InfoHub Logo

Tarıh – bizdiń isterimizdiń ótkeniniń kýási, qazirgimizdiń úlgisi men ónegesi, al bolashaǵymyzdyń asyl qazynasy.

Mıgel de Servantes

Osydan 556 jyl buryn, Shý men talas óńirindegi Qozybasy degen jerde, Qazaq handyǵynyń negizi qalandy. Artynan 200 myń halyqty ertken Kereı men Jánibek sultandar Jetisýdyń batysyna kelip qonystanyp, jeke memlekettiń, qazirgi Qazaqstan Respýblıkasynyń irgetasyn qalady.

Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı-Rashıdı» eńbegine sáıkes, 1465-1466 jyldary Kereı men Jánibek bastaǵan qol Moǵolstannyń  Jetisý óńiriniń batysyna kelip qonystanady. Moǵolstan basshysy Esen buǵa eki sultanǵa Qozybasy jerin bólip beredi. Qozynyń  basyndaı ǵana jer  bolǵandyqtan solaı atap ketken.

Árbir halyqtyń qalyptasýy, ult bolyp damýy úlken bir synaqtardyń arqasynda damıdy. Sol sekildi biz de ult bolyp damýymyz úshin úlken synaqtardy bastan ótkerdi. Qazaq handyǵynyń qurylýynyń ózi qyspaqtyń áseri edi. Kóshpeli Ózbek memleketiniń hany Ábilqaıyr han el arasynda bedeli zor Kereı men Jánibekti qatty qyspaqqa alǵan edi. Óziniń kóp kúshin jumsaǵan, shabýyldar kóp oryn alatyn Syr óńiri men Qarataý aımaǵyna qasaqana Kereı men Jánibekti ornalastyrady. Ondaǵy bar maqsaty eki sultannyń saǵyn syndyrý. 1456-1457 jyldary Syǵanaq qalasynyń túbinde Úz-Temir taıshy bastaǵan qalyń oırattardan jeńilis tabady. Bul jeńilis Ábilqaıyr hannyń el arasyndaǵy bedeline nuqsan keltiredi. Osy jaǵdaıdy paıdalanǵan eki sultan artynan óz jaqtastaryn erte, Moǵolstanǵa qonys aýdaryp ketedi. Moǵolstan memleketiniń basshysy Esen-buǵa eki sultandy qýana-qýana qarsy alady.  Óz jerine qarasty Jetisýdiń batysyn Kereı men jánibekke jer bólip beredi. Osylaı irgesi bıik qazaq handyǵynyń negizi qalanady.

Memleket qurylǵannan keıin, han saılaý máselesi boı kóteredi. Jánibek hannyń, Kereı sultannyń balasy bola tura, óziniń tárbıeliligin kórsetken jánibek sultan, Kereı sultanǵa jol bere, Kereıdi han etip saılaıdy. Al Jánibek aqyl-keńes berip otyratyn ýáziriniń qyzmetin atqarady. Qazaq handyǵy handyq bolyp qalanǵannan-aq, jaýlary paıda bola bastaıdy. Eń alǵashqy qarsylasy Ábilqaıyr hannyń nemeresi Muhammed Shaıbanı edi. Eki jaq arasyndaǵy negizigi qarsylasýdyń máni Syr boıyndaǵy qalalardy ózine qaratý edi. Biraq ózderiniń erjúrektiligi men tózimdiliginiń arqasynda qazaq halqy buny eńsere bildi. Biraq qarsylasý eshqashan tolastamady. Ózbek-qazaq, qazaq-buhar, qazaq-jońǵar soǵystary óz legin taýyp, qasiretti az kórmegen halqymnyń moınyna aýyr júk bola berdi. Qazaq úshin eń úlken aýyrtpalyqtardyń bastamasy bolǵan Jońǵar memleketi edi. Shapqynshylyqtarynyń áserinen qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasýy 150-200 jylǵa kesheýildedi. Jońǵar memleketi 120 jylǵa jýyq ómir súrgen bolsa, sonyń 100 jylyn qazaqtarmen kúresýge arnaǵan etin.

Eńsesi bıik qazaǵym bul aýyrtpalyqty da eńsere bildi. Biraq bar qıyndyq osymen shektelse ıgi edi. Biraq 100 jyl Reseı ókimetiniń quramynda bolyp, aýyr zardaptardy bastan keshirý mańdaıǵa jazylǵandaı edi... Keńes ókimetiniń quramynda bolǵanda qazaq halqy óte qatty qınaldy. Eldiń basy, tutqasy bolatyn zıalylarymyz ben feodaldarymzdy jer aýdaryp, qazaqty qarańǵy qylyp qoıýdy maqsat etip qoıdy. Eń aldymen shyńǵys tuqymdaryn bılikten shettetip bastap, zıaly qaýym ókilderin attyryp, baı-baǵylandarymyzdy jer aýdaryp, halyqtyń malyn tartyp ala otyryp, jerimizdiń errozıaǵa ushyraýyna áser etti. Qazaq qalynyń ult bolyp qalyptasyp kele jatqanynan beri 400-ge jýyq kóterilister bolǵan. Eń alǵashqysy Pýgachóv bastaǵan kóterilis bolsa, eń sońǵy egemendigimizdi kóksegen «Azat» qozǵalysy. Osy 400 kóterilistiń 372 ujymdastyrý jyldarynda oryn aldy. Qoldan ashtyq jasalyp, 2,1 mıllıon halyq ashtan qyryldy. Ujymdastyrýdan buryn respýblıka boıynsha 41 mıllıon mal basy bolsa, ujymdastyrýdan soń, 4,5 mıllıon mal ǵana qalǵan edi.

 Osy kezde esime Qazybek bıdiń sózi esime túsedi. «Álem boıynsha eń kóp qıyndyq kórgen eki halyq bolsa, onda onyń biri – qazaq. Al bir ǵana halyq bolsa, ol da qazaq». Shyndyǵynda da halqymyz óte kóp teperishter men ashtyqty, qıyndyq pen qýanyshqa toly zamandy bastan ótkerdi. Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde «Elim-aı» dep eńireı, óz týǵan jerin amalsyzdan tastaýǵa májbúr bolyp, keńes úkimeti kezinde kúshtep ujymdastyrýǵa qarsy bolyp, shet elge ketýe májbúr bolǵan, eshbir eldiń tarıhynda bolmaǵan 400-deı kóterilisti jasaǵan, azattyq pen birlikti tý etken qazaǵymnyń ult bolyp qalyptasqanyna ótken jyly 555 jyl toldy.  Keýdede qýanysh kernep, kózime ystyq jas keledi. Biraq bir sát oılańyzshy.  Ata-babamyz ańsaǵan zamandy qura aldyq pa? Senimin aqtaı aldyq pa?

Sózimniń qorytyndysyn uly jazýshylardyń biri Ǵabıt Músirepovtyń sózimen qorytyndylasam. «Qazaq eli – óz muńyn ózi oılap, ózi izdenip, tirshilik degen maıdanda synalǵan el».

---