aýylynan múlde jyraq jerde ótken soǵystan keıingi óziniń týǵan jerin – qazaq aýylyn saǵynyp kele jatqandyǵy» degen joldar men «Soǵystan qaıtqan qazaq jaýyngeriniń aldynda kútip jatqan kolhozynyń ne dep atalatyndyǵy da, onyń qandaı nómirlengen aýyldyq Keńeske qaraıtyndyǵy da dál qazir mańyzdy emes edi. Ondaı kolhozdar men aýyldyq Keńester sol kezgi Qazaqstanda (Qazaqtyń tarıhshy ǵalymdary keltirgendeı, soǵys aıaqtalǵan 1945 jyly Qazaqstanda 6737 kolhoz boldy) myń san bolǵan shyǵar. Tek bárinen de mańyzdysy – onyń Qazaqstannyń qaı tarabyna qaraı baǵyt alǵan soldat bolsa da, óziniń týǵan aýylynan múlde jyraq jerde ótken soǵystaǵy oq-dáriniń ıisinen keıin óziniń týǵan eliniń tútininiń ıisin saǵynyp kele jatqandyǵy anyq» degen joldar men «Sol kezde soǵys bolyp órtenip jatqan jerden shyǵyp kele jatqan ákem de joǵarydaǵy áńgimedegi keıipker soldat sekildi ol da óziniń týǵan kolhozyn saǵynyp kele jatqan shyǵar dep oılaımyn» degen joldar bar. Iaǵnı ákem de osydan 75 jyldan asa ýaqyt buryn sol áńgimedegi keıipker soldat sekildi ol da áskerden óz týǵan kolhozyna qaraı asyǵa basyp kele jatqan bolatyn. Bizdiń otbasynyń tarıhy da, bastaýy da sol kezde óz týǵan kolhozyna qaraı asyǵa basyp kele jatqan osy 19 jasar soldattan bastalady. Keıin bizge, balalaryna – 7 balaǵa áke bolatyn – sol kezgi 19 jastaǵy soldat bolatyn. Eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń tóraǵasy Baımahanov pen sekretary Ábdihalyqovtyń 1949 jyly 13 sentábrde qoldary qoıylyp, gerbtik móri basylyp, ákemniń atyna toltyrylǵan anyqtama qujatynda «1943 jyly armıa qataryna alynyp 1944 jyly avgýst aıynda keldi» dep kórsetilgendeı, ákem Armıadan óz kolhozyna osydan 75 jyldan asa ýaqyt buryn, ıaǵnı 1944 jylǵy tamyzda kele jatqan edi. Onyń sol kezde aldynda kútip jatqan týǵan kolhozy da, ol kolhozy qaraıtyn nómirlengen aýyldyq Keńesi de belgili bolatyn. Ol sol kezde Armıadan ákemniń ózimen birge kele jatqan qyzyl ásker kitapshasynyń bólimindegi jazýly turǵan jaýyngerdiń úıiniń adresi – «Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany № 9 aýyl (№9 aýyldyq Keńesi) Jdanov atyndaǵy kolhoz» bolatyn. Al sol kezgi Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany №9 aýyldyq Keńesine qarasty Jdanov atyndaǵy kolhoz degenimiz – búgingi Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany Arandy aýyldyq okrýgine qarasty eki aýyldyń biri, týǵan jerdiń kúni keshegi tarıhynda 60-jyldardyń ishinde qurylyp, 90-jyldarda taraǵan Engels atyndaǵy sovhozdyń 90-jyldarǵa deıin Jdanov atyndaǵy bólimshesi bolyp kelgen – búgingi Arandy aýyly.
***
Qazaqtyń tarıhshy ǵalymdarynyń dereginde keltirilgendeı, Qazaqstanda tyń ıgerý tájirıbesinen týyndaǵan 1957 jyldyń kókteminen jappaı bastalǵan kolhozdar men MTS-ter negizinde sovhozdar qurý prosesi ásirese 60-jyldardyń birinshi jartysynda jańa qarqynmen júrgizildi dep kórsetiledi. Osyǵan sáıkes aıtqanda, 60-jyldardyń birinshi jartysynda qurylǵan týǵan jerimizge qatysty Engels atyndaǵy sovhoz, memlekettik kásiporyn 1963 jylǵy aqpanda qazirgi Arandy, Qojabaqy jáne Órkendeý (Jankent) jerindegi kolhozdar negizinde qurylǵan sharýashylyq bolatyn. Sol kolhozdyń biri joǵaryda aıtylǵandaı, ákemniń qyzyl ásker kitapshasynyń «Obshıe svedenıa» bóliminde onyń týǵan jeri bolyp jazýly turǵan – Jdanov kolhozy. Bul jańa qurylǵan sovhozǵa ortalyq Qojabaqy eldi mekeni bolady. Sol ýaqytta ákem sovhozdyń ortalyǵy – Qojabaqydan ózine jeke úı salǵan. Ol úıge 1967 jyly kirgen. Aýyldaǵy úıimiz – sol. Sol ýaqytta jańadan qurylǵan sovhozdyń da úı sala bastaǵan kezi. «Sovhoz sol ýaqyt jaǵalaı qaz-qatar aqshanqan úılerdi birinen keıin birin qatarlastyryp sala bastady ǵoı, – dep otyratyn sheshem. – Osy myna turǵan úılerdi sol sovhoz turǵyzdy ǵoı. Sodan baryp qoı kósheler túskeni aýylǵa. Burynǵy adamdar da myna bizdiń esik aldyndaǵy qorjyn bólme burynǵy tam sıaqty tamdarda turǵan ǵoı, bul úıdi kezinde satyp alǵan edik. Seniń aldyńdaǵy balanyń bári de osy úıde dúnıege keldi. Sen ákeń salǵan úıde dúnıege keldiń. Kindigińdi de ákeńniń ózi kesti. Esimińdi de ákeń ózi qoıdy». Bul – sol kezgi Baspasóz kúni.
Men bir jasqa tolǵan soń baryp, 1970 jylǵy 12 maýsymda úkimet anamdy «Ana dańqy» ordenimen marapattapty. Sebebi keńestik kezeńde analardy marapattaý zańdylyǵy boıynsha semádaǵy jetinshi balasyn dúnıege alyp kelip, ol balasy bir jasqa tolǵan soń baryp, jeti bala dúnıege ákelip, tárbıelep ósirip otyrǵan eńbegi úshin úkimet Anany III dárejeli «Ana dańqy» ordenimen marapattaıtyn bolǵan. Ol jaıly 1944 jyly shyqqan Jarlyq ordenniń óz kitapshasyna da jazylǵan.
Qazaqtyń tarıhshy ǵalymdarynyń derekterinde keltirilgendeı, Qazaqstandaǵy sovhozdar sany 1960 jylǵa qaraı 881 sovhoz bolsa, al 1965 jyldyń sońynda Qazaqstandaǵy sovhozdardyń sany 1521-ge jetken. Sol sovhozdyń biri osy aıtylyp otyrǵan Engels atyndaǵy sovhoz ekendigi belgili. Derekter negizinde sovhoz «KSRO aýyl sharýashylyǵyndaǵy joǵary sapada taýar ónimin óndiretin mehanıkalandyrylǵan sosıalısik memlekettik kásiporyn» dep kórsetiledi.
1963 jyly Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanyndaǵy Engels atyndaǵy sovhoz, aýylsharýashylyǵyndaǵy memlekettik kásipornynyń qurylýy qazirgi Qojabaqynyń 1963 jylǵy tarıhynda jańa bir turmysqa, jańa bir kezeńge aıaq salǵan kezeńi bolmaq. Óıtkeni endigi jerde sovhozdyń ortalyǵy bop sanalǵan aýyl mádenıetin damytý isi de burynǵymen salystyrǵanda birte-birte ózgergen kúıde, jańasha túrde jańǵyra bereri sózsiz. Osyǵan dálel keltirsek, ensıklopedıada kórsetilgen derekter boıynsha 60-jyldardyń sońyna qaraı Qazaqstannyń aýyl-selolarynda jańadan myńdaǵan klýb, kitaphana, balabaqsha sıaqty t.b. da qoǵamdyq úıler turǵyzylyp, sonyń nátıjesinde aýyl-selolardyń arhıtektýrasynyń bas josparyna jańalyqtar engen. Munyń eń mańyzdysy josparlaýdyń birimen biri baılanysty eki aýdanǵa bólinýi boldy: turǵyn úı, qoǵamdyq-mádenı úıler aýdany; óndiris pen mal sharýashylyǵy úıleriniń aýdany. Osy sózdi odan ári ushtaı tússek, 1971 jyldyń 30 naýryz – 9 sáýir aralyǵynda ótkizilgen KOKP-nyń XXIV sezindegi jasaǵan baıandamasynda sol kezgi KOKP basshysy L.I. Brejnev «Aýyl sharýashylyǵynyń óndirgish kúshteriniń ósýi, aýyl sharýashylyǵy eńbeginiń birte-birte ındýstrıalyq eńbektiń bir túrine aınalýy, derevná mádenıetiniń órge basýy, selo turmysynyń qaıtadan qurylýy – osynyń bári sharýanyń áleýmettik qabileti men psıhologıasyn ózgertýge bastap otyr. Sharýanyń boıynda jumysshyǵa uqsas qasıetter barǵan saıyn kóbirek paıda bolýda. Eńbegi mashınalarmen jáne mehanızmdermen tikeleı baılanysty kolhozshylardyń sany kóbeıýde, kolhozshy sharýalardyń bilimi arta túsýde» deıdi.
Qazaq ǵalymdarynyń ǵylymı eńbegindegi keltirilgen derekter boıynsha Qazaqstandaǵy aýyl-selolardyń ıntellektýaldyq áleýeti 70-jyldarǵa qaraı tolyq qalyptasqan dep paıymdaıdy. Al aýyl-selonyń ıntellektýaldyq áleýetin qalyptastyratyn negizgi kúshtiń biri, negizinen alǵanda, onda turatyn, úlken qalalardan bilim alyp kelgen kásibı, oqyǵan mamanmen ólshenedi. Endigi jerde ár túrli sala mamanyna qoıylar talap ta zaman yrǵaǵyna saı joǵarylaı bermek.
Endeshe, sondaı mindettiń biri aýyl-selonyń baılanys jumysynyń aldynda da turǵandyǵy belgili. Óıtkeni mundaǵy baılanys bólimshesi arqyly kórsetiletin baılanys qyzmetteriniń barlyq túrlerin – poshta, telegraf, telefon, radıolandyrý qyzmetterin halyq arasynda tanymal etý jáne jarnamalaý, aýyl-seloda ornalasqan kásiporyn men mekemelerge, aýyl-selonyń halqyna baılanys qyzmetinde joǵary sapaly jáne mádenı qyzmet kórsetý, baılanys bólimshesiniń tıimdiligi men tabystylyǵyn arttyrý, óndiristik jáne qarjylyq josparyn oryndaý, halyqtan, kásiporyn men mekemelerden radıonúkteleri men telefon apparattaryn qurý men qaıta ornatýǵa jáne elektr baılanysy men radıolandyrý quraldarynyń zaqymdanýlaryn joıýǵa ótinimder qabyldaý jáne zaqymdanýdy joıý, elektr energıasy úshin tólemderdi qabyldaý, saýdadan túsetin aqshany qabyldaý, zeınetaqy men járdemaqylardy tóleý, poshta jáne telegraf jóneltilimderin belgilengen merzimde qabyldaý, óńdeý jáne tapsyrý, aqsha somalarynyń, poshta jáne telegraf jóneltilimderiniń saqtalýyn qamtamasyz etý, baılanys bólimshesiniń qaramaǵyndaǵy baılanys quraldarynyń naqty jáne úzdiksiz jumysyn qamtamasyz etý, merzimdi basylymdarǵa jazylymdy qabyldaý, óziniń qyzmet kórsetetin aýmaǵynda merzimdi basylymdardy taratý t.b. qyzmetter – aýdan ortalyǵynda turǵan baılanys toraptarynyń osy aýyl-selo ortalyǵynda ornalasqan óndiristik qurylymdyq bólimsheleriniń negizgi qyzmettik mindetteri bolmaq.
60-jyldar ishindegi baılanys bólimshesi jumysynyń da jańa bir kezeńderge aıaq basqan kezi bolatyn. Al bizdiń kóz aldymyzda 70-jyldardaǵy baılanys bólimshesi saqtalǵan. Sol kezeń – 70-jyldar ishindegi Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń elektr monter mamandary: İlesken, Aǵybaı aǵalarymyz, Jumabaev Daırabaı aǵamyz jáne budan burynǵy jazylǵan «Qarakesekterdiń qaljyńy» áńgimesinde aıtylatyn Aldabergen Jubanıazov aǵamyz jáne Engels atyndaǵy sovhozdyń Jdanov atyndaǵy bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Jappar Dáriǵulov aǵamyz jáne Engels atyndaǵy sovhozdyń hat tasýshylary Qolǵanatova Gúlzada jáne Barshagúl apalarymyz boldy. Al onyń aldynda bir ýaqyttarda Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesinde Dáriǵul Taǵybaev aǵamyzdyń da hat tasýshy bolyp qyzmet atqarǵanyn qazir kóp adamdar umyta da bastaǵan bolar. Ony myna fotosýret aıǵaqtaıdy. Sol kezeńde túsirilgen fotosýrette ákem qyzmet ornynda, jumys ústeliniń basynda telefonmen sóılesýde. Onyń janynda baılanys bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Dáriǵul Taǵybaev túregelip tur. Onyń moınynda poshta qyzmetkeri – hat tasýshynyń sómkesi ilingen. Pochtalon sómkesinen sol kezeńdegi Odaqtyń bas gazeti – «Pravda» gazeti kórinedi.
Elektr monterler men hat tasýshylar. 90-jyldarǵa deıin olar bir salada bolmaq. Al 90-jyldardyń ishinde osy kezdegi qurylymdaǵy ózgeriske sáıkes jergilikti «Aýdandyq baılanys toraby» endi ekige bólindi: Aýdandyq poshta baılanysy toraby («Qazposhta» AQ), Aýdandyq óndiristik telekomýnıkasıa toraby («Qazaqtelekom» AQ). Sebebi baılanys salasynyń basqarý qurylymy týraly Mınıstrler kabınetiniń 1993 jylǵy 5 sáýirdegi qaýlysyna sáıkes soǵan deıin 40 jylǵa jýyq ýaqyt Baılanys mınıstrliginiń birtutas «Baılanys» salasynyń quramynda bop kelgen – Elektr baılanysy men Poshta baılanysy endi árqaısysy óz aldyna derbes sala bolyp, bir-birinen jeke bólinip ketti.
Ákem Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń kadry retindegi kadrlardy esepke alý boıynsha jeke is paraǵyndaǵy óziniń ómirbaıanynda «Eńbek jolym 1944 jylǵy tamyzdan bastalady» dep jazǵan edi. Iaǵnı 1944 jyldyń tamyz aıynan bastap Lenıngrad qalasynan ásker qatarynan kelgennen keıin áýeli 4 aıdaı ýaqyt № 9 Arandy aýyldyq Sovetine qarasty Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma sekretary bolyp istep, sonan soń Qazaly aýdandyq bilim bóliminiń bastyǵy Nurmanovtyń 1944 jylǵy 31 jeltoqsan kúni bergen buıryǵymen mekteptiń meńgerýshisi ári muǵalimi qyzmetine taǵaıyndalady. Bul qyzmetti 1947 jylǵa deıin atqarady. Sonan soń Qazaly aýdandyq mádenıet bóliminiń bastyǵy Ábıevtiń bergen buıryǵymen saıası jáne mádenı-aǵartý mekemesi – oqý úıiniń meńgerýshisi qyzmetine taǵaıyndalyp, bul qyzmetti 1951 jylǵa deıin atqarady. 1947 jyly № 9 Arandy aýyldyq Sovetiniń depýtattyǵyna saılanady. Al 1951 jyly Eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń sesıasynyń sheshimimen № 9 Arandy aýyldyq Sovetiniń sekretarlyǵyna saılanyp, bul qyzmetti 1954 jylǵa deıin atqarady. Al 1954 jyly Qazaly aýdandyq mádenıet bóliminiń bastyǵy Qospanovtyń bergen buıryǵymen № 9 Arandy aýyldyq Sovetine qarasty M.Gorkıı atyndaǵy kolhozdyń kitaphana úıiniń meńgerýshisi qyzmetine taǵaıyndalyp, bul qyzmetti 1963 jylǵy mamyrǵa deıin baılanys salasyna qyzmetke aýysqansha atqarady. Al 1963 jyldyń mamyr aıynan bastap Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń buıryǵymen sol jyly qurylǵan Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń bastyǵy qyzmetine taǵaıyndalady.
Al ákem bul qyzmetterinen buryn 1943 jyldyń mart aıynan bastap 1944 jyldyń avgýst aıyna deıin Armıada boldy. Ol týraly 1945 jylǵy 27 qazanda toltyrylǵan, qujattaǵy mórtańbasynda «QazSSR Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany eńbekshiler depýtattarynyń Sartóbe aýyldyq sovet ATKOMY» dep jazylǵan, eńbekshiler depýtattarynyń Sartóbe aýyldyq Soveti atqarý komıtetiniń dóńgelek gerbtik móri basylyp, eńbekshiler depýtattarynyń Sartóbe aýyldyq Soveti atqarý komıtetiniń tóraǵasy İzbaqyshev pen sekretary Ótepov qol qoıǵan, ıaǵnı ákem Sartóbede muǵalim bolyp qyzmet atqaryp júrgen ýaqytta berilgen anyqtama qujat betinde «1943 jyly armıaǵa ketip 1944 jyly kelgen. Qazirgi turǵan jeri № 11 a/s «Sosıalızm» kolhozynda muǵalim bolyp isteıdi» dep jazylǵan. Al 1949 jylǵy 13 qyrkúıekte toltyrylǵan, mórtańbasynda «QazSSR Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq sovet ATKOMY» dep jazylǵan, eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Soveti atqarý komıtetiniń dóńgelek gerbtik móri basylyp, eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Soveti atqarý komıtetiniń tóraǵasy Baımahanov pen sekretary Ábdihalyqov qol qoıǵan anyqtama qujat betinde «1943 jyly armıa qataryna alynyp 1944 jyly avgýst aıynda keldi. 1944 jyldan bastap 1947 jylǵa deıin muǵalim bolyp istedi. Qazirgi ýaqytta №9 Arandy aýlsovetindegi oqý úıiniń bastyǵy bolyp istep keledi» dep jazylǵan.
Ákem armıaǵa alynǵanda alǵashqy bolǵan áskerı qyzmet orny – 87-jeke (Otdelnyı Artıllerııskıı Dıvızıon) artılerıalyq dıvızıonnyń (naımenovanıe chastı (ýchrejdenıa) artılerıa parkinde (naımenovanıe podrazdelenıa (batalón, rota) delbeshi qyzmetin atqarady. Ákemniń qyzyl ásker kitapshasyna osy artılerıalyq dıvızıonnyń dóńgelek gerbtik móri basylyp, komandır qol qoıǵan jazbada ákemniń bul artılerıa parkindegi atqaratyn qyzmetin «EZDOVOI» dep kórsetken. Ákem budan soń Uly Otan soǵysy kezinde Lenıngradta bolǵan 36-zapastaǵy atqyshtar brıgadasynyń 389-zapastaǵy atqyshtar polkiniń 2-batalon 4-rotasyna aýystyrylady. Al ákemniń osy áskerı qyzmet merzim ýaqytyndaǵy sońǵy bolǵan áskerı qyzmet orny – Uly Otan soǵysy ýaqytynda Lenıngradta bolǵan 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń 190-gvardıalyq atqyshtar polkiniń 1-atqyshtar rotasynyń atqyshy. Ákemniń qyzyl ásker kitapshasyna bólimi - 190-gvardıalyq atqyshtar polkiniń dóńgelek gerbtik móri basylyp, komandır qol qoıǵan jazbada ákemniń bul bólimdegi atqaratyn qyzmetin «STRELOK» dep kórsetken. Sonymen birge ákemniń qyzyl ásker kitapshasynyń «Prohojdenıe slýjby» bóliminiń bul málimetteri ákemniń ómirdegi óziniń qyzmet orny – Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń kadrlardy esepke alý boıynsha jeke is paraǵyndaǵy qyzmetkerdiń eńbek joly týraly málimetter baǵanyndaǵy «Sekretar pravlenıa kolhoza ım. Jdanova Arandınskogo aýlsoveta» degen jazbadan buryn turǵan «Soldat Lenıngradskogo fronta» degen málimet kózine de naqty túsirilgen.
Sonymen birge ákemniń qyzyl ásker kitapshasynyń «Obshıe svedenıa» bóliminiń «Mesto rojdenıa ı postoıannogo jıtelstva. Domashnıı adres, famılıa, ımá ı ochestvo jeny ılı rodıteleı» degen málimet baǵanynda: «Kzyl-Ordınskaıa obl. Kazalınskıı r-n aýl №9 k/h ım. Jdanova» dep kórsetilgen. Osymen birge bul málimet áskerı gospıtáldiń dóńgelek mórimen kýálandyrylyp Lenıngradta ákeme berilgen № 188575 sandy qujatta da jaýyngerdiń týǵan jeri retinde túsiriledi. Al ákem 1944 jylǵy avgýste Lenıngrad qalasynan Armıadan kelgennen keıin, Qazaly aýdanynyń áskerı komısarıatynyń dóńgelek gerbtik móri basylyp, Qazaly aýdanynyń áskerı komısary 1944 jylǵy 4 sentábrde qol qoıǵan № 0133 sandy qujatta Kýjahmetov Kýlgananttyń (aty-jóni qyzyl ásker kitapshasy boıynsha túsken), ıaǵnı ákemniń týyp-ósken jeri «№9 a/s k/h ım. Jdanova» dep kórsetiledi. Iaǵnı ákem 1944 jylǵy avgýste Lenıngrad qalasynda ornalasqan № 268 áskerı evakogospıtaldiń medısına qyzmetiniń kapıtany Vaısman qol qoıǵan qorytyndymen Armıa qatarynan elge oralǵannan keıin, óziniń ómirdegi alǵashqy sanaly eńbek joly – jumysyn 1944 jylǵy avgýsten bastap óziniń týǵan jeri: № 9 Arandy aýyldyq Sovetine qarasty Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma sekretary bolýdan bastaǵan edi. Osymen birge Jdanov atyndaǵy kolhoz áke-sheshemniń neke kýálikteri boıynsha anamnyń da, ıaǵnı neke kýáliginiń mazmuny boıynsha aıtqanda: Azamatsha Qońyrbaevanyń da týǵan jeri bop kórsetilgen. «Neke týraly kýálik» mazmuny boıynsha anamnyń famılıasy «Nekelenýge tirkelgennen keıingi famılıasy Qojahmetova» dep kórsetiledi. Tirkelgen orny: M.Gorkıı kolhozy.
Qujattarda únemi ákemniń týǵan jeri bolyp jazylatyn, keıinnen biz dúnıege keletin Engels atyndaǵy sovhozdyń da ómirge kelýine negiz bolǵan, jalpy, týǵan jer tarıhynda ózindik orny bar, aýlsovetiniń tolyq aty – Eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýlsoveti (1936 jylǵy SSRO Konstıtýsıasynan keıingi 1977 jyly 7 qazandaǵy SSRO Konstıtýsıasy boıynsha Halyq depýtattarynyń Arandy aýlsoveti bolyp atalady), qujattarda ákemniń de, anamnyń da týǵan jerleri bolyp jazylǵan, sebebi olardyń kindik qandary tamǵan ata-baba topyraqtarynda sovet kezinde aýylsharýashylyǵyn sosıalısik jolmen qaıta qurý maqsatynda ornaǵan, № 9 Arandy aýyldyq Sovetine qarasty Jdanov atymen atalatyn osy kolhoz týraly osy Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma predsedateli Durysbaev pen Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma sekretary Elýbaevtyń 1947 jyly qoldary qoıylyp, Jdanov atyndaǵy kolhozdyń dóńgelek móri basylyp rastalǵan, ákeme berilgen «Berildi osy spravka j. Qojahmetov Qolǵanatqa. Sebebi: Bul joldas 9 - aýyl Jdanov k/hozynda turady» degen Jdanov atyndaǵy kolhozdyń anyqtama qujatynyń buryshyna basylǵan kolhozdyń qazaq jáne orys tilderinde jazylǵan shtampynda kolhozdyń tolyq ataýy «Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany Eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq sovetine qarasty Jdanov kolhozy» dep kórsetiledi. Al ákeme 1948 jyly berilgen osy Jdanov atyndaǵy kolhozdyń anyqtama qujatynyń mazmunynda «Berildi osy spravka Azamat Qojahmetov Qolǵanatqa. Sebebi: № 9 Arandy a/s Jdanov atyndaǵy k-zda 1925 jyly týǵan. Qaraýynda tómendegi semásy bar.
1. Áıeli Qojahmetova Kúljámıla 1928 j. týǵan.
2. Balasy Qojahmetov Sábıt 1948 "-".
3. İnisi Qojahmetov Baımurat 1933 "-".
4. İnisi Qaraqulov Baıbolat 1928 j. "-".
Bóten semásy joq. Osynyń durystyǵyna Jdanov atyndaǵy k/z predsedateli Durysbaev Sekretary Kelmaǵanbetov» dep qoly qoıylyp, Jdanov kolhozynyń bastyqtarynyń qoly Eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetine qarasty Jdanov kolhozynyń dóńgelek mórimen rastalsa, Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma predsedateli Durysbaev pen Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma sekretary Kelmaǵanbetovtiń anyqtama qujat betine qoıǵan qolynan keıin onyń astyna taǵy da bul anyqtama qujat betine «k/z predsedateli Durysbaevtyń qolyn bekitemin. № 9 Arandy a/s predsedateli Baımahanov Sekretary Baıdýllaev» dep qoly qoıylyp, Eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń dóńgelek gerbtik móri basylǵan.
Bul qujattaǵy Sábıt Qojahmetov – esimi qazaqtyń áıgili jazýshysymen attas qoıylǵan áke-sheshemniń tuńǵysh perzentteri. 1948 jyly 5 ıanvarda týǵan áke-sheshemniń tuńǵysh perzentteri osy aıtylyp otyrǵan áke-sheshemniń ózderiniń týyp-ósken jerleri – Jdanov atyndaǵy kolhozda týǵan. Al týý týraly kýáligi 1948 jyldyń 25 ıanvary kúni alynǵan, ıaǵnı kýálik berilgen kúni. 1947 jyly shyqqan (Goznak. 1947) Sábıttiń «Týýy týraly kýáliginiń» dereginde «Balanyń týǵan jeri: № 9 Arandy a/s Jdanov k/zy» dese, «Tirkelgen jeri: № 9 Arandy a/s M.Gorkıı k/zy» dep kórsetedi. Al áke-sheshemniń 1950 jylǵy 6 martta týǵan ekinshi perzentteri Keńes Qojahmetov M.Gorkıı kolhozynda týǵan. 1948 jyly shyqqan (Goznak. 1948) «Týýy týraly kýáliginiń» ishki mazmunynda «Balanyń týǵan jeri: № 9 Arandy a/s M.Gorkıı k/zy» dese, «Tirkelgen jeri: № 9 Arandy a/s M.Gorkıı k/zy» dep kórsetedi. Berilgen kúni 1950 jyl 13 mart. Olardyń da dúnıege kelgenin eskersek, onda sheshemdi toǵyz bala týǵan analarǵa beriletin I dárejeli «Ana dańqy» ordenin alǵan ananyń qataryna da esepteýge bolady.
1941–1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysyna SSSR-diń Qarýly Kúshteriniń qatarynda qatysýshy retinde «1941–1945 jj. Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńiske jıyrma jyl», «SSRO Qarýly Kúshterine 50 jyl» medaldary jáne Uly Otan soǵysynyń barlyq tikeleı qatysýshylaryna berilgen, tysqy betine «Voorýjennye Sıly SSSR» dep jazylǵan kýálik qujatynyń ishki betine «Za doblestı otvagý v Velıkoı Otechestvennoı voıne» degen sózder túsirilip, onyń astyna SSRO Qorǵanys mınıstri Keńes Odaǵynyń Marshaly A. Grechkonyń qoly qoıylǵan «Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńiske 25 jyl» tósbelgisimen marapattalǵan ákeme Qazaqstan Kompartıasy aýdandyq komıteti men eńbekshiler depýtattarynyń aýdandyq Sovetiniń atqarý komıteti óziniń Uly Otan soǵysy Jeńisiniń 30 jyldyq merekesine arnaǵan quttyqtaýynda «Óz Otanymyzǵa tereń súıispenshilik, fashıs basqynshylaryna qarsy óshpendilik Sizdi bolattaı berik etti, shyńdady, erlikke bastady. Uly Jeńiske – 30 jyl! Siz osy jyldar boıy beıbit eńbekke aralastyńyz. Eren eńbegińizben soǵys salǵan jaraqatty jazdyńyz. Qazaqstan Kompartıasy aýdandyq komıteti men eńbekshiler depýtattarynyń aýdandyq Sovetiniń atqarý komıteti mereıli mereke – Jeńistiń 30 jyldyǵymen Sizdi taǵy da qyzý quttyqtap, ózińizge, semáńyzǵa uzaq ómir, taýsylmas baqyt, eńbekte bıik tabys tileıdi» dep jazdy.
Naq osyndaı quttyqtaý Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńistiń 30 jyldyǵyna baılanysty bizdiń otbasynyń taǵy da bir múshesi, soǵys kezinde kolhoz jumysynda eńbek etken jan, soǵys qımylyna kirgen jaýyngerdiń jesiri, artyndaǵy semásy – ájeme de arnalyp jazyldy. Asannyń Mámeteginen shyqqan ájem Báıkenqyzy Jánike Orazbaı kelininiń (anamnyń anasy, 1978 jyly dúnıeden qaıtty) jubaıy Orazbaev Qońyrbaı (anamnyń ákesi, shyqqan tegi, súıegi – Kishi júzdegi Kete rýy) – urys dalasynda habarsyz ketken soldat. Ol jaıly 90-jyldardaǵy derekte «№9 aýyldyq keńeste 1900 jyly týǵan. Artıllerıst retinde soǵysqa qatysqan. 1942 jyly jeltoqsanda urys dalasynda habarsyz ketken» dep jazdy. Sonymen birge úlken ákem Bekeıuly Qojahmettiń týǵan eki inisi, aǵaıyndy Bekeevter: Qojaq pen Qojabaı da Uly Otan soǵysyna qatysyp, habarsyz ketken soldattar. Ekeýi de úılengen jigitter, arttarynda bir-bir qyzdary qalǵan. Sheshemniń aıtqan áńgimesinde: Qojaqtyń qyzynyń esimi Almashaý, Qojabaıdyń qyzynyń esimi Sálıpa bolǵan.
Qyzylorda oblysy basshylyǵy – Qyzylorda oblysynyń partıa komıteti men eńbekshiler depýtattary Qyzylorda oblystyq Sovetiniń atqarý komıteti ájeme jazǵan quttyqtaýynda «Búgin Uly Otan soǵysyna qatysqandardy eske ala otyryp, biz Sizben jáne basqa da týǵandaryńyzben birge Otan úshin óziniń qyrshyn ómirin qıǵan azamattyń jarqyn ómirine, erligine bas ıemiz. Sizge jaqyn adamnyń ómiri, óshpes erligi halqymyzdyń esinde máńgi saqtalady. Sizderdi Jeńis merekesimen quttyqtaımyz! Sizderdiń semálaryńyzda baıandy baqyt ornasyn!» dedi. Al Qazaly aýdany basshylyǵy – Qazaly aýdanynyń partıa komıteti men eńbekshiler depýtattary Qazaly aýdandyq Sovetiniń atqarý komıteti ájeme quttyqtaýynda «Onyń ómiri qysqa bolsa da ónegeli ómir boldy. Ol Otandy, eldi súıýdiń jarqyn úlgisin kórsetti. Sizdiń ottyń basy qaıǵy-qasiret ataýlyny árqashan kórmeıtin bolsyn!» dedi.
Ákem joǵary nemese arnaýly orta bilim ala alǵan joq. SSSR-diń bilim berý júıesiniń damýyn kórsetetin «Jalpyǵa birdeı mindetti bastaýysh bilim berý týraly» 1930 jyldyń ishinde qabyldanǵan qaýlylarynyń negizinde 1930-1931 oqý jylynan bastap SSSR-diń barlyq jerinde balalarǵa jappaı mindetti bastaýysh bilim berýdi engizý júkteldi. Osy qabyldanǵan qaýlylarǵa baılanysty 8-9-10 jastaǵy barlyq er balalar men qyz balalar 1930 jyldyń kúzinen bastap SSSR-diń barlyq jerinde mindetti túrde 4 jyldyq bastaýysh mektep kóleminde bilim alýǵa tıisti boldy jáne 11-15 jastaǵy er balalar men qyz balalardy 1930-1931 oqý jylynan bastap jalpyǵa birdeı mindetti oqytýmen qamtý josparlandy. Qabyldanǵan qaýly boıynsha balalardy mektepte mindetti túrde oqytýdyń jaýapkershiligi olardyń ata-anasyna júkteldi. Sonymen birge 1934 jylǵy 15 mamyrda mektepterdiń ár tıptiligin joıý maqsatynda qabyldanǵan «Bastaýysh jáne orta mektepter qurylymy týraly» qaýly negizinde SSSR-diń barlyq aýmaǵynda jalpy bilim beretin mektepterdiń biryńǵaı túri engizildi. Bastaýysh – 4 synyp, tolyq emes orta – 7 synyp, tolyq orta – 10 synyp. Biryńǵaı mektep júıesi biryńǵaı oqytý baǵdarlamasyn, biryńǵaı ádistemelik júıeni, biryńǵaı oqýlyqtardyń bolýyn talap etti.
Óz ultynyń sanasyna yqpal etip, ózinen ozyq halyqtardy qýyp jetýge talpynys jasaǵan sol kezgi qazaq zıaly qaýym elıtasy qýana qarsy alǵan 30-jyldardaǵy jalpyǵa birdeı bilim berý sharasy týraly aıtqanda Balǵoja bıdiń oqýda júrgen nemeresi, talpynǵan shákirt, keıingi bolashaq ustaz, qazaq ádebıeti pániniń atasy Ybyraıǵa jazǵan myna jyry eske túsedi:
Shyraǵym, munda júrseń, ne eter ediń,
Qolyńa quryq alyp keter ediń.
Tentirep eki aýyldyń arasynda
Júrgenmen, ne muratqa jeter ediń?!
Ulttyq respýblıkalarda ásirese jappaı bilim berý erekshe tez qarqynmen damydy. Mysaly, 1929-1930 jyldarmen salystyrǵanda 1938-1939 jyldarda aýyl mektepteriniń 5-7-synyptarynda oqyp júrgen balanyń sany on esedeı kóbeıgen.
Mektepterge muǵalim kadrlaryn daıyndap shyǵarý maqsatynda 30-jyldarda pedkýrstar men pedtehnıkýmdardyń jelisi artty. Osy kezeńde Qazaqstannyń birneshe qalalarynda pedınstıtýttar jumys istedi. Osyǵan naqty mysal retinde aıtar bolsaq, 1988–1999 jyldar arasynda ózimiz de Syr boıyndaǵy osy joǵary oqý ornynyń stýdenti atanyp, oqý ornynyń qabyrǵasyndaǵy belgili ǵalym ustazdardan dáris tyńdaý kezinde osy joǵary oqý orny qabyrǵasyndaǵy esimderi belgili ǵalym ustazdardan – esimi belgili tarıhshy ǵalym, keıinnen Qyzylorda oblysynda tuńǵysh ret tarıh ǵylymdarynyń doktory atanǵan profesor, ustaz oqytýshy Óteýbaı Qojaqulynan («Tarıh jáne qoǵamtaný» pánderi, Qyzylorda pedınstıtýtynyń janyndaǵy jeti aılyq, keshki, aqyly daıyndyq kýrsynda) jáne de esimi belgili fılolog, tilshi-ǵalym profesor ustazdar Álı Baıjolov, Medeýáli Bımaǵanbetov, Jeńis Sádýaqasovtardan jáne esimderi belgili fılolog mamandar, ádebıettanýshy ǵalym ustazdar, «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» páninen dáris oqyǵan kafedra meńgerýshisi, ǵalym Temirhan Tebegenovten, «Qazaq ádebı synynyń tarıhy» páninen dáris oqyǵan ǵalym Toqbolat Eńsegenulynan, «Ádebıet teorıasy» páninen dáris oqyǵan «Qazaq fılologıasy jáne tarıh» fakúlteti dekany, ǵalym Baǵdat Káribozulynan jáne esimi belgili saıasattanýshy ǵalym, ustaz, dekan Murat Baqtıaruly basqarǵan «Tarıh jáne quqyq» fakúltetindegi belgili quqyqtanýshy ǵalym, «Quqyqtaný» kafedrasynyń meńgerýshisi, fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty, «Saıası jáne quqyqtyq ilimder tarıhy», «Musylmandyq quqyq», «Memleket jáne quqyq teorıasy» pánderinen dáris oqyǵan belgili ustaz, oqytýshy profesor Mustafa Mataevtardan dáris tyńdaǵan N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýty (keıinnen Qorqyt Ata) osy 30-jyldar ishinde Qazaqstanǵa Qıyr Shyǵystan káris ultyn deportasıalaý kezinde 1937 jyly Qyzylorda qalasyna Qıyr Shyǵystan kóship kelgen Koreı pedagogıkalyq ınstıtýtynyń negizinde Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýty bolyp ashylǵan týǵan óńirimizdegi irgeli joǵarǵy oqý orny bolatyn. 1937-1941 jyldar arasynda osy Qyzylorda pedınstıtýtynyń janynda onymen birge muǵalimder ınstıtýty da qatar jumys istegen. Al 1941-1945 jyldar arasyndaǵy tarıhynda soǵys ýaqytynda SSSR-diń eýropalyq aýmaǵynan evakýasıalanǵan Kıev, Harkov ýnıversıtetteri osy Qyzylorda qalasyna kóship kelip, birikken Ýkraına memlekettik ýnıversıteti reevakýasıaǵa deıin osy Qyzylorda pedınstıtýty negizinde jumys istep, ýnıversıtet ǵalymdary ǵylymı-zertteý jumystaryn oryndaǵan. Al 1952 jylǵy tarıhynda bul oqý ornyna jazýshy N.V. Gogoldiń esimi berilgen. Al 1992 jyly N.V. Gogoldiń atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýty Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýty bolyp qaıta ataldy. Al 1996 jylǵy mamyrda Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýty Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda gýmanıtarlyq ýnıversıteti bolyp qaıta quryldy. Al 1998 jylǵy naýryzda Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda gýmanıtarlyq ýnıversıteti Qyzylorda qalasynyń Ybyraı Jaqaev atyndaǵy Qyzylorda polıtehnıkalyq ınstıtýtymen birigip, Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıteti bolyp qaıta quryldy.
30-jyldar ishinde pedınstıtýttardyń janynan qurylǵan eki jyldyq muǵalimder ınstıtýtynda jeti jyldyq mektepter úshin muǵalim kadrlary daıyndala bastady. Ondaı eki jyldyq ınstıtýtty bitirýshilerge aıaqtalmaǵan joǵary bilimdi degen dıplom berildi. Sonymen birge osy 30-jyldar ishinde, 1938 jyly orys tilin oqytýdyń mindettiligi týraly qaýly qabyldandy. Qaýly boıynsha qazaq mektepterine de orys tilin oqytýdyń qatań tártibi bekitildi. Osy jyldar ishinde oqýǵa tartylǵan qazaq qyzdarynyń sany ósti. Eger 1940 jyly Qazaqstanda jalpy bilim beretin mektepterde 44597 muǵalim qyzmet istese, onyń 17,5 myńy qazaq áıelderi edi. Osy kezde bilim berýdiń sapasy aıtarlyqtaı jaqsardy, muǵalimniń roli artty. Jalpy alǵanda, 1920-1940 jyldardyń arasyndaǵy ár saladan maman kadrlar daıyndaý isindegi jetistikter arqyly, onyń ishinde jergilikti ulttan kadrlar daıyndaldy, sol kezgi qazaq qoǵamynyń mádenı beınesine múlde ózgeris endi.
1940-1941 oqý jylynda derek boıynsha Qazaqstandaǵy jalpy bilim beretin mektepterde oqyp júrgen balanyń sany 1 mln. 145 myń 993 oqýshy bolsa, onyń ishinde 441 myńy qazaq balasy edi. Bul 1925 jylmen salystyrǵanda 6 esege ósken.
Ákem de óziniń 1963 jyly mamyrdaǵy Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń kadrlardy esepke alý boıynsha jeke is paraǵyndaǵy óz qolymen jazǵan ómirbaıanynda men, Qojahmetov Qolǵanat, 1925 jyly Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany Arandy aýlsovetine qarasty burynǵy Jdanov atyndaǵy kolhoz, qazirgi Engels atyndaǵy sovhozda týdym. Ákem Qojahmet 1934 jyly qaıtys boldy, anam Ulbolsyn 1942 jyly qaıtys boldy. Ózim 1942 jylǵa deıin Arandy aýlsovetine qarasty M.Gorkıı mektebinde oqyp, 1942 jyly sol mektepti jeti klass bilimmen bitirip shyqtym, keıinnen Arandy aýlsovetindegi qazaq orta mektebiniń keshki bólimi arqyly toǵyz klass bilim aldym dep jazady. Sondyqtan ákem 1963 jyly mamyrda Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń bastyǵy qyzmetine qabyldanarda qujatta óziniń oqyǵan oqýyn alǵan bilimim 9 klass dep kórsetedi.
Ákem odan ári óziniń ómirbaıanynda óziniń ómirdegi alǵashqy eńbek jolyn 1944 jyldyń tamyzynan 1944 jyldyń jeltoqsanyna deıin Arandy aýlsovetine qarasty Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma sekretary bolýdan bastalǵanyn jaza kelip, 1963 jylǵy mamyrǵa deıingi istegen qyzmetterin tizbelep jazyp kórsetedi. Osymen birge ol qyzmetter qujattaǵy qyzmetkerdiń eńbek joly týraly málimetter baǵanynda da ákemniń Armıada bolǵan kezinen bastap taǵy da tizbelenip kórsetilgen. Sonymen birge ol qyzmetterge taǵaıyndalýdyń quqyqtyq, zańdyq negizi – qyzmetterge taǵaıyndalý jónindegi berilgen buıryqtar men sol buıryqtardy bergen laýazym ıeleriniń aty-jónderi kórsetilip turǵan, Qazaly aýdanyndaǵy Memlekettik notarıýs qyzmetkeriniń «QazSSR Qyzyl-Orda oblysy, Qazaly aýdandyq Memlekettik notarıýs kontory» dep jazylǵan dóńgelek eltańbalyq móri basylyp kýálandyrylǵan aq paraqqa mashınkamen terilip basylǵan ákemniń eńbek kitapshasynyń kóshirmesi de 1963 jyly mamyrda toltyrylǵan Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń kadrlardy esepke alý boıynsha jeke is paraǵyna qosa tigilgen. 1963 jyly mamyrdaǵy otbasy jaǵdaıy: áıeli Qojahmetova Kúljámıla 1928 jyly týǵan, balalarynyń úlkeni 10 jasta, odan keıingisi 7 jas, odan keıingisi 4 jas, eń kishisi Ǵabdol 2 jasta dep kórsetiledi. Áskerı mindettiligi áskerı mindetten bosatylǵan, SSSR halyqtary tilin bilýi orys tilin biledi dep kórsetedi. Adresine Qazaly aýdany Arandy a/s Engels atyndaǵy sovhoz kórsetilip, sonan soń ákemniń qoly qoıylady. Sol sekildi, 1957 jyldyń 6 naýryzy kúni Qazaly aýdandyq mılısıa bólimi bergen №602125 nomerli tólqujatyn aýystyrý negizinde de Qazaly aýdandyq Soveti atqarý komıtetiniń mılısıa bólimi 1967 jyldyń 16 mamyry kúni bergen pasportynda da «Áskerlik qyzmetke qatynasy mindeti emes», «Áleýmettik jaǵdaıy qyzmetker» dep kórsetiledi.
Ákem sosyn 1965 jyly Qazalydan keshki mektep arqyly orta bilim alady. Bul týraly 1965 jyldyń 16 ıýn kúni bergen orta bilim týraly atestatynda «Keshki jumysshy jastar mektebiniń on birinshi klasyn tolyq bitirip shyqty» deıdi. Ákemniń 1954-1957 jyldar arasynda № 9 a/s M.Gorkıı atyndaǵy qazaq orta mekteptiń keshki bólimi arqyly 9 klass bilim alǵany jaıyndaǵy málimet te, sosyn 1965 jyly Qazalydaǵy keshki mektep arqyly tolyq orta bilim alǵany jaıyndaǵy málimet te ákemniń 1963 jylǵy mamyrda toltyrylǵan Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń kadrlardy esepke alý boıynsha jeke is paraǵyndaǵy qyzmetkerdiń bilimi jaıyndaǵy málimetter baǵanyna naqty túsirilgen.
Sonymen birge ákemniń bilimi jaıly ózge de qujattarynyń ishinde 1942 jyly 23 avgýste «Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany №9 a/s qarasty M.Gorkıı mektebi» bergen oqýshylyq «Maqtaý gramotasy» men sol jeti klastyq bilimi jaıly 1954 jyly 9 avgýste «Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany №9 a/s M.Gorkıı atyndaǵy qazaq orta mektebi» bergen «Dýblıkat» kýáligi bar.
Ákemniń 1942 jylǵy 23 avgýst kúni №9 a/s qarasty M.Gorkıı mektebi bergen №6 sandy «Maqtaý gramotasyna» basylǵan mórinde eki tilde «QSSR Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq sovet atkomy» dep jazylǵan, gramotanyń joǵary bóligine keńestik kósemder V.I. Lenın men I.V. Stalınniń beınesi beınelengen jáne gramotanyń joǵary bóligine Qazaqstannyń gerbi salynǵan, gerbtiń ústińgi jaǵyna «QSSR Oqý halyq komısarıaty» dep jazylǵan oqýshylyq «Maqtaý gramotasynda» «Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdany № 9 Arandy aýlsovetine qarasty M.Gorkıı mektebiniń jetinshi klass oqýshysy Qojahmetov Qolǵanatqa óte jaqsy oqyp, úlgili tártipti bolǵandyǵy úshin berildi. Mektep meńgerýshisi Z. Asanova» dep qoly qoıylyp, mektep meńgerýshisinen keıin taǵy da eki ustazdyń qoly qoıylǵan. Al 1954 jylǵy 9 avgýst kúni №9 a/s M.Gorkıı atyndaǵy qazaq orta mektebi bergen, kýálikke basylǵan mórinde kazaq jáne orys tilderinde «QSSR, Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany, M.Gorkıı atyndaǵy qazaq orta mektebi» dep jazylǵan, kýáliktiń joǵary bóliginde salynǵan Qazaqstan gerbiniń astyńǵy jaǵynda «Qazaq SSR-niń Oqý mınıstrligi» dep jazylǵan, kýáliktiń betine KSRO-nyń gerbi beınelengen, qujatqa «Dýblıkat» dep jazý túsken jeti klastyq bilimi jaıly «Dýblıkat» kýáliginiń mazmunynda «Qojahmetov Qolǵanat 1925 jyly týǵan. Ol Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany №9 a/s M.Gorkıı atyndaǵy qazaq orta mektepte oqyp, sol mekteptiń jeti klasyn bitirip, barlyq emtıhannan ótti. Minez-qulqy óte jaqsy bolyp, oqylǵan pánderden bilimi tómendegideı baǵalandy» dep kýáliktiń betinde kórsetilip qoıylǵan on alty pánniń on úsh pániniń tusyna jaqshaǵa alynǵan sanmen jáne jaqshanyń syrtyna sózben baǵalary qoıylyp, al qalǵan úsh pánniń tusyna – sýret, án-kúı, shet tili pánderiniń tusyna baǵa qoıylmaı, tek syzyqsha belgisi qoıylǵan.
Joǵarydaǵy 1954 jyly «№9 a/s M.Gorkıı atyndaǵy qazaq orta mektebi» delinip otyrǵan bul mektep – óziniń buryńǵy tarıhynda 1958-ge deıin «M.Gorkıı atyndaǵy qazaq orta mektebi» atalǵan, 1958-den 1989-ǵa deıin «Jdanov atyndaǵy qazaq orta mektebi» atalǵan, tolyq orta bilim beretin mektep bolǵanyna 2017 jyly 70 jyl tolǵan – qazirgi Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanynyń Qojabaqy aýylyndaǵy «№25 orta mektebi».
Meniń budan burynǵy jazylǵan «Mektebim – aýylymnyń maqtanyshy» atty maqalamda (25 maýsym, 2017 jyl) osy týǵan jerdegi mektep týraly «1994–2002 jyldardyń arasynda osy kúngi 70 jasqa tolyp otyrǵan Qojabaqy mektebinde ádebıet, quqyq, tarıh pánderiniń muǵalimi boldym» degen joldar bar. Endi sol mektepti sodan 50 jyldan asa ýaqyt buryn, ıaǵnı 1942 jyly tolyq emes orta bilimmen (jeti klass bilim) bitirip shyqqan ákeme 1954 jyly 9 tamyzda berilgen osy jeti klastyq bilimi jaıly «Dýblıkat» kýáliginde sol pánderden qandaı baǵalar qoıyldy eken degende, ákemniń 1954 jylǵy 9 avgýste «M.Gorkıı atyndaǵy qazaq orta mektebi» bergen jeti klastyq «Dýblıkat» kýáliginde bul pánderden: «Qazaq tili men ádebıettik oqý «(5) bes», Tarıh «(4) tórt», «SSRO Konstıtýsıasy» «(4) tórt» degen baǵalar qoıylǵan.
Oqýshy balanyń boıyna bıik estetıkalyq talǵam qalyptastyryp, óner týyndysyndaǵy ásemdikti tanyp uǵa bilýge úıretetin, balanyń kitapqa degen yntasyn oıatyp, oqyrman retinde mádenıetin tárbıeleıtin, tarıh, til bilimi, mýzyka, estetıka sıaqty salalarmen baılanysty, ári óner, ári ǵylym retinde erekshelenetin pán – orta mekteptiń qabyrǵasynda oqytylatyn ádebıet pániniń oqytylý tarıhy jóninde mamandar 1927 jylǵa deıin ádebıet páni jeke pán retinde sanalǵan joq, ol keńestik ıdeologıany ornyqtyrýshy qoǵamtaný quraly retinde oqytyldy. Qazaq ádebıetiniń pán retindegi joly 30-jyldardan bastalady. 1937-1938 jyly ana tili men qazaq ádebıetiniń baǵdarlamasy jasalyp, sonyń negizinde oqýlyqtar jazyldy. 5-10-synyptarǵa arnalǵan baǵdarlamada mektepte ádebıetti oqytý – 5-7-synyptar úshin «Ádebıettik oqý», 8-10-synyptarǵa «Tarıhı ádebıettik kýrs» degen atpen berilip, eki satyǵa salynyp kórsetildi. 1939-1940 oqý jylyn qazaq ádebıetiniń pán retindegi qalyptasqan merzimi dep sanaımyz dep jazsa, al tarıhtyń oqytylýy jóninde mamandar 30-jyldarda tarıhı bilim berýdiń jaıy ózgere bastady. Tarıhty jeke pán retinde qalpyna keltirýmen sıpattalatyn tarıhı bilim berýdiń jańa kezeńi bastaldy dep jazǵan edi. Sonymen birge Uly Otan soǵysynyń kezeńinde ádebıet pen tarıhty oqytýdyń ózindik ereksheligi boldy. Ol, eń aldymen, oqytýdaǵy tárbıelik maqsattarǵa basa mán berýmen aıqyndaldy. 1941-1942 oqý jylynan bastap ádebıet pen tarıhty oqytýda patrıottyq tárbıege erekshe mán berildi. Muǵalim sabaqta oqýshylardy Uly Otan soǵysynda sózsiz Jeńiske jetetinine sendirýge tıis edi. Uly Otan soǵysy sol kezgi mektepter úshin de úlken syn boldy. Sol kezgi mektepter ol synaqtan súrinbeı ótti. Oǵan sol mektepterden tárbıe alyp shyqqan myńdaǵan jastardyń maıdandaǵy janqıarlyq erligi, olardyń óz ıdealdaryna berik bolǵandyǵy, maıdanda da, tylda da tártip pen uıymshyldyqtyń úlgisin kórsete bilgeni dálel bolady dep kórsetiledi derekterde.
Al SSRO Konstıtýsıasy sosıalısik qoǵamnyń erteńgi sanaly jáne belsendi qurylysshylary bolǵaly turǵan oqýshy jastardy erteńgi memlekettik organdardyń, eńbekshilerdiń qoǵamdyq uıymdarynyń qyzmetine belsendi qatysýǵa daıyndaý maqsatynda keńestik mektepterde oqýshy jastarǵa oqytyldy. Ol 1936-1937 oqý jylynyń aıaǵyna deıin-aq mektepterdiń oqýshylaryna egjeı-tegjeıli tanystyryldy. Al 1937-1938 oqý jylynan bastap 7-synyptarǵa derbes pán retinde engizildi. Ol bul synypta 1958 jylǵa deıin oqytyldy. Onda oqýshylar basqa da quqyqtyq taqyryptarmen birge sovet azamattarynyń negizgi quqyqtary men mindetteri týraly oqyp zerdeledi. Sonymen birge azamattardyń Konstıtýsıadaǵy quqyqtary týraly «Oqý oqy, bilim ap, Jón al degen osy zań. Eńbek et te, mindet et, Demal degen osy zań» dep jyrlaǵan edi qazaq aqyny – Jambyl aqyn da sol kezeńde. Sebebi burynǵy keńestik quqyqtyń tarıhynda 1936 jylǵy 5 jeltoqsanda SSRO-nyń ekinshi Konstıtýsıasy qabyldanǵan bolatyn jáne osy Konstıtýsıanyń 13-babyna sáıkes on bir odaqtas respýblıkanyń biri retinde (1936 jyldyń 5 jeltoqsanynda SSRO quramyndaǵy respýblıkalardyń sany on bir, 1940 jyldan on alty, 1956 jyldan on bes) Qazaqstan Odaqtyń sýbektisi dárejesine kóterilip, odaqtas respýblıkaǵa aınaldy jáne osyǵan baılanysty 1937 jyldyń 26 naýryzynda onyń jańa Konstıtýsıasy qabyldandy. Jalpy, qabyldanǵan sovettik Konstıtýsıalardyń baptarynda demokratıalyq mazmuny bar quqyqtar men bostandyqtar jarıa etilgen bolatyn, biraq onyń kópshiliginiń jaı formaldyq qana máni boldy dep aıtylady. Mysaly, saıası quqyqtar (saılaný quqyǵy, memlekettik organdarda qyzmet etýdiń barshaǵa birdeı teń quqyǵy, sóz bostandyǵy t. b.). Sol sıaqty, 1937-1938 jyldardaǵy keń kólemde júrgizilgen qýǵyn-súrgin kezinde adamdar zańsyz jazalandy. Atyldy, qamaldy, jer aýdaryldy. Al bilim alý, eńbek etý, densaýlyqty qorǵaý quqyqtary naqty shyndyqqa aınaldy dep atap kórsetken bolatyn qazaqtyń belgili quqyqtanýshy ǵalym mamandary Táýelsizdik tusynda.
Ákem 1963 jyldyń 20 mamyrynan bastap joǵaryda aıtylǵan Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń bastyǵy qyzmetine Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń bergen buıryǵymen qabyldanady. Sovhoz qurylǵan 1963 jyly Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń áli óz aldyna derbes ǵımaraty bola qoımaǵan edi. Ol aýyldyq Sovettiń keńsesiniń ishinde ornalasqan eken.
Ákem 1965 jyldyń 14 naýryzy kúngi bolǵan saılaýda № 12 «Sosıalızm» saılaý okrýginen jergilikti Sovetke – Qazaq SSR Qyzylorda oblysyndaǵy Qazaly aýdanynyń eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetine depýtattyqqa saılanady. Bul osy 1965 jyldyń naýryz aıynda ákemniń atyna berilgen, tysqy muqabasynda «Depýtat bolyp saılanǵany týraly KÝÁLİK» dep jazylǵan, okrýgtik saılaý komısıasynyń predsedateli jáne okrýgtik saılaý komısıasynyń sekretary qoldaryn qoıyp, eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń dóńgelek gerbtik móri basylǵan ákemniń depýtattyq kýáliginde kórsetilgen. Ákemniń depýtattyq kýáliginiń ishki betinde:
«№ 12 «Sosıalızm» saılaý okrýginiń okrýgtik saılaý komısıasynyń daýys berý protokolyna jáne «Qazaq SSR eńbekshiler depýtattarynyń ólkelik, oblystyq, aýdandyq, qalalyq, poselkelik, selolyq jáne aýyldyq Sovetterin saılaý týraly Erejeniń» 112 jáne 113-statálaryna súıenip, eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetin saılaý jónindegi okrýgtik saılaý komısıasy Qojahmetov Qolǵanat joldastyń 1965 jyly 14 mart kúni Qazaq SSR Qyzylorda oblysy Qazaly aýdanyndaǵy eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetine № 12 «Sosıalızm» saılaý okrýginen depýtat bolyp saılanǵandyǵyn kýálandyrady» dep okrýgtik saılaý komısıasynyń predsedateli men okrýgtik saılaý komısıasynyń sekretary qol qoıyp, eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń «QazSSR Qyzylorda obl. Qazaly aýd. E/depýtat. Arandy aýlsovet atkomy» dep jazylǵan dóńgelek gerbtik móri basylǵan.
Al ákem, jalpy, onyń aldynda da – 50-jyldardyń ishinde de jergilikti Sovetke – Qazaq SSR Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanyndaǵy №9 Arandy aýyldyq Sovetine 1947 jyldan bastap 1959 jylǵa deıin de qatarynan 12 jyl depýtat bolyp saılanǵan bolatyn. Onyń jyldary ákemnin óziniń qyzmet orny – Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń kadry retindegi kadrlardy esepke alý boıynsha jeke is paraǵyndaǵy qyzmetkerdiń saılanbaly organdarǵa qatysýy jónindegi málimetter baǵanynda naqty kórsetilgen. Mysaly, sonyń biri ákemniń 1953 jyldyń 1 naýryzy kúni bolǵan saılaýda № 8 «Teriskendi» saılaý okrýginen Qazaq SSR Qyzylorda oblysy Qazaly aýdanyndaǵy eńbekshiler depýtattarynyń № 9 Arandy aýyldyq Sovetine depýtattyqqa saılanǵandyǵy týraly eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń dóńgelek gerbtik móri basylyp, okrýgtik saılaý komısıasynyń predsedateli men okrýgtik saılaý komısıasynyń sekretary qol qoıǵan, tysqy muqabasyna «Depýtattyqqa saılanǵandyǵy týraly KÝÁLİK» dep jazǵan ákemniń depýtattyq kýáliginde de kórsetilgen. Sonymen birge ákemniń óziniń qyzmet ornyndaǵy 1963 jylǵy mamyrda toltyrylǵan Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń kadrlardy esepke alý boıynsha jeke is paraǵyndaǵy qyzmetkerdiń saılanbaly organdarǵa qatysýy jónindegi málimetter baǵanynda ákemniń joǵaryda atalǵan 1965 jylǵy 14 naýryz kúni eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetine № 12 «Sosıalızm» saılaý okrýginen depýtat bolyp saılanǵany týraly málimet te naqty túsirilgen.
Endi 60-jyldardaǵy qazaq jerindegi baılanys salasy jumysynyń damýy týraly naqtyraq bilý úshin eger derekkózine júginetin bolsaq, 1954 jylǵy 25 jeltoqsanda KSRO Baılanys mınıstrliginiń Ýákiletti Basqarmasy QSSR Baılanys mınıstrligi bolyp qaıta qurylyp, Poshta baılanysy men Elektr baılanysy osy mınıstrliktiń biryńǵaı «Baılanys» salasyn qurdy. 1950-1960 jyldarda qazaq jerinde de Elektr baılanysynyń tehnıkalyq quraldary men televızıany paıdalaný bastaldy. Eger qazaq jerinde 20-ǵasyrdyń basynda 250, al 1930 jyldyń basynda 1250 poshta-telegraf kásiporny, al 1940 jyly 1987 baılanys kásiporny, al 1950 jyly 2438 poshta kásiporny bolsa, al biz qarastyryp otyrǵan 60-jyldardyń ortasynan bastap Qazaqstanda tolyqqandy qyzmet kórsetetin 4000 baılanys bólimshesi jumys istedi. QSSR Baılanys mınıstrliginiń Qyzylorda oblysyndaǵy Qazaly aýdandyq mekemesine qarasty Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń de osy sońǵy kórsetkishte kórsetilgen sannyń ishine kiretini belgili. Respýblıkanyń poshta baılanysy osy kezeńde tıimdilikpen jumys istedi, biraq barlyq tabys elektr baılanysyn damytýǵa jumsaldy. Qarjynyń ósýi, qazirgi zamanǵy tehnıkany engizý 60-jyldardyń ekinshi jartysyna qaraı baılanystyń ár túrin damytýǵa múmkindik berdi. Qalalyq telefon stansıalarynyń qyzmet kórsetý dárejesi eki ese ulǵaıdy. Hat-habarlardy óńdeýdi mehanıkalandyrý men avtomattandyrýdyń nátıjesinde hat, gazet-jýrnaldardy jetkizý eleýli jyldamdady. 60-jyldardyń ishinde faksımıldi baılanysty engizý bastaldy, sonyń kómegimen baılanys jelisi arqyly qujattardy, sýret, foto, syzbalar men gazetterdi jiberý júzege asyryldy. 1970 jylǵy sáýirde Máskeýden Almatyǵa deıin alǵashqy gazet joldary fototelegraf arqyly jiberildi. 1970 jylǵa qarsy televızıa Qazaq eliniń barlyq oblystaryna derlik endi. 1970 jyly barlyq sovhoz, kolhozdar, aýyl keńesterdi telefondandyrý aıaqtaldy. Bul barlyq jelini biryńǵaı avtomattandyrýǵa aýystyrýǵa múmkindik berdi. Qalaaralyq baılanys ta avtomatty qyzmet kórsetý ádisine kóshirildi dep kórsetedi derekkózderi.
Ákem 1967 jyldyń qarasha aıynda Qazaly aýdanynyń Engels atyndaǵy sovhozynyń baılanys bólimshesindegi jumystarynda sosıalısik jarys jolyndaǵy Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasynyń 50 jyldyǵy qurmetine alǵan sosıalısik mindettemelerin tabysty oryndap shyqqany úshin Qyzylorda oblystyq baılanys basqarmasynyń bastyǵy V. Mamontov pen Baılanys qyzmetkerleriniń kásipodaǵy Qyzylorda oblystyq komıtetiniń tóraǵasy V. Latýtınniń qoldary qoıylǵan Qyzylorda oblystyq baılanys basqarmasy men Baılanys qyzmetkerleri kásipodaǵy oblystyq komıtetiniń «Qurmet gramotasymen» marapattalady. Al 1968 jyldyń 30 sáýiri kúni ákemniń esimi Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesindegi jumystarynda sosıalısik jarys jolyndaǵy joǵary óndiristik kórsetkishteri úshin úzdik baılanys qyzmetkeri retinde Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń Qurmet taqtasyna jazylady. Bul jóninde toltyrylǵan «Sosıalısik jarysta joǵary óndiristik kórsetkishterge jetkeni úshin Qazaq SSR baılanys qyzmetkerleriniń Qurmet taqtasyna jazylǵany týraly» degen kýálik qujatqa sol kezgi Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń bastyǵy J. Shúrenov qol qoıyp, «QSSR Baılanys mınıstrliginiń Qyzylorda oblysyndaǵy Qazaly aýdandyq mekemesi» dep jazylǵan dóńgelek gerbtik móri basylǵan. Al 1970 jyldyń 14 sáýiri kúni ákemniń atyna V. I. Lenınniń týǵanyna 100 jyl tolýy qurmetine Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesindegi tabysty jumystary úshin Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń buıryǵymen alǵys jarıalanyp, «Sosıalısik jarystyń jeńimpazy» jalaýshasy tabystalady. Al 1974 jyly ákemniń atyna Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesindegi tabysty jumystaryna oraı Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń buıryǵymen alǵys jarıalanyp, aýdandyq baılanys torabynyń «Qurmet gramotasy» beriledi. Al 1976 jyly ákem Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesindegi tabysty jumystary úshin Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń «Qurmet gramotasymen» marapattalyp, aýdandyq baılanys torabynyń baǵaly syılyǵy tabystalady. Munyń bári tıisti buıryqpen kórsetilgen. Osymen birge osy ýaqyt aralyǵynda ár kezeńderde ákemniń atyna Engels sovhozynyń baılanys bólimshesindegi tabysty jumystary úshin Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń kóptegen alǵystary jarıalanǵany jáne de birneshe ret aqshalaı jáne baǵaly syılyqtarynyń berilgeni týraly da eńbek kitapshasyna jazylǵan.
«Sovhoz úı sala bastady» dep ilgeride aıtylǵandaı, sol kezde ákemniń jumys istegen orny da, keńsesi de – sovhoz salǵan baılanys bólimshesiniń ǵımaraty da bizdiń úıge qarama-qarsy, kósheniń qarsy betine ornalasqan bolatyn. Bul – ortalyq kóshe. Kóshege kezinde Lenın esimi berilgen. Keıin Temirbaı Emeshov esimi berildi. Budan buryn jazylǵan «Baılanys bólimshesi» áńgimesindegi ǵımarat sol bolatyn. Bul – aýyl ortalyǵy. Eger úıden aýlaǵa shyǵyp-aq, kóshe jaq betkeıge kóz tastasańyz, sovhozdyń ortalyq mekemesiniń barlyǵy da kózge kórinip turar edi. Anadaı jerde, kósheniń qarsy betinde mádenıet Úıi ǵımaraty, oǵan qarama-qarsy bette mekteptiń ınternaty, onyń janynda aýyldyq Keńes keńsesiniń úıi, kitaphana da sonda ornalasqan. Oǵan qarsy bette jaǵalaı japsarlas salynǵan dúkender – sharýashylyq zattar, mádenı zattar, azyq-túlik dúkeni jáne osy jerge baılanys bólimshesiniń keıingi ǵımaraty salynǵan. Al kıimder dúkeni baılanys bólimshesiniń burynǵy úıiniń janynda boldy. Jáne de sol jerde ornalasqan turmystyq qyzmet kórsetý úıi, jınaq kasasy jáne avtobýs aıaldamasy, al myna jaqta jazǵy klýb úıi, balabaqsha jáne mektep jáne Engels keńsharynyń keńsesi kózge kórinip turady. Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanyna qaraǵan Engels atyndaǵy sovhozdyń ortalyǵy – osy.
***
Jalpy, budan buryn jazylǵan áńgimelerdegi oqıǵa, mazmun sol ómirde bolǵan nemese adamdardyń aıtqan qalpynan esh ózgertilmeı berilgenimen, adamdarynyń esimderi ózgertilip alynǵan bolatyn. Mysaly, «Soldattyń anasy» áńgimesindegi soldat, «Shaı ústindegi áńgimedegi» Sattar, «Asannyń Myrzabaıy» áńgimesindegi Sabyr – bári bir adam. Ózimniń ekinshi aǵam. Úlken aǵama qazaqtyń belgili jazýshysy Ǵabıt Músirepovtiń esimi berilgen. Odan keıingi aǵama qazaqtyń belgili jazýshysy Ǵabdol Slanovtyń esimi qoıylǵan. Birinshi áńgimedegi oqıǵada 1981–1983 jyldardyń arasynda Tájikstannyń Lenınabadynda óz Otany aldyndaǵy áskerı mindetin ótep júrgen kezi. Sonda sheshem ýaıymdap otyrǵan bolatyn. SSRO Qarýly Kúshteriniń qatarynda áskerı qyzmet atqarý – sovet azamattarynyń qurmetti mindeti, Sosıalısik Otandy qorǵaý – SSRO-nyń árbir azamatynyń qasıetti boryshy dep jazylady 1977 jylǵy SSRO Konstıtýsıasynyń 63 jáne 62-baptarynda. 80-jyldardyń ishi Sovet áskeriniń shekteýli kontıgentiniń Aýǵanstanǵa da kirgizilgen ýaqyty. Áskerı mindetin Aýǵanstan jerinde ótegen er-azamattar ishinde de osyndaı aýyl balalary bolatyn. Mysaly, «Áýenniń úni» áńgimesindegi saz ónerin jaqsy kóretin, dombyra, gıtara sıaqty saz aspaptarynda erkin oınaıtyn Aýǵanstanda bolǵan jigit – osy aǵamdar qaraılas josalylyq jigit. Ol – aǵamdardaǵy tas qalaýshy jigittiń jubaıynyń aǵasy. Bul qurylys ujymynyń ataýy – Qyzylorda «Integrostroı» JSHS. Basshysy – oblysta esimi belgili qurylysshy Baǵdáýlet Ysqaqov.
Al «Shaı ústindegi áńgime» áskerden keıin bolǵan oqıǵa. Ol ýaqyttarda aǵam Engels sovhozynyń baılanys bólimshesinde tájirıbeli elektr monter mamandar Aldabergen Jubanıazov aǵamyz, Daırabaı Jumabaev aǵalarymyzdyń janynda elektr monter bolyp jumys istegen. 85-te Qyzylorda qalasyna kóshti. Jalpy, ákemniń jumys salasynda, baılanys bólimshesinde januıadan úsh adam jumys istedi. Úlken aǵam Qolǵanatov Ǵabıt 1975 jyldyń 7 tamyzynan 1977 jyldyń 15 tamyzyna deıin hat tasýshynyń buıryǵymen (buıryqqa qol qoıǵan bastyq T. Eleýov) ákemniń janynda Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń operatorlyǵy qyzmetin atqardy. Al Gúlzada Qolǵanatqyzy mektepten keıingi jyldarda sol kezgi Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń bastyǵy T. Eleýovtiń III razrádty hat tasýshylyq qyzmetke qabyldanǵandyǵy týraly bergen buıryǵymen 1977 jyldyń 16 tamyzynan bastap Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesine hat tasýshylyq qyzmetke qabyldanǵan edi. Ákem osy 1977 jyldyń 8 dekabrinde dúnıeden ótti. Ákemnen keıin baılanys bólimshesin Altynbaı Serdalıev esimdi azamat basqardy. Ol kisini de el azamat kisi dep aıtatyn. Jalpy, Engels sovhozynyń baılanys bólimshesin 90-jyldarǵa deıin de basqa da azamattar basqardy. Gúlzada ol basshylarmen de bir jumys salasynda áriptes, jumystas boldy. Sonymen birge joǵaryda atalǵan Aldabergen Jubanıazov, Daırabaı Jumabaev, Jappar Dáriǵulov jáne Barshagúl apalarymyz da onymen birge sol kezeńde áriptes bop jumys istesip kele jatty. Jáne de baılanys bólimshesiniń bul kezeńde atalǵan mamandarynan bólek basqa da qyzmetker mamandary boldy. 80-jyldardyń ishindegi Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń de ózindik jumys yrǵaǵy, tynys-tirshiligi boldy. Baılanys bólimshesiniń sol kezde ózderine júktelgen negizgi qyzmettik mindetterinen bólek, sovhoz ortalyǵyndaǵy ózge de mekemelermen birdeı aýylsharýashylyǵyna mal azyǵyn – shóp daıyndap berý isinde sovhozdyń da jumysyna úles qosqan kezderi bar. Sonymen birge kópshilikke arnalǵan mádenı is-sharaǵa da úlesterin qosyp, halyqqa konsert uıymdastyryp bergen kezderi de bar.
«Syrynda kúrish baptaǵan» dep sol 80-jyldarda dúnıege kelgen ataqty «Qazaly válsinde» aıtylǵandaı, ol ýaqyt Syr-Ananyń sýyn emip negizgi tirshilik kózi kúrish ósirip baptaýmen aınalysatyn qarapaıym halyqtyń kóbisiniń qara kúzden erte kóktemge deıingi ýaqyty sál de bolsa damyldaıtyn ýaqyty bolyp tabylatyn. Iyǵyna ketpenin salǵan júzi kúnqaqty, qara tory jigit tań bozynan erte turyp, atyz basyn jaǵalap keledi. Sý egiske birqalypty jaıylypty. Eger kózi qaraqty gazet oqyrmandarynyń sol 80-jyldar ishindegi aýdandyq gazetten osyǵan uqsastaý keletin sóılem joldaryn jıi oqyǵany esinde qalsa, onda bul – Syr salysynyń sýǵa bastyrylyp turǵan ýaqyty. Al qazalylyq kúrishshi dıqandardyń ala jazdaıǵy kúrish tanabyna tókken mańdaı ter eńbegin KazGÝ-diń túlegi, Arandy qyrdyń perzenti, aýdandyq «Lenın týy» gazetiniń sol 80-jyldarda qalam tartqan Jetisken Mákenálıev sekildi kásibı jýrnalısi jalǵyz aýyz sóılemniń ishine syıǵyzar edi: «agrotehnıkalyq talaptarǵa saı kútip-baptady». Eger Arandy qyrdan shyqqan taǵy da bir talantty qalam ıesi, aýdandyq gazettiń sol 80-jyldar ishinde qalam terbegen Raýshanbek Seıtenov sıaqty maıtalman jýrnalısiniń qalamyna «Dala kemeleri kóz ushynda qaraýytady» degen sóılem ilikse, onda qazalylyq dıqandar eńbeginiń tarazyǵa tartylar sáti týdy degen sóz. Bul – kúz mezgili. Óıtkeni kúrish daqyly kúzde orylady. Egilgen kúrish egisiniń ár gektarynan pálen sentnerden ónim jınaldy. Qazalylyq dıqandardyń tógilgen mańdaı ter eńbeginiń qorytyndysy shyqty. Mundaıda «Ásem ánimiz tek Sizge arnalady, qurmetti eńbek adamy!» der edi Qazaly aýdandyq mádenıet Úıiniń konsert júrgizýshi ónerpazy eńbek ozattaryna arnalǵan konsertin bastaı berip. Al Qazaly aýdandyq radıosy: «Qazalydan sóılep turmyz... «Eginjaıdan esken lep» atty habarymyzdy bastaımyz... Habardy daıyndaǵan – jýrnalıs Raýshanbek Seıtenov. Habardyń júrgizýshisi Ordabaı Aıapbergenov» der edi. O.Aıapbergenov – baılanys mamany. Áńgimedegi Engels sovhozy da – negizgi kásibi kúrish ósirýmen aınalysatyn sharýashylyq. Biraq osy 80-jyl, ıaǵnı 1984 jylǵy qujat buryshyna basylǵan sovhozdyń qazaq jáne orys tilinde jazylǵan shtampynda sovhozdyń tolyq ataýy «Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany Engels atyndaǵy QOI SOVHOZY» dep kórsetiledi. Bul negizgi kásibi kúrish ósirýmen aınalysyp otyrǵan sharýashylyqtyń áý basta qoı ósirý baǵytyndaǵy sovhoz bop qurylǵan tarıhyn ańǵartsa kerek. Al kúrish egisi, ony jınaý, Abaı sovhozy, oǵan jastardyń kómekke barǵan ómiri jaıly, sezim dúnıesi qazaqtyń belgili jazýshysy, dramatýrg Sultanáli Balǵabaevtyń «Pedýchılısheniń qyzy» áńgimesinde Sáken men Pernegúl beıneleri arqyly áserli baıandalady. Bul shyǵarma jazýshynyń 1988 jyly «Jazýshy» baspasynan shyqqan «Dala men darıa» kitabyna engen.
Joǵaryda aıtylǵandaı, eńbekshi eldiń sol sál damyldaıtyn ýaqytynda 80-jyldarda ár jeksenbide basshylardyń uıymdastyrýymen sovhozdyń ár mekemesi halyqqa konsert uıymdastyrǵan bolatyn. Sol kezgi baılanys bólimshesi de óz kezeginde uıymdastyrǵan konsertterinde halyqqa halyq kóretindeı jumyr dúnıe usyndy.
Qazaly aýdandyq baılanys torabyna qarasty Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Gúlzada Qolǵanatqyzynyń atyna 1979 jyldyń 6 naýryzynda 8 naýryz – Halyqaralyq áıelder kúni merekesiniń qurmetine oraı Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesindegi hat tasýshylyq qyzmetindegi úzdik eńbegi úshin Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń buıryǵymen alǵys jarıalanyp, Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń baǵaly syılyǵy tabystalǵan. Al 80-jyldar ishinde Qazaly aýdandyq baılanys torabyna qarasty Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Qolǵanatqyzy Gúlzada №17 saılaý okrýginen jergilikti Sovetke – Qazaq SSR Qyzylorda oblysy Qazaly aýdanyndaǵy halyq depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetine depýtat bolyp saılandy. Oǵan berilgen depýtattyq kýálikterdiń birinde – tysqy muqabasynda «Halyq depýtattarynyń aýyldyq Soveti» dep jazylǵan, halyq depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń dóńgelek gerbtik móri basylyp, halyq depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń tóraǵasy Temirbaı Emeshov qol qoıǵan № 4 depýtat kýáliginiń fotosýret japsyrylǵan ishki betine:
«Qolǵanatova Gúlzada joldas № 17 saılaý okrýginen Qazaq SSR-iniń Qyzylorda oblysyndaǵy Qazaly aýdanynyń halyq depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń depýtaty bolyp saılandy. Depýtat Qolǵanatova Gúlzada Arandy aýyldyq Sovetiniń terıtorıasynda jolaýshylar transportynyń barlyq túrinde (taksıden basqa) tegin júrý pravosymen paıdalanady. Kýálik merzimi 1982 jylǵy ıýn aıyna deıin» dep kórsetilgen.
Al 1984 jyldyń 7 mamyry kúni – Radıo kúni jáne barlyq baılanys salasy qyzmetkerleriniń kásibı merekesi kúni qurmetine oraı Qazaly aýdandyq baılanys torabyna qarasty Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Qolǵanatova Gúlzadaǵa Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń aqshalaı syıaqysy berilip, esimi ozat baılanys qyzmetkeri retinde Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń Qurmet taqtasyna jazyldy. Sonymen birge osy 1984 jyldyń 7 mamyr merekesi kúni Qazaly aýdandyq baılanys torabyna qarasty Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Qolǵanatqyzy Gúlzada hat tasýshylyq qyzmetindegi eńbegi úshin «Komýnıstik eńbek ekpindisi» atandy. Tysqy muqabasyna «Ýdarnık komýnısıcheskogo trýda» dep jazylǵan Qazaly aýdandyq baılanys torabyna qarasty Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń hat tasýshysy Qolǵanatova Gúlzadaǵa berilgen ataqtyń kýáligine Qazaq SSR Baılanys qyzmetkerleri kásipodaǵy Qyzylorda oblystyq komıteti Qazaly aýdandyq baılanys toraby kásipodaq komıtetiniń tóraǵasynyń jáne kásiporyn bastyǵynyń qoldary qoıylyp, Qazaq SSR Baılanys qyzmetkerleri kásipodaǵy Qyzylorda oblystyq komıteti Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń «PROFKOM Kazalınskıı ýzel svázı» dep jazylǵan dóńgelek móri basylǵan. Al 1985 jyldyń 7 naýryzy kúni 8 naýryz – Halyqaralyq áıelder kúni merekesiniń qurmetine oraı sovhozdyń baılanys bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Qolǵanatqyzy Gúlzada Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesindegi hat tasýshylyq qyzmetindegi ozyq eńbegi úshin Qazaly aýdanynyń Engels atyndaǵy sovhozynyń dıreksıasy, partıa komıteti, kásipodaq komıteti, komsomol komıteti jáne halyq depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń «Qurmet gramotasymen» marapattaldy. Qazaly aýdany Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Qolǵanatqyzy Gúlzadaǵa berilgen qurmet qaǵazynda:
«Qurmetti Qolǵanatova Gúlzada joldas! Sizge on birinshi besjyldyqtyń qorytyndylaýshy jylynda kórsetken úlgili eńbegińiz úshin jáne 8 mart Halyqaralyq áıelder kúni merekesine sáıkes osy QURMET GRAMOTASYN usynady» dep Qazaly aýdany Engels atyndaǵy sovhoz dırektory Ermaǵanbet Jubatqanov, Qazaly aýdany Engels atyndaǵy sovhozdyń partkom sekretary Q. Orazálıev, Qazaly aýdany Engels atyndaǵy sovhozdyń kásipodaq komıtetiniń tóraǵasy S. Ótenıazov, Qazaly aýdany Engels atyndaǵy sovhozdyń komsomol komıtetiniń sekretary E. Jaqsybaev jáne halyq depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń tóraǵasy Amangeldi Esetov qolyn qoıyp, Qazaq SSR A/sharýashylyq mınıstrliginiń Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanyndaǵy Engels atyndaǵy sovhozynyń «Ovsesovhoz ımenı Engelsa» dep jazylǵan dóńgelek móri jáne halyq depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń «QazSSR Qyzylorda obl. Qazaly aýd. H/d. Arandy aýyldyq soveti atkomy» degen dóńgelek móri jáne Qazaq SSR Aýylsharýashylyǵy qyzmetkerleriniń kásipodaǵy Qazaly aýdanyndaǵy Engels atyndaǵy sovhozdyń kásipodaǵynyń «PROFKOM sovhoza ım. Engelsa Kazalınsk. r-na» dep jazylǵan dóńgelek mórleri basylǵan. Al 1985 jyldyń 5 mamyry kúni 7 mamyr – Radıo kúni jáne barlyq baılanys salasy qyzmetkerleriniń merekesi kúni qurmetine oraı Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń hat tasýshy qyzmetkeri Qolǵanatova Gúlzada Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń aqshalaı syılyǵymen marapattalyp, Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń ozat hat tasýshy qyzmetkeri retinde esimi aýdannyń baılanys torabynyń Qurmet taqtasyna jazyldy.
Gúlzada Qolǵanatovanyń kýálikterine sol kezgi Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń bastyǵy Jomart Qýandyqov jáne Qazaq SSR Baılanys qyzmetkerleriniń kásipodaǵy Qyzylorda oblystyq komıteti Qazaly aýdandyq baılanys toraby kásipodaq komıtetiniń tóraǵasy O. Aıapbergenov qol qoıǵan. Al Ǵabdol Lenınabadtan Armıadan mindetin ótegesin áýelde Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesinde elektr monter bop jumys istedi, sonan soń Engels sovhozynyń qurylys bóliminde de istedi, sonan soń Qyzylorda qalasyna qonys aýdardy. Qyzylorda qalasyna kelip, Qyzylorda qalasynda «Integrostroı» jaýapkershili shekteýli seriktestigine aǵash ustasy boldy. Al «Asannyń Myrzabaıy» áńgimesindegi Aımahan – 60-jyldarda Qojabaqy aýylynda kolhozdardyń negizinde ómirge kelgen Engels atyndaǵy aýylsharýashylyǵy memlekettik kásipornynyń qurylys bóliminde qanshama jyldar aǵash ustalyǵy jáne peshshi jumystaryn atqarǵan maman, eńbek adamy, shyqqan tegi – Asannyń Baımyrzasy (Baımyrza atamyzdyń alty ulynyń bireýi – Jantóre atamyzdan taraǵan) Aıaǵan esimdi aǵamyz. Sheshemniń aıtqan áńgimesinde Engels sovhozy 63-jyly qurylǵannan keıin, ákem 60-jyldar ishinde sovhozdyń ortalyǵynan úı turǵyzǵan kezde de, onyń fýndamentin quıýshynyń biri osy aıtylyp otyrǵan Aıaǵan Kóbekov aǵamyz bolǵan eken. Al shyǵarmadaǵy ishki ister qyzmetkeri Erkin esimdi keıipker – sol Aıaǵan aǵamyzdyń qalada turǵan inisiniń balasy Erbol esimdi azamat.
Al «Soldattyń anasy» áńgimesine kelsek, Kishi júz–Álim–Jamanaq (Shekti)–Óris–Esenáli–Kishkene atalarymyzdan taraǵan: «alty Kishkeneniń» biri, ıaǵnı alty uldyń biri – Asan atamyz bolsa, sol Asan atamyzdyń tórt ulynyń biri – Syrlybaı atamyzdan «bes Syrlybaıdyń» biri, ıaǵnı bes uldyń biri – Myrzaǵul atamyz taraıdy. Al Myrzaǵul atamyzdyń balalary: Baımyrza men Qulshyn atalarymyz. Baımyrza atamyzdan taraǵan alty uldyń biri – Abylda atamyz bolsa, sol Abylda atamyzdyń toǵyz ulynyń biri – Erimbet atamyz. Al Erimbet atamyzdan: Bekeı, Qaraqul, Kelimbet atamyz. Al Bekeı atamyzdan – Qojahmet atamyz taraǵan.
Osy shyǵarmada keltirilgen Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma tóraǵasy Durysbaev pen sekretary Kelmaǵanbetovtiń jáne Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń tóraǵasy Baımahanov pen sekretary Baıdýllaevtyń qoldaryn qoıyp, mórin basyp 1948 jyly bergen semá týraly anyqtamasyndaǵy Baıbolat Qaraqulov aǵamyzdyń famılıasy osy joǵaryda atalǵan Qaraqul atamyzdyń atyna jazylǵan ul, al ózi Bekeıdiń balasy Qojahmettiń uly. Qojahmet ákemiz ben Ulbolsyn anamyzdan úsh ul týǵan: Qolǵanat, Baıbolat, Baımurat. Anyqtama berilip jatqan kezeńde sol týǵan jeri – Arandy qyrynda muǵalim bolyp qyzmet istep júrgen jas jigit Baıbolat Qaraqulov keıinnen Qazaly aýdandyq partıa komıteti jáne Qazaly aýdandyq bilim bólimderinde jaýapty qyzmetter atqarǵan maman. Qazalylyq sazger Qorǵan Joldybaevtyń «Qazaly válsiniń» óleńiniń avtory, Arandy qyrynyń túlegi Jetisken Mákenálıev jaýapty shyǵarýshysy bolǵan, avtorlary: 1995-1997 jyldar arasynda Qazaly aýdanyn basqaryp, ákimi bolǵan azamat Nájmádın Túrikbenuly Musabaev pen tarıh ǵylymynyń kandıdaty Aıgúl Nájmádınqyzy Musabaevalardyń aýdan tarıhyna arnalǵan tarıhı mańyzy zor eńbek – «Ortaımaǵan qazany – qasıetti Qazaly» kitabynyń 81-betinde Qazaly aýdanynyń tarıhyndaǵy Qazaly aýdanynyń mádenıet bóliminiń bastyqtary bolǵan azamattardyń qatarynda Baıbolat Qaraqulov esimi de engizilgen. Iaǵnı ákemniń týǵan inisi, Qazaly aýdanynyń bilim berý salasy tarıhynda esimi belgili Baıbolat Qaraqulov aýdan tarıhynda Qazaly aýdandyq mádenıet bóliminiń bastyǵy boldy. Bul qatarda jýrnalıs J. Mákenálıev te bar. Arandy qyrdyń tósinde týǵan ul, esimi tanymal jýrnalıs J. Mákenálıev budan buryn jarıalanǵan «Ustaz Aqanjan Kelimbetov aǵaıdyń óleńderi» shyǵarmasynda aıtylǵandaı, aýdandyq «Qazaly» gazetin de basqardy jáne Qazaly aýdandyq mádenıet bólimin de basqardy. Jalpy, keıinnen tanymal jýrnalıs, redaktor, QR Mádenıet qaıratkeri bolǵan aqyn J. Mákenálıevtiń aýdan ortalyǵyna kelip, aýdannyń mádenı-rýhanı ómirine aralasýy áý basta 70-jyldarda óziniń týǵan topyraǵynda turyp qyzmet etkende-aq, Engels sovhozynyń aýrýhanasynda feldsher bop istep júrgende-aq sovhozdyń mádenı-rýhanı tynys-tirshiligine aralasýynan bastalǵan bolatyn.
Al Bekeı atamyzdyń balalary Rahat, Qojahmet, Álıa, Orynsha jáne Qojaq pen Qojabaı. «Soldattyń anasy» áńgimesinde Tájikstanǵa barǵaly otyrǵan Sultanmurat sol Álıa apamyzdan taraıdy. Sondyqtan ol Rahat, Qojahmetter áýletine jıen. Onyń inisi Ábdimurat Lenınabadta bolǵan. Aýyl jigiti Taýrat ta Lenınabadta boldy. Sol kezde Sultanmuratpen birge inisine baryp-qaıtqaly otyrǵan ekinshi adam onyń aǵasy Marhabat bolatyn. Qyzylbaı da Lenınabadta bolǵan. Biraq ol barǵannan soń Oshqa (Qyrǵyzstan) aýysty. Bulardyń bári Engels sovhozynyń jigitteri, Qyzylbaı Jdanovtyń jigiti. Olarmen birge 81-degi kóktemgi shaqyrylymmen Shoqan da alynǵan. Biraq ol Qyzylorda qalasynan qaldyryldy. Ol kúzgi shaqyrylymmen ketti. Ol da Engels sovhozynyń jigiti. «Shaı ústindegi áńgimede» ol jigitter joq. Olar syrttan. Armıada bir bolǵan jigitter syrttan da keldi. Mysalǵa, Jalǵas. Ol – Órkendeýlik.
Soldattyń analary qazirde bar. Olardyń uldary endi Qazaqstan Armıasynda qyzmet etedi. Qazaq jeriniń tynyshtyǵyn qorǵaıdy. «Sarbazdyń Arýǵa sálemi» óleńinde búgingi Qazaqstan sarbazy óziniń eldegi arýyna:
Onda kúz edi, taǵy da endi kúz keldi,
Hazar jaqtan aqsha bulttar júzdi endi.
Sol bulttardan sarbazdyń uq sálemin,
Qaýyshtyrar kún de jaqyn bizdi endi.
Hat jazystyq, syr aıtystyq, uǵystyq,
Degem talaı: shekaramyz tynyshtyq.
Elimizdiń shekarasyn kúzettik,
Sol tynyshtyq – Otan úshin yrys-qut.
Biz ótkizdik áskerdegi jyldy, aıdy,
Endi kóńil júrek ánin tyńdaıdy.
Sarbazdarǵa týǵan jeri qol bulǵap,
Saǵynyshy burynǵydan ulǵaıdy.
Olar búgin soldat boldy – shyńdaldy,
Ótkizdi de jaýyngerlik syndardy.
Deıdi endi týǵan jer men týysqa,
Oralýǵa bizge qansha kún qaldy.
Olar munda aldy qurysh-taǵylym,
Sálemderin elge jetkiz báriniń.
Umytqan joq sarbaz bir sát dostaryn,
Oılady ár kez ata-anasyn, Arýyn.
Otan barda – qalmas uldar elenbeı,
Qorǵan olar saýyt-bolmys berendeı.
Óz kóńilim óziń jaqqa qol bulǵap,
Týǵan Otan – Syrǵa sálem degendeı.
Keshe kúz edi, taǵy, mine, kúz keldi,
Sarbaz kóńil saǵynysh bop júzdi endi.
Hazar jaqtan tynyshtyq bop kúlgen kún,
Aman-esen qaýyshtyrsyn bizderdi,
– dese, 80-jyldardyń ishinde aıtylatyn ánde olardyń aǵalary áskerge attanyp bara jatyp ózderiniń eldegi arýlaryna:
Jylama, janym, jylama,
Jylaǵanmen kóńil tola ma?
Eki jyl baryp keleıin,
Soldat bop men de kóreıin,
– dep attanǵan edi. Bul gıtarada aıtylǵan án.
Maqsattary qolyn bulǵap kósh belden,
Áýenmenen jastyq arman kóshke ergen.
Sol gıtara arý qyzdyń jigitin
Kútip alyp turdy sosyn áskerden.
***
Ákeme baılanysty jazylǵan qujattarda aty túsken týǵan jerimizdiń bir kolhozy – Qyzylorda oblysyndaǵy Qazaly aýdany № 9 Arandy a/s qarasty Jdanov atyndaǵy kolhozy, joǵarydaǵy aıtylǵandaı, búgingi Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany Arandy aýyldyq okrýgine qarasty eki aýyldyń biri – Arandy aýyly bolsa, al ákeme baılanysty qujattarǵa aty túsken týǵan jerdiń ekinshi bir kolhozy – № 9 Arandy a/s qarasty M.Gorkıı atyndaǵy kolhozy – búgingi Arandy aýyldyq okrýgine qarasty eki aýyldyń biri, sol Arandy aýyldyq okrýginiń ortalyǵy bop turǵan Qojabaqy aýyly ekendigi belgili. Osy Qojabaqydaǵy mekteptiń 1955 jyly bitirgen túlegi, profesor Almas Jamanbaev óziniń ómir jolyndaǵy dosy, Arandy qyry, Qojabaqy topyraǵynan shyqqan úlken tulǵa, mekteptiń tuńǵysh medalısi Ábı Dáýletkerimov jaıly 2013 jyl 23 jeltoqsandaǵy «Qazaly» gazetindegi «Qajymas qaırat ıesi edi» atty maqalasynda «Ábımen 1953 jyldyń qyrkúıek aıynda Qazaly aýdanynyń M.Gorkıı atyndaǵy kolhozdyń (qazirgi Qojabaqy aýyly) orta mektebinde toǵyzynshy synybyna oqýǵa barǵanymda tanysqan edim» dep jazady. Al sonymen birge ózi de mekteptiń Kúmis medal ıegeri Almas Jamanbaev estelik maqalasynyń ekinshi bir jerinde «Dáýletkerimov Ábı Dáýletkerimuly Arandy jerinde, Maksım Gorkıı atyndaǵy kolhozynda 1937 jyly 11 jeltoqsanda dúnıege kelgen. Ákesi Dáýletkerim, sheshesi Dámesh te kolhozshy boldy. Qojabaqydaǵy on jyldyq mektepke 1944 jyly baryp, 1954 jyly Kúmis medalmen bitirgende onyń atestatynda jalǵyz «4» trıgonometrıa páninen bolatyn» deıdi. Demek, №25 mekteptiń 1955 jylǵy tól túlegi, ǵalym profesordyń sózimen aıtqanda, Qojabaqy mektebiniń alǵashqy medalısi Ábı Dáýletkerimov sol ózi 1954 jyly Kúmis medalmen bitirip shyǵatyn Qojabaqynyń mektebiniń esigin 1944 jyly ashqan. Bul degen sóz, qazirgi Qojabaqynyń mektebi óziniń ótken tarıhynda 1944 jyly tarıhta bar degen sóz. Ákemniń de Qazaly aýdandyq baılanys torabynyń 1963 jylǵy mamyrda toltyrylǵan jeke is paraǵyndaǵy óz ómirbaıanynda 1942 jyly Arandy aýlsovetine qarasty M.Gorkıı mektebin jeti klastyq bilimmen bitirdim dep jazyp otyrǵany da jáne 1942 jyldyń 23 tamyzy kúni berilgen oqýshylyq «Maqtaý gramotasynda» mektep basshylarynyń «Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdany №9 Arandy aýlsovetine qarasty M.Gorkıı mektebiniń jetinshi klass oqýshysy» dep jazyp otyrǵany da osy kúngi Qojabaqydaǵy Qojabaqy mektebi bolatyn. Sol mekteptiń burynǵy izi, sol mekteptiń burynǵy ótken tarıhy. Al ákeme baılanysty qujatta aty túsken taǵy da bir kolhoz, 1945 jyly jumys istep turǵan, ıaǵnı 1945 jyly ákeme «1943 jyly armıaǵa ketip 1944 jyly kelgen. Qazirgi turǵan jeri №11 a/s «Sosıalızm» kolhozynda muǵalim bolyp isteıdi» dep anyqtama berip otyrǵan, jalpy, bizdiń týǵan jerimizdiń tarıhyna katysy bar №11 «Sartóbe» aýlsovetine qarasty «Sosıalızm» kolhozy týraly aıtar bolsaq, sheshemniń kezinde osy kolhoz týraly aıtqan bir áńgimesinde «Kezinde dúrildep turǵan kolhoz edi. Qazir jurty jatyr» dep sóılegen edi. Onda ol kolhozdyń ornynda aýyl joq degen sóz. Qazaqtyń tarıhshy ǵalymdarynyń derekterinde keltirilgendeı, Uly Otan soǵysy aıaqtalatyn 1945 jyly Qazaqstandaǵy kolhozdardyń sany 6737 kolhoz boldy, al 52-jylǵa deıin ol kolhozdar sany edáýir qysqaryp, 1952 jyly Qazaqstandaǵy jumys istep turǵan kolhozdyń sany 2047 kolhoz boldy. Sebebi respýblıka boıynsha Uly Otan soǵysynan keıingi kezeńde kolhozdardy biriktirip, irilendirý prosesi júrgen edi. Mine, osy prosestiń bizdiń týǵan óńirdegi «Sosıalızm» kolhozynyń tarıhyna da qatysy bar.
Al ákem osydan dál 75 jyldan asa ýaqyt buryn, ıaǵnı 1944 jylǵy avgýst aıynda burynǵy Sovetter Odaǵynyń Lenıngrad oblysynyń Lenıngrad qalasynan shyǵyp, sol ýaqytta ózimen birge óziniń janynda kele jatqan qyzyl ásker kitapshasynyń «Obshıe svedenıa» bóliminde jazylyp turǵan óziniń týyp-ósken jeri, úıiniń adresi – Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanynyń № 9 Arandy aýyldyq Sovetine qarasty Jdanov atyndaǵy kolhozyn betke alyp, áskerden joǵarydaǵy «Jeńis kúni nemese týǵan jer uǵymy» shyǵarmasyndaǵy keıipker soldat sekildi ol da asyǵa basyp kele jatqanda, sol ýaqytta onyń arqa tusynda, keıinde, shyqqan jeri, shyqqan qalasynda qalǵan № 268 áskerı evakogospıtaldiń ǵımaraty qazirgi ýaqytta bar. Onyń ǵımaraty búgingi Reseı memleketiniń mádenı astanasy Sankt-Peterbýrg qalasynyń Petrograd aýdanynyń Mır kóshesinde. Osy kóshe boıyndaǵy (17-úı) ǵımarat qabyrǵasyna memorıal taqta ornatylyp, taqtaǵa mynadaı tekst jazylǵan:
«V etom zdanıı v blokadnom Lenıngrade s 1941 g. po 1945 g. razmeshalsá voennyı evakogospıtal № 268 dlá lechenıa ranenyh na frontah Velıkoı Otechestvennoı voıny».
Al ákeme 1944 jyly Lenıngrad qalasynda qol qoıyp berilgen, № 268 áskerı evakogospıtaldiń dóńgelek móri basylyp kýálandyrylǵan № 188575 sandy qujatpen birge, onyń qyzyl ásker kitapshasynyń ishki paraqtaryna da tıisti jazbalar túsirip, túsirgen ár jazbasynyń astyna «medısına qyzmetiniń kapıtany Vaısman» dep qol qoıyp, qoıǵan qolyn № 268 áskerı evakogospıtaldiń dóńgelek mórin basyp kýálandyryp otyrǵan № 268 áskerı evakogospıtaldiń medısına qyzmetiniń kapıtany Vaısman jaıly derekkózderinde mynadaı derekter berilgen:
Lıa Elkonovna Vaısman – sovetskıı voennyı deıatel, kapıtan medısınskoı slýjby. Lıa Vaısman rodılas v 1910 godý v Nıkolaeve. S sentábrá 1941 goda – v RKKA. Vo vremá Velıkoı Otechestvennoı voıny – nachalnık otdelenıa evakogospıtalá № 268.
Al artılerıanyń negizgi atys jáne taktıkalyq bólimshesi «Dıvızıon» jaıly derekkózderinde:
«Dıvızıon áskerı bólim (polk t.b.) quramyna enedi nemese óz aldyna derbes te (bas komandovanıeniń rezervinde) bolýy múmkin» degen derek berilse, al jeke bólim jaıly derekkózderinde:
«Jeke bólim – derbes shtat boıynsha ustalatyn jáne urystyq nemese arnaıy tapsyrmalardy oryndaýǵa arnalǵan ár túrli ásker túrleri men arnaıy áskerlerdegi taktıkalyq jáne ákimshilik-sharýashylyq bólik. Jeke bólimderge qurama (bólim) quramyna kirmeıtin jeke polkter, batalóndar, dıvızıondar, rotalar, eskadrılıalar jáne solarǵa saı áskerı bólimsheler jatady» degen derek berilgen.
Al ákemniń áskerde artılerıada alǵash bolǵan áskerı qyzmeti «Ezdovoı» qazirgi Qarýly Kúshterde joq. Ol jaıly Moskva qalasynan 1954 jyly Shet tilder men ult tilder sózdikteriniń baspasynan shyqqan oryssha-qazaqsha sózdiktiń (50000 sóz, jalpy redaksıasyn basqarǵan fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor N. T. Saýranbaev) 178-betinde mynadaı uǵym-túsinik berilgen:
EZDOVOI m. voennyı termın. ezdovoı (áskerı júk arbasyndaǵy delbeshi). Al túrki tildes halyqtarymyzdyń biri – qyrǵyz tilindegi sózdikte orys tilindegi «Ezdovoı» sózine «Artılerıada araba aıdoochý soldat» degen uǵym-túsinik berilgen.
Joǵarydaǵy kitaptyń ózindik tarıhy bar. Bizdiń úıdiń otbasy músheleriniń balalarynyń aýzynan «kókemniń kıiz kitaby» atalyp ketken bul kitap – ákemniń óziniń kitaby, ózinen qalǵan kitap. Sirá, kitaptyń kóleminiń óte úlken bolǵanyna jáne qalyńdyǵyna baılanysty solaı atalyp ketken bolý kerek. Bul kitapty ákemniń satyp alǵanyna bul kúnde 64 jyl toldy. Ákem ony Arandy aýyl Sovetindegi M.Gorkıı atyndaǵy kolhozdyń kitaphana úıi meńgerýshisi bolyp júrgen kezinde satyp alǵan. Sonan soń ákem kitaptyń alǵashqy ishki betine «Qojahmetov» dep óziniń famılıasyn jazyp, famılıasynyń janyna qolyn qoıyp, onyń astyna «5.VI-1956 jyl. Satyp alyndy Qazalydaǵy kitaphana dúkeninen» dep jazý túsirip ketken. Bul kezde irgetasyn orystar qalaǵanyna júz jyldan asqan Qazaly qalasy Qazaly aýdanynyń ákimshilik ortalyǵy bolyp turǵan edi. Ol 1958-ge deıin de ortalyq boldy. Ákem keıin bul jazýdyń tusyna «Qojahmetov Qolǵanat» dep taǵy óz aty-jónin jazyp, onyń astyna óziniń jeti balasynyń aty-jónin, olardyń dúnıege kelgen kún-jyldaryn jazyp qoıǵan. Olardyń keıingi 4-eýiniń famılıasy qujat negizinde Qojahmetov bolsa da, bárin de óz atyna Qolǵanatov dep jazady. Kitapqa bul ekinshi jazýyn túsirgen kúnin ákem ol jazýdyń astyna «I/II 1970» dep kórsetken. Bul kitapqa ákem alǵashqy jazýyn túsirgende, bul 7 balanyń keıingi 5-eýi áli dúnıege kelmegen bolatyn. Bul kitapqa ákem alǵashqy jazýyn túsirgende, sol jyly, 1956 jylǵy maıda týǵan úlken aǵam Ǵabıttiń ózi de (otbasyndaǵy jeti balanyń ishindegi ekinshi bala) bir aılyq, besik balasy edi. Onyń 1956 jyly berilgen kýáliginde «Balanyń týǵan jeri: Arandy
aýdany: Qazaly oblysy: Qyzylorda» deıdi. Arandy – bul jerde aýlsovettiń aty. Iaǵnı Arandy aýlsovetinde týdy degen sóz. Eger týylǵan eldi mekenin de naqtylasaq, onda Ǵabıt Qolǵanatov M.Gorkıı kolhozynda týǵan. Al 1955 jyly shyqqan (Goznak. 1955) Ǵabıttyń «Týýy týraly kýáliginde» «Tirkelgen orny: Qazaly aýdany Arandy a/s Maksım Gorkıı kolhozy» dep kórsetiledi.
Bul kitapqa ákemniń túsirgen jazýynan keıin de balalarynyń tarapynan jazý túsken. Sondaı jazý kitaptyń 934-betine jazylǵan, 1983 jyly maýsym aıynda orys tilinen Qojabaqy mektebin bitirý emtıhanyna daıyndalyp otyryp jazylǵan «Búgin 13/VI-83 jyl. Erteń orys tilinen emtıhan bolady. Endi 4 emtıhan qaldy. 25 ıýnde emtıhandy da aıaqtaımyz» degen №25 orta mektebinde 1973-1983 jyldardyń arasynda oqyǵan 66-jylǵy Lázzat Qojahmetovanyń jazýy. Budan buryn jarıalanǵan «80-jyldardaǵy ustazdar» jáne «Muǵalimder kúni búgin» shyǵarmalaryndaǵy «Amangeldi aǵaı sabaqty kúshti beredi» dep júrgen «66-nyń matematıkteri» dep júrgenimiz – orta mektep qabyrǵasynda oqytylatyn matematıka pánine kelgende óte qushtar bolǵan oqýshy osy 66-lardyń matematıgi Lázzat Qojahmetova bolatyn. Ol oqý úzdigi boldy. Óz klasyn «Aqjúrekterim meniń!» dep erkeletip ustaǵan qazaq halqynyń ataqty kúıshi, kompozıtory Dına Nurpeıisovanyń týǵan nemeresi, óziniń turaqty synyp jetekshisi, geografıa páninen sabaq bergen ustazy, Qazaq SSR Halyq aǵartý isiniń úzdigi Baljan Nurpeıisova ustazdyń synyptaǵy súıikti shákirti bolǵan. Sonymen birge matematıka pániniń bilikti ustazy, №25 mektep dırektory, 1963 jyly sol jyly qurylǵan Engels atyndaǵy sovhozǵa eńbekshiler depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp kelgen Temirbaı Emeshov 1985 jyly demalysqa shyqqan soń (Temirbaı Emeshov 1921 jyly Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany Qarlań aýyldyq Soveti Birlik aýylynda týǵan. 1939 jyly Qazalydaǵy №17 mektepti bitirgen. 1940-1941 jyldardyń arasynda Almatydaǵy baılanys tehnıkýmynda oqyǵan, oqýdan soǵys bastalýyna baılanysty qol úzgen. 1941-1945 jyldar arasynda Uly Otan soǵysynyń kezinde Qazaly aýdandyq áleýmettik qamsyzdandyrý bólimderinde jáne eńbekshiler depýtattarynyń Qazaly aýdandyq Sovetiniń atqarý komıtetterinde jaýapty qyzmetterde istep, Uly Jeńiske úlken úles qosqan. Soǵystan soń 1946-1950 jyldar arasynda Qarlań aýyldyq Soveti atqarý komıtetiniń, 1950-1951 jyldar arasynda Arandy aýyldyq Soveti atqarý komıtetiniń, 1951-1963 jyldar arasynda Kalının aýyldyq Soveti atqarý komıtetteriniń tóraǵalary qyzmetterinde istegen. Jergilikti saılanbaly memlekettik bılik organy – Sovetke depýtat jáne tóraǵa bolǵan Temirbaı Emeshov óziniń uzaq jylǵy ómirinde kóptegen joǵary dárejedegi marapattardyń ıesi atanǵan. 13 ul-qyzǵa áke bolǵan. 2001 jyly 80-ge tolǵan toıy Qojabaqy aýylynda Táýelsiz eldiń ósip kele jatqan jas urpaǵyna úlgi berer joǵary dárejede, kesh senarıiniń taqyryby «Qurmet, syı da – bári tabylady, artyńda bolsa ǵumyryń maǵynaly» degen ataýmen mereıtoı ıesiniń jan-jaqta turatyn ul-qyzdarynyń tikeleı atsalysýymen atalyp ótti) Sovet tóraǵasy bolǵan Amangeldi aǵaıdan da mekteptegi matematıka pánin oqyǵan. Biz mektepten alǵashqy qońyraý daýsyn estigen 1976 jyly №25 mekteptiń dırektory laýazymyna taǵaıyndalyp, 9 jyl № 25 orta mekteptiń dırektory qyzmetin atqaryp, 1985 jyly halyq depýtattarynyń Arandy aýyldyq Sovetiniń atqarý komıtetiniń tóraǵalyǵy laýazymyna saılanǵan depýtat, isker basshy Amangeldi Esetov aǵaıǵa bizdi sol 1976 jyly 7 jasymyzda Qojabaqy mektebiniń bastaýysh synybyna 1-synypqa oqýǵa qabyldap alyp, úsh jyl tárbıe berip, 1979 jyly úlken mektepke qaraı uzatyp salǵan alǵashqy ustazymyz, aýyl zıalysy, aqyn Nuǵyman Ábdirazaqov osy 1985 jyly bylaı dep tilek shýmaǵyn arnaǵan:
İsker de basshy edi Amangeldi,
Ornyna Sovet qoıdy qalap eli.
Aldynan baqyt tilep jas jigittiń,
Qol soǵyp kollektıvi qala berdi.
Halyqtyń qalaýlysy ol da buryn,
Qaldyrmaı júrgen jigit jolda júgin.
Biledi ár jumystyń aǵymynda,
İstedi kollektıvten jazbaı jubyn.
Ustazdyń ustazy ol – jaqsy inim,
Eskertip turatuǵyn bolsa miniń.
Óse ber, Amangeldi, tilektespiz,
Saıladyq el aǵasy etip búgin.
Al Lázzat orys tili pánin № 25 mektep tarıhynda talaı shákirt tárbıelep, bilikti tarıhshy bolǵan, sonan soń baryp Qazaly aýdanyndaǵy №238 mekteptiń dırektorlyǵy laýazymyna taǵaıyndalǵan pedagog Amanbaı Esetov aǵaıdyń jubaıy, orys tiliniń ustazy Gúljan Jarylǵasova apaıdan oqyǵan. Lázzatqa orys tili páninen sabaq bergen №25 mektep tarıhyndaǵy sol kezgi orys tili men ádebıeti pániniń óte bilikti ustazy Gúljan Jarylǵasova apaıdyń qazaq balalaryna orys tilin oqytýda qoıar talaby óte qatańdaý ustaz bolǵanyn sol kezgi oqýshylar biledi. Sondyqtan joǵarydaǵy «kókemniń kıiz kitabyn» bizdiń úıde ákemniń ózinen keıin kóbirek ustaǵan osy Lázzat bolsa kerek. Al «Bas redaksıadan» degen sózinde «Oqyrmandar bizdiń ensıklopedıadan barlyq qurlyqtar jaıly, planetamyzdyń barlyq el, halyqtary jaıly, dúnıe júzi ǵylymy men jetistikteri jaıly tolyq túsinik alady. Sonymen qatar qazaq halqynyń etnıkalyq, etnografıalyq jaılaryna baılanysty, áıgili taıpalary men rýlary týraly, turmys-salt, ádet-ǵurpy týraly jáne osy baǵytta buryn-sońdy qalyptasqan táýir ulttyq dástúri men jańalyqtary týraly tıisti derek, málimetter beriledi» dep jazylǵan, Almatydan 1972 jyly Qazaq Sovet Ensıklopedıasynyń Bas redaksıasy shyǵarǵan ensıklopedıanyń 1-tomy («A» árpi) «Qazaq halqynyń tuńǵysh ensıklopedıasy» da bizdiń úıde ákemniń zamanynan beri kele jatqan kitap.
Bul ensıklopedıada Uly Otan soǵysynyń kezeńindegi Sovet artılerıasy men 2-dúnıejúzilik soǵysta ár elder qoldanǵan artılerıa qarýlary jaıly da túsinik beriledi. Ákem soǵys ýaqytynda artılerıalyq dıvızıonnyń artılerıa parkinde «delbeshi» bolǵandyqtan jáne búgingi mektep oqýshysyna da Uly Otan soǵysy, 2-dúnıejúzilik soǵys taqyryptarynda jumystar oryndaǵanda paıdasy tıer degen oımen odan da kishkene málimet bere keteıik. Qazaq halqynyń tuńǵysh ensıklopedıasynyń Bas redaktory:
M.Q. QARATAEV.
«ÁSKERI İS» bilim salasy boıynsha redsovetteri men keńesshileri:
N. BAIKENOV – general-maıor (predsedateli), Q. AMANJOLOV – podpolkovnık, T. BALAQAEV – tarıh ǵylymynyń kandıdaty, K. BOSHAEV – general-maıor, H.Á. MÁMBETQAZIEV – podpolkovnık, S. NURMAǴAMBETOV – general-maıor.
Artılerıalyq zeńbirek – jaýdyń jandy kúshin, qural-jabdyqtaryn joıýǵa jáne onyń qorǵanys qurylystaryn qıratýǵa qoldanylatyn soǵys mashınasy. Ol joǵary temperatýradaǵy (3000°-qa deıin) dári gazynyń qysymymen atylady. Artılerıalyq zeńbirektiń 4 túri bolady: zeńbirek, gaýbısa, mortıra, mınomet. Sovet artılerıasynda gaýbısa men zeńbirektiń erekshelikteri saqtalǵan gaýbısa-zeńbirekter bar. Qashyqtaǵy jáne kólbeý jatqan nysanany joıýǵa zeńbirek, jyra túbinde, saıda, tereń orda jatqan jaýdy qurtýǵa mınomet paıdalanylady. Gaýbısa jaýdyń qorǵanys bekinisterin (baspana, blındaj, baqylaý pýnktteri) qıratady. Mortıra – jaýdyń berik qorǵanysyn qıratatyn qysqa uńǵyly iri kalıbrli zeńbirek. Uly Otan soǵysy qarsańynda Sovet Armıasynyń Qarýly Kúshterinde 45- jáne 76-mm jańa zeńbirekter, 122- jáne 152-mm zeńbirek, gaýbısa, gaýbısa-zeńbirekter, 203- jáne 305-mm gaýbısalar, 280-mm mortırler, 82- jáne 120-mm mınometter, 37-, 76-, 85-mm zenıtti zeńbirekter boldy. Al Uly Otan soǵysynda reaktıvti, zenıtti, tankilik, ózdiginen júretin artılerıa men mınometter jedel qarqynmen damytyldy. Soǵys kezinde Sovet Odaǵynda 45-, 57-, 76- jáne 100-mm jańa zeńbirekter, 152-mm gaýbısa men 160-mm mınomet, jańa reaktıvti qondyrǵylar jasalyp, qarý-jaraq qataryna engizildi. Joǵary sapaly artılerıa qarýlaryn jasap shyǵarý isine V.G. Grabın, I.I. Ivanov, F.F. Petrov, B.I. Shavyrın basqarǵan konstrýktorlyq búrolar zor úles qosty. Uly Otan soǵysynda N.N. Voronov, M.P. Dmıtrıev, S.A. Krasnopevsev, V.I. Kazakov, M.I. Nedelın, G.F. Odınsov, F.A. Samsonov, A.K. Sokolskıı, N.M. Hlebnıkov, M.N. Chıstákov, N.D. Iakovlev sıaqty ataqty áskerı basshylar artılerıany jetildirip, oıdaǵydaı qoldaný isine zor úles qosty.
2-dúnıejúzilik soǵys kezinde Germanıa 37-, 50-, 75-, 105- jáne 150-mm zeńbirekterdi, 105-, 150-mm gaýbısalardy, Ulybrıtanıa 40-, 120-, 152-mm zeńbirekterdi, 94-, 152-mm gaýbısalardy, Fransıa 47-, 75-, 105- jáne 155-mm zeńbirekterdi, 155-mm gaýbısalardy, AQSH 35-, 155-mm zeńbirekterdi, 105-, 155-mm gaýbısalardy, Japonıa 37-, 75-, 105-mm zeńbirekter men 105-mm gaýbısalardy qoldandy.
Al ákemniń artılerıa dıvızıonynyń artılerıa parkindegi áskerı qyzmetinen keıingi qyzyl ásker kitapshasyna málimeti túsip, komandırdiń qoly qoıylyp, ony kýálandyryp polktiń dóńgelek gerbtik móri basylǵan 389-zapastaǵy atqyshtar polki Uly Otan soǵysy ýaqytynda Lenıngradta bolǵan zapastaǵy atqyshtar polki. Onyń komandıri 1943 jylǵy mamyrda jasaǵan erligi úshin Qyzyl Juldyz ordenimen nagradtalǵan, marapattalǵan sáttegi áskerı ataǵy podpolkovnık Pavel Pavlovıch Gýláshov boldy. 389-zapastaǵy atqyshtar polki Uly Otan soǵysy ýaqytynda Lenıngradta jáne onyń mańaıynda ornalasqan, Lenıngrad maıdanynyń shtabyna tikeleı baǵynǵan 36-zapastaǵy atqyshtar brıgadasynyń quramynda boldy. 36-zapastaǵy atqyshtar brıgadasy 1944 jyldyń mamyr aıynan bastap 36-zapastaǵy atqyshtar dıvızıasy bolyp qaıta atalady.
Al 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy burynǵy 136-atqyshtar dıvızıasy. Jalpy, Uly Otan soǵysynyń tarıhyndaǵy eń uzaqqa sozylǵan shaıqas – Lenıngrad úshin shaıqas 1941 jylǵy 10 shildede bastalyp, 1944 jyldyń 9 tamyzy kúni fın shekarasynda aıaqtaldy.
Lenıngrad blokadasynyń bastalǵan kúni – 1941 jylǵy 8 qyrkúıek.
Lenıngrad qorshaýynyń buzylǵan kúni – 1943 jylǵy 18 qańtar.
Lenıngradtyń jaý qorshaýynan tolyq azat etilgen kúni – 1944 jylǵy 27 qańtar.
Ákemniń joǵarydaǵy 1956 jyly Arandy aýyldyq Sovetiniń kitaphana meńgerýshisi qyzmetinde istep júrgen kezinde Qazalydan satyp alyp júrgen, 1954 jyly Moskvadan Shet tilder men ult tilder sózdikteriniń baspasynan shyqqan oryssha-qazaqsha sózdiktiń 50-betinde «BLOKADA» sózine mynadaı uǵym-túsinik berilgen:
BLOKADA j. blokada (bir eldi ıa qalany kúshtep qorshap alyp, ne saıası, ne áskerı, ne ekonomıka jaǵynan syrt elmen ıa basqa qalamen qatystyrmaı bólip tastaý).
Lenıngradtyń qorshaýy 1943 jylǵy 12 qańtarda bastalǵan, Sovet Qarýly Kúshteri tarapynan Lenıngradtyń qorshaýyn buzý maqsatymen júrgizilgen shabýyl operasıasy nátıjesinde 1943 jyldyń 18 qańtary kúni buzyldy. Bul operasıa Uly Otan soǵysy tarıhynda «Ushqyn» operasıasy dep atalady. Joǵaryda atalǵan 136-atqyshtar dıvızıasy osy operasıaǵa basqa da kúshtermen birge Lenıngrad maıdanynyń 67-armıasynyń quramynda qatysty jáne osy Lenıngrad qorshaýyn buzý shaıqasy kezinde jetekshi rol atqardy.
1943 jyldyń 12 qańtary jáne 18 qańtary kúni aralyǵyndaǵy osy Lenıngrad qalasynyń qorshaýyn buzý shaıqasy kezinde kórsetken erligi úshin 136-atqyshtar dıvızıasyna 1943 jyldyń 19 qańtary kúni gvardıalyq dıvızıa ataǵy berilip, ol 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy bolyp qaıta quryldy jáne dıvızıanyń komandıri general-maıor N.P. Sımonákke Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Mine, ákemniń qyzyl ásker kitapshasyna túsken 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń Uly Otan soǵysynyń kezeńindegi jaýyngerlik joryq jolynyń tarıhy osy 1943 jyldyń 19 qańtarynan bastalady, sóıtip 1945 jyldyń 9 mamyr Jeńis kúnine deıin sozylady. 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń komandıri, gvardıa general-maıory (1944 jylǵy 22 aqpannan general-leıtenant), Sovet Odaǵynyń Batyry N.P. Sımonák budan keıin 1943 jyldyń kóktem aıynan bastap 30-gvardıalyq atqyshtar korpýsynyń komandıri bolyp taǵaıyndaldy. Ol 30-gvardıalyq atqyshtar korpýsyn 1944 jyldyń qazan aıyna deıin basqardy. Al Uly Otan soǵysynyń kezeńinde Lenıngrad maıdanyndaǵy armıalardyń quramynda bolǵan 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasyna budan soń 1943 jylǵy sáýir aıynan bastap 1944 jyldyń qazan aıyna deıin 1944 jyldyń 13 aqpany kúni Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgen gvardıa polkovnıgi, 1944 jyldyń 3 maýsymy kúni general-maıor áskerı ataǵy berilgen A.F. Sheglov komandırlik etti. 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń komandıri, gvardıa general-maıory, Sovet Odaǵynyń Batyry A.F. Sheglov budan keıin 1944 jyldyń qazan aıynan bastap 30-gvardıalyq atqyshtar korpýsynyń komandıri bolyp taǵaıyndaldy. Al 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń quramyndaǵy úsh atqyshtar polkiniń biri – ákemniń qyzyl ásker kitapshasynda málimeti túsken 190-gvardıalyq atqyshtar polkine 1943 jyldyń basynan bastap 1944 jyldyń qazan aıyna deıin 1944 jyldyń 21 maýsymy kúni Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgen gvardıa polkovnıgi A.G. Afanasev komandırlik etti. 190-gvardıalyq atqyshtar polkiniń komandıri, gvardıa polkovnıgi, Sovet Odaǵynyń Batyry A.G. Afanasev budan keıin 1944 jyldyń qazan aıynan bastap 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń komandıri bolyp taǵaıyndaldy. Ol osy dıvızıany Uly Otan soǵysynyń kezeńinde 1945 jyldyń Jeńis kúnine deıin basqardy.
Joǵarydaǵy Moskva qalasynan 1954 jyly shyqqan oryssha-qazaqsha sózdiktiń 125-betinde «GVARDIA» sózi, al 793-betinde «STRELOK» sózine mynadaı uǵym-túsinik berilgen: GVARDIA j. gvardıa (1941 jyldyń kúzinen – SSRO qarýly kúshteriniń úlgili bólimderi, quramalary, korablderi). STRELOK m. voennyı termın. atqysh (jaýynger).
Uly Otan soǵysy kezeńinde Lenıngrad maıdanyndaǵy armıalardyń quramynda bolǵan 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń quramynda úsh gvardıalyq atqyshtar polki – 188-gvardıalyq atqyshtar polki, 192-gvardıalyq atqyshtar polki jáne ákemniń qyzyl ásker kitapshasyna túsken 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy men onyń 190-gvardıalyq atqyshtar polkiniń málimeti men komandırdiń qoıǵan qolyn óziniń «190-ı Krasnoznam. gvardeıskıı strelkovyı polk» dep jazylǵan dóńgelek gerbtik mórin basyp kýálandyrǵan Qyzyl týly 190-gvardıalyq atqyshtar polki boldy.
«Aıtpaqshy, qaıda boranyń? Keteıin alyp maıdanǵa» dep óziniń jas ómirine jaqyn Oralynyń boranyn da ózimen birge maıdanǵa ala ketkisi kelgen Uly Otan soǵysynyń qatysýshy jaýyngeri, «órtke tıgen daýyldaı óleńimen» qazaq óleńine Qasym bolyp iz qaldyryp, qazaq poezıasynyń da naızaǵaı jaýyngeri bolǵan otty aqyn, tamasha kompozıtor Qasym Amanjolov óziniń áıgili «Darıǵa, sol qyz» áninde qyp-qyzyl órttiń ishinde júrip, oq tıip jatqanda ólimmen arpalysyp, ómir súrýge qushtarlyq tanytqan jas jaýyngerdiń sol sáttegi sezimi arqyly (aqynnyń ózi) sol kezgi Uly Otan soǵysyna qatysqan barlyq jaýynger qyz-jigitterge de ortaq bolǵan sezimdi, Uly Otan soǵysynda jaý oǵynan qyrshyn ketken qanshama ul-qyzdyń bári de tirisinde ómir súrýge qushtar bolǵan jandar edi, bylaısha tamasha sýretteıtin edi. Ánde jaýyngerdi arý qyz beınesi qaırattandyrady, sol arý beınesi oǵan qaıratyńdy jı, ólme dep turǵandaı.
Oq tıdi kelip, qaıratym kemip,
Baramyn sónip, kelmeıdi ólgim!
Turǵandaı sol qyz janyma kelip,
Talpyna berdi qaıran jas kóńilim!
Baramyn sónip, baramyn sónip,
Jutar ma meni myna sum soǵys?
Armanym bar ma ólsem bir kórip,
Qaıda eken, qaıda, darıǵa, sol qyz?!
«Kelmeıdi ólgim, kelmeıdi ólgim,
Qaıratym qaıda, kelshi osyndaıda».
Dedim de turdym, júgire berdim,
Qolymda naıza, shaǵylyp aıǵa.
Jeńdik qoı jaýdy, arman ne, qurbym,
Kúrkirep kúndeı ótti ǵoı soǵys.
Kelemin qaıtyp, óleńimdi aıtyp,
Qaıda eken, qaıda Darıǵa, sol qyz?!
(Tekst aqynnyń 1991 jyly 80 jasyna oraı «Jazýshy» baspasynan shyqqan «Nurly dúnıe» jyr jınaǵynan (218-bet), al sońǵy shýmaǵy án jınaǵynan (148-bet) alynǵan. «Án – kóńildiń ajary» án jınaǵyn qurastyrǵan E.Mekejanov, «Óner» baspasy, 1980 jyl).
Tarıh Uly Otan soǵysyndaǵy Moskva shaıqasy, Stalıngrad shaıqasy sıaqty shaıqastardyń árqaısysynyń tarıhı mańyzyna derbes baǵa bere otyryp, al 1941 jyldyń 10 shildesinen 1944 jyldyń 9 tamyzyna deıin sozylǵan Lenıngrad shaıqasynyń tarıhı mańyzyna gıtlershil Germanıanyń iri jeńilisi boldy jáne halyqtar dostyǵy men erliginiń kórinisi boldy dep baǵa berdi.
Erkindetip eńbekti,
Bel al degen osy zań.
Oqý oqy, bilim ap,
Jón al degen osy zań.
Eńbek et te, mindet et,
Demal degen osy zań.
Áıel teńsiń, pravań
Sen al – degen osy zań.
Qartaısań da qaıǵyń joq, –
Jassyń degen osy zań.
Bulbul úniń bulaqtaı, –
Tassyn degen osy zań.
Eldiń shetin kúzetý
Eń ardaqty pravań.
Jorǵalap kelse sur jylan
Jelkesin qıyp, jetkizbeı
Kese ber degen osy zań.
Sansyz halyq dostasyp,
On biriń qol ustasyp
Óse ber degen osy zań,
– dep poezıa tilimen órnektegenindeı, Uly Otan soǵysynyń qaharly jyldarynda óz Otanynyń Qarýly Kúshteri qatarynda sonyń aldynda ǵana ózine mektepte qalam ustap, árip tanyp, oqý oqyp, jón úırenip, ana tilinde bilim alýyna quqyq bergen Konstıtýsıanyń babynda kórsetilgendeı, Otandy qorǵaý – SSRO-nyń árbir azamatynyń qasıetti boryshy dep óziniń moınyna qasıetti paryz retinde júktegen (Statá 132. Vseobshaıa voınskaıa obázannostıavláetsá zakonom. Voınskaıa slýjba v Raboche-Krestánskoı Krasnoı Armıı predstavláet pochetnýıý obázannostgrajdan SSSR. Statá 133. Zashıta Otechestva estsváshennyı dolg kajdogo grajdanına SSSR. Izmena Rodıne: narýshenıe prıságı, perehod na storoný vraga, nanesenıe ýsherba voennoı moshı gosýdarstva, shpıonaj – karaıýtsá po vseı strogostı zakona, kak samoe tájkoe zlodeıanıe. 1936 jylǵy 5 jeltoqsanda Sovettik Sosıalısik Respýblıkalar Odaǵy Keńesteriniń tótenshe VIII sezinde qabyldanǵan SSRO Konstıtýsıasynan), endi mektepti bitirip, 18 jasqa tolyp, Qyzyl Armıa qataryna alynyp, óz Otanynyń aldyndaǵy Negizgi Zańda kórsetilgen konstıtýsıalyq mindet, paryzyn áskerı qyzmetshi retinde antyna adaldyq tanytyp ótegen jeri – Lenıngrad oblysy Lenıngrad qalasynyń da qatysy bar. Sondyqtan da oǵan Qazaqstan Kompartıasy aýdandyq komıteti men eńbekshiler depýtattarynyń aýdandyq Sovetiniń atqarý komıteti Uly Jeńistiń 30 jyldyq merekesine arnalǵan quttyqtaýynda «Sizdiń ómirińiz maǵynaly da mándi ómir, jas urpaqqa úlgi-ónege» dedi. Al búgingi tańda Qazaqstan Respýblıkasyn qorǵaý – onyń árbir azamatynyń qasıetti paryzy jáne mindeti bolyp tabylady (1995 jyly 30 tamyzda respýblıkalyq referendýmda qabyldanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynan, 36-bap).
Bul – keshegi jaýyngerdiń urpaǵy
Beıbit kúnde qymbat bop ár Jeńis kún
Ortasynda júrdi olar kóp istiń.
Qart Ákeler maıdangerler tulǵaly,
Soldattary edi zulmat soǵystyń.
Jaý tıgende beıbit elge jasanyp,
Sapta turǵan jandar olar keshe anyq.
Jastyq sátin ot sharpyǵan eske alyp,
Sóıleıtin-di janaryna jas alyp.
Jaýynger edi, bar edi aıtyp bereri,
Sózderinde otty jyldar deregi.
Alǵa bastap solar mingen kemeni
Endi olardyń urpaqtary keledi.
Titirentip tynyshtyǵyn ǵalamnyń
Soǵys ótti, artta qaldy alań kún.
Jas jaýynger qartqa aınaldy, izinde
Urpaqtary keledi ósip olardyń.
Solarǵa uqsap keledi ótip jyldary,
Keshe ákesin ómir joly shyńdady.
Ózderi de áke endi tulǵaly,
Bul – keshegi jaýyngerdiń uldary.
Ákeleri soǵys kúnniń bozdaǵy,
Tońdyrmaǵan, jasqantpaǵan yzǵary,
Sony oılasa názik júrek syzdady,
Bul – keshegi jaýyngerdiń qyzdary.
Sarbazy edi júzin kórgen zulmattyń,
Urpaq áni, olarǵa ómir jalǵattyń.
Anaý jigit, anaý turǵan boıjetken
Nemeresi sol keshegi soldattyń.
Biledi urpaq, biledi eske ap bárin de el,
Tarıh ózi bolǵan talaı tálimger.
Qart keledi sol soǵystyń soldaty,
Sol – keshegi sapta turǵan jaýynger.
Baǵalasań qart sarbazdy baǵala,
Kóbi ketip, azy qalǵan arada.
İzi qalǵan urys ótken qalada,
Teri tamǵan mynaý baıtaq dalaǵa.
On segizde bolyp olar eń kemi,
Odan da jas, emes soǵys ertegi.
Endi olardyń qujattary sarǵaıǵan
Urpaǵyna taǵdyrdan syr shertedi.
Jalǵasty urpaq, ósedi ulan, ulyńdy uq,
Olardan da dástúrge saı uǵym kút.
Urpaqtary jaýyngerdiń keshegi
Ózińdi de kúzetedi búgin nyq.
Ótti zulmat, ýaqyt alǵa kóshedi,
Bolashaqtyń samaly aldan esedi.
Jalǵanady shóbere bop, shópshek bop
Urpaqtary jaýyngerdiń keshegi.
You Might Also Like
-
Asan qaıǵynyń Abat degen jalǵyz balasy bolypty. Áz Jánibek hannyń balasymen qurdas eken. Hannyń balasy han ólgen soń ornyna han bolypty. Ózi han bolǵannan keıin Abat jáne basqalarymen ózi qol basta...
-
Asan qaıǵynyń Abat degen bir balasy bolypty. Ol óte batyr, er jáne keń kórinedi. Bul oraq, Mamaılarmen birge talaı soǵysqa qatynasqan eken. Bul óte keń bolypty. Jurt «Abat keń» dep shýla...
