InfoHub Logo

Túgel batyr qatysqan bir soǵysta jońǵarlardyń byt-shyty shyǵyp, jaýdyń mal-múlki oljalanyp, adamdary tutqynǵa túsedi. Mol oljanyń ishinde qalmaqtyń ataqty bir beginiń boıjetken sulý qyzy da bar eken. Ondaı tekti sulýdy batyr ózgege qıa qoısyn ba? Ári baı, bedeldi, ári asqan batyrǵa neshe áıel alsa da aıyp pa? Tutqyndaǵy qyzda bılik joq. Buǵan deıin birneshe áıeli bolsa da, myna sulýdy da áıeldikke alýǵa batyrdyń kóńili ketedi. Al qyz bolsa, kóngisi kelmeıdi.

— Meniń janym soǵysta óz qolyńnan mert bolǵan týystarymnan artyq emes, — deıdi qyz. — Meniń de basymdy shaýyp tastaı sal!

Batyrdyń sózi de kókeıge qonymdy:

— Sen jassyń, sulýsyń. Bizdiń elden de laıyqty serik taýyp, baqytty ómir súrý múmkindigiń bar.

— Buryn men kim bolsam da, qazir tutqynmyn. Erteńgi kúnim — kúńdik. Baýyrlarymdy jaıpap salǵan jaý qolynda kúń atanǵansha, ólgenim artyq.

Tekti jerdiń qyzy eken. Meılinshe namysker, sulýlyǵy — anaý. Bundaı qyz árbir batyrdyń-aq asyl armany bolar. Túgel batyr da bul qyzdy qandaı jaǵdaımen bolsa da ózine jar etýge bekinedi. Óziniń ystyq yqylas-nıetin, mahabbatyn bildiredi.

Túgel batyr jaıynda qyz buryn da estigen eken. Óz halqynyń asqan batyry ǵana emes, aqylgóı kósemi de. Dáýleti de mol, symbaty da kóz tartarlyqtaı. Bundaı erge serik bolý árbir sulýdyń asyl armany shyǵar.

— Onda bylaı bolsyn, — deıdi ıkemge kelgendigin bildirip qyz. — Tek meniń dárejem ózge áıelderińnen kem bolmasyn. Ózime jeke úı tigilsin, ózimniń kómekshilerim bolsyn. «Kúń», «tutqyn» degen masqara sózdi estimeıtin bolaıyn.

Batyrdyń áıeli áldenesheý. Oǵan qaramaı, osyǵan ekeýi ýádelesedi.

Al qyz bolsa:

— Bul ýáde buzylsa, men elimdi tabamyn, — deıdi. Oǵan qarsy bolmaısyń. Buǵan batyr kelisedi. Qyz musylman dinine kiredi. Nekesi qıylyp, oǵan qazaqsha «Qarakóz» dep at qoıylady.

Arada bireneshe jyl ótti. Qalmaq beginiń qyzy tektiligin kórsetti. Qazaq halqynyń salt-dástúrlerin jaqsy meńgerdi. İzgilik, adamgershilik, ádildiktiń ónegesin tanytty. Batyrdyń yqylas, nıeti osy toqalǵa aýyp bara jatyr ma qalaı? Ózge áıelderiniń keıbiri qyzǵanǵanymen, kúndegenimen qoldan keleri joq, retin taýyp aralaryna ot tastamasa...

Aqyry Qarakózdi ońdyrmaı muqatýdyń reti kelipti. Batyr uzaq kúnder joryqqa júrip aýylyna oralǵanda, áıelderiniń aldynan shyǵyp attan túsirip alýy ádetke aınalǵan ǵoı. Birde ózge áıelderi aldynan shyqqanda, ishinde Qarakóz joq eken. Oǵan habar tımese kerek. Biraq batyrǵa basqasha jetkizilgen be, áıteýir Túgel ishteı yzaǵa býlyǵypty.

Keshirek habarlanyp, Túgel túsken báıbishe úıine keıindeý jetken Qarakózdiń basyna aqyr zaman ornaǵandaı bolady. Onyń teksiz halyqtan shyqqan «nadandyǵy», «kúńdigi», «semizdikti kótere almaǵan» aqylsyzdyǵy betine basylsa kerek.

Bul kezde Túgeldiń Qarakózden týǵan uldary úsheý eken. Sońǵysy — emshekte. Qansha jábirlegenimen, úsh balaly áıel elin tabýdy qaperinen shyǵarǵan bolar dep oılasa kerek batyr. Áıeliniń ar-namysy, óz eline, óz halqyna degen súıispenshiligi ataqty jubaıynan da, ózegin jaryp shyqqan perzentterinen de joǵary eken dep oılasyn ba?

Tańerteń batyr uıqydan oıansa, Qarakóz úıinde joq bolyp shyǵady. Kesh boıy úsh balasymen qoshtasqandaı, betterinen kezek-kezek súıip otyryp, uıyqtatypty da, tún ortasy aýa býyp-túıgen azyq-túligin jelmaıaǵa teńdep, óz elin betke ustap attanyp ketipti.

«Ashý — aldynda, aqyl — sońynda». Keshe keshke ashý ústinde tym artyq ketkenin túsinbesin be? Túsindi. Aıtylǵan sóz — atylǵan oq. Ol endi ornyna kelmeıtin jaıt. Bes-alty jyl serik bolǵan áıeliniń syry ózine málim. Oılanbaı istemeıdi, bettegeninen qaıtpaıdy. Degenmen qýyp jetip, tildesip qalý jón.

Báıgede aldyna qara salmaǵan, qýsa jetetin, qashsa qutylatyn júırik tulparyn batyr ońtústik batysqa qaraı kósiltti. Baǵyty málim, jelmaıanyń da júrisi sýyt. Degenmen batyr ony toǵyz joldyń toǵysatyn tusynda qýyp jetipti. Osy jerde Qarakóz jelmaıasyn tynystatyp bir tóbeniń ústinde otyr eken.

Batyrdyń ony ózi joryqqa attanǵan úsh-tórt aıdan beri kórip turǵany osy. Óńi sál júdeýleý tartqanymen, tym ajarly. Qaraqattaı qara kózine jas tamshysy úıirilgenimen, baısaldy qalpyn saqtap, ishki sezim tolqynyn bildirmeýge bel baılaǵan. «Netken namyskerlik, ójettik» dep oılaıdy batyr. Keshe istiń aq qarasyna jetpeı, orynsyz «jerden alyp kórge salǵandaı» ábestik jasaǵanyna ókinedi.

Alǵash Qarakózge kóńil bildirgende ne dep edi? «Ýáde — Qudaı aty». Bul ýáde áldeqalaı bir ezdiń aýzymen emes, erdiń aýzymen, qazaq batyrynyń aýzymen berildi emes pe? Ne boldy? Qoı, men áli de bolsa erligimdi tanytaıyn dep túıdi batyr.

— Men seni qaıtkende de qaıtaryp áketeıin dep kelgenim joq, — dedi Qarakózge, amandasqannan keıin sabyrmen batyr. — Kóńil kúshke baǵynbaıdy. Ashýǵa des berip, aǵattyq jasaǵanym ras. Ókpeń sol ma? Álde basqa ma? Tildesip qalaıyn, — dep keldim.

Batyrdyń ózin qulaı súıetinin Qarakóz biletin. Sondyqtan da ony ózge áıelderi jabyla kúndese de, keketý, ósekteý sıaqty pále-jalanyń bárin oǵan úıip tókse de, Qarakóz elemeı, tek Túgeldiń óziniń ádildigin, adamgershiligin, ózine degen iltıpatyn baǵalaǵandyqtan bárine kónip, tózip júre beretin edi.

Qarakózdiń ata-tegi — batyrlyq pen baq-dáýlet qatar qonǵan ataqty adamdar. Naǵashy atasy kóripkel iri baqsy edi. Tabıǵattyń erekshe qasıetteri daryǵan sol naǵashysy sıaqty Qarakóz de kóripkel, sáýegeı, azattyq pen erkindikti súıetin aıryqsha tulǵa edi. Ony úsh balasynan, ataqty jubaıynan, bes-alty jyl baýyr basqan ortasynan ajyratyp áketip bara jatqan tylsym kúsh boıyndaǵy osyndaı qasıetter bolatyn.

Sońynan qýyp kelgen Túgeldi Qarakóz baısaldy qalyppen qarsy alypty.

Qazirgi urpaǵyna belgisiz bir tóbeshiktiń basyna otyryp, ataqty batyr men parasatty sulýdyń aýzymen aıtylǵan ulaǵatty sózderi birneshe ǵasyrdan keıin úrim-butaǵy qaıtalap júretin ónegege aınalatyn bular qaıdan bilsin.

— Ýádemiz boıynsha, — deıdi Qarakóz jaılap qana, — meniń kúńdigime, tutqyndyǵyma jetip jábirlegen jaǵdaıda elimdi tabýǵa tıis edim. Ýáde buzyldy, men kettim. Meni ata-babalarymnyń arýaǵy shaqyryp tur. Meniń de týyp-ósken elim bar, jerim bar, týǵan-týysqandarym bar. Bári de júrekke qymbat, kózge ystyq. Túgel batyr onyń osylaı deıtinin sezgen. Qalmaq jerine tutqyn bolyp baryp, eriksiz turmys qurǵan qazaq qyzdarynyń da talaıy qashyp, elin tapqan. Olarǵa eli dán rıza bolyp, qurmet kórsetetin. Týǵan jerine shyn berilgen asyl perzentter, mine, osylar. Endeshe qalmaqtyń bul áreketin nege sógemiz?

— Al mende qalǵan perzentterińe júregiń aýyrmaı ma?

Batyrdyń sońǵy ári salmaqty saýaly osy boldy.

— Aýyrǵanda qandaı. Solardy ózińe amanat etip tapsyryp keteıin dep tostym ǵoı. Eger kóripkeldigim aldamasa, bul perzentterime darıtyn qasıetterdi aıtaıyn.

— Ańqoımasym. Bul esim oǵan tegin berilmegen, ol ári ańshy, saıasatker, eti tiri batyrlaý bolmaq. Shýaǵym, kúnniń jaıma shýaǵyndaı rahatty tynysh ómir súredi. Qut ıesi bolady. Al Taımasym. Mine, seniń abyroıyńdy kóteretin, maqtanyshyńa aınalatyn ulyń sol bolady. Menen aýysatyn kóripkeldik, emshilik qasıet soǵan qonady. Ol tipti sasymaǵan ólikke jan da salatyn bolýy múmkin. Meniń ekinshi elim bolǵan qazaq halqyna, sol halyqtyń bir batyry — ózińe syılap qaldyrǵan asyldarym osylar.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jıdebaı batyr (İ nusqa)

Jıdebaı batyr (İİ nusqa)

Taraqty Baıǵozy batyr týraly

---